I Wojna Światowa

Wybuch I wojny światowej w 1914 r., w której państwa zaborcze walczyły po przeciwnych stronach, wzmógł nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Najżywiej zareagowali zwolennicy opcji austro-węgierskiej; powołali w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Legionów Polskich (Legiony Polskie w I wojnie światowej). Zwolennicy opcji rosyjskiej utworzyli w 1914 r. w Warszawie Komitet Narodowy Polski. Wobec niechęci państw centralnych do podjęcia sprawy polskiej J. Piłsudski rozbudował tajną Polską Organizację Wojskową, której celem była walka zbrojna przeciw Rosji. Władze państw centralnych, zainteresowane po zajęciu Królestwa Polskiego (1915 r.) pozyskiwaniem poparcia Polaków (głównie w celu zwiększenia liczebności swych wojsk), realizowały niektóre żądania społeczne (akt 5 listopada 1916 r.), powołały namiastkę rządu i sejmu polskiego: Tymczasową Radę Stanu (1916 r.), Radę Regencyjną (1917 r.) i Radę Stanu (1918 r.). Zmieniła swoje niechętne stanowisko w sprawie Polski także Rosja, której Rząd Tymczasowy, powstały w wyniku rewolucji lutowej 1917 r., zapowiedział stworzenie państwa polskiego w sojuszu z Rosją. Powołano Naczelny Polski Komitet Wojskowy i zaczęto tworzyć Korpusy Polskie w Rosji. W sprawie Polski uaktywniły się także mocarstwa zachodnie, 1917 r. powstał w Paryżu Komitet Narodowy Polski, uznany przez ententę za przedstawicielstwo polskie. We Francji zaczęto formować armię polską (Armia Polska we Francji w I wojnie światowej).


Po oddaniu Ukrainie części ziem Królestwa Polskiego przez państwa centralne (pokój brzeski 1918 r.) walczący u boku ich armii Polski Korpus Posiłkowy gen. J. Hallera przeszedł front i połączył się z II Korpusem Polskim w Rosji. 8 I 1918 r. prezydent USA W. Wilson ogłosił 14-punktową deklarację, której 13. punkt dotyczył niepodległości Polski. I wojna światowa zakończyła się klęską wszystkich trzech państw zaborczych, co umożliwiło wyzwolenie Polski. 7 X 1918 r. Rada Regencyjna proklamowała niepodległość Polski, 28 X w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Druga Rzeczpospolita. Rozprężenie w armii niemieckiej i austriackiej oraz radykalizacja postaw społecznych pod wpływem wydarzeń rewolucji na wschodzie i powstanie w Lublinie w nocy z 6 na 7 XI 1918 r. Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej zdecydowały o staraniach Rady Regencyjnej w sprawie uwolnienia J. Piłsudskiego z internowania w Magdeburgu i sprowadzenia go do Warszawy, co nastąpiło 10 XI. 11 XI przekazano mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a informacje o zawieszeniu broni na froncie zachodnim spowodowały spontaniczne rozbrajanie żołnierzy armii niemieckiej i austriackiej oraz proklamowanie niepodległości. Skompromitowana współpracą z zaborcami Rada Regencyjna 14 XI przekazała władzę cywilną Piłsudskiemu; podporządkował mu się również rząd lubelski. 17 XI Piłsudski powołał rząd z socjalistą J. Moraczewskim jako premierem, który wydał manifest zapowiadający szerokie reformy gospodarcze, społeczne i polityczne (demokratyzacja); rząd ten był atakowany przez lewicę rewol. (XII 1918 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, od 1925 r. Komunistyczna Partia Polski), tracącą jednak argumenty ze względu na jego socjalny, demokratyczny i niepodległościowy charakter oraz prawicę, szczególnie endecję, krytykującą jego reformy polityczno-społeczne i odmawiającą mu legalności ze względu na odmowę jego uznania przez ententę.

Po nieudanej próbie zamachu stanu doszło do kompromisu Piłsudskiego z prawicą, na skutek czego 16 I 1919 r. powstał rząd I. Paderewskiego, akceptowany przez prawicę i uznany przez ententę. Wybrany 26 I 1919 r. Sejm Ustawodawczy 20 II 1919 r. przyjął tzw. Konstytucję małą, powierzającą władzę wykonawczą J. Piłsudskiemu jako Naczelnikowi Państwa. Państwo polskie obejmowało początkowo Królestwo Polskie i Galicję Zachodnią. Na konferencji pokojowej w Paryżu I 1919 r. interesy Polski, reprezentowane głównie przez R. Dmowskiego i działaczy KNP, stały się przedmiotem konfliktu francusko-brytyjskiego. Wersalski traktat pokojowy z 1919 r. przyznał Polsce: Pomorze Wschodnie bez Gdańska (Wolne Miasto Gdańsk), Wielkopolskę (powstanie wielkopolskie), a na Górnym Śląsku oraz Warmii i Mazurach nakazywał plebiscyt (1920 r. plebiscyty na Warmii i Mazurach). Na Górnym Śląsku brutalne postępowanie władz niemieckich doprowadziło VIII 1919 i VIII 1920 do powstań śląskich, granica została ustalona ostatecznie w wyniku III powstania śląskiego (V 1921 r.), które wybuchło po niekorzystnym dla Polaków plebiscycie na Górnym Śląsku (udział ludności urodzonej, a nie zamieszkałej na Śląsku) - Polska uzyskała 29% obszaru plebiscytowego (większa część potencjału przemysłowego Górnego Śląska i 46% ludności). Granica na Śląsku Cieszyńskim została ustalona przez ententę VII 1920 r. na konferencji w Spa, zgodnie z sugestiami czeskimi (czeska akcja zbrojna) przez włączenie 2 polskich powiatów do państwa czeskiego.

Na wschodzie początkowo próbowano realizować federacyjną koncepcję J. Piłsudskiego, zakładającą niepodległość Litwy, Ukrainy i Białorusi jako antyrosyjskiego przedmurza Polski, czemu sprzeciwiała się endecja dążąc do utworzenia jednolitego etnicznie państwa narodowego. Ostatecznie granica została ukształtowana na skutek wojny polsko-ukraińskiej w latach 1918-19 i wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919-21 zakończonej traktatem ryskim, łamiącym ustalenia Rady Ambasadorów w sprawie linii Curzona. XI 1920 utworzono Republikę Litwy Środkowej; 1922 r. włączono (po referendum) Wileńszczyznę w granice państwa polskiego; 17 III 1921 uchwalono Konstytucję marcową; Rzeczpospolita była państwem wielonarodowym (Polacy stanowili 65% ludności) i wielowyznaniowym (rzymskokatolicy 62%), o rolno-przemysłowym charakterze (64% zatrudnionych w rolnictwie). Przemysł był rozwinięty jedynie w okręgu łódzkim, warszawskim, na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Staropolskim. Nowoczesne rolnictwo istniało jedynie w Wielkopolsce, pozostałe obszary państwa charakteryzowały: przeludnienie agrarne i ekstensywna gospodarka rolna.

Po okresie wzrostu gospodarczego związanego z odbudową po zniszczeniach wojennych oraz nakręcaniem koniunktury przez inflacyjną politykę rządu w 2. poł. 1923 r. doszło do kryzysu spowodowanego hiperinflacją. Jej kres położyły (1924 r.) reformy: walutowa (zastąpienie marki polskiej złotym polskim) i skarbowa przeprowadzone przez rząd W. Grabskiego (ponadto doprowadził do uchwalenia ustawy 1925 r. o reformie rolnej i podpisał konkordat ze Stolicą Apostolską). Na skutek polsko-niemieckiej wojny celnej 1925 r. gospodarka pozostawała niestabilna i dopiero zdobycie nowych rynków zbytu 1925/26 spowodowało powolny wzrost koniunktury trwający do końca 1928 r. Załamanie się koniunktury pogłębione przez wybuch w końcu 1929 r. wielkiego kryzysu ekonomicznego spowodowało załamanie gospodarki trwające do 1935 r. Napięcia społeczne z tym związane oraz potrzeby militarne kraju skłoniły rząd do zmiany polityki gospodarczej i zastosowania etatyzmu i nakręcania koniunktury przez realizację ułożonego przez wicepremiera E. Kwiatkowskiego 4-letniego planu inwestycyjnego oraz rozbudowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. W latach 1936-39 nastąpiło ożywienie gospodarki i poprawiły się warunki bytowe ludności; potrzeba modernizacji państwa skłoniła rząd do zaakceptowania 15-letniego planu perspektywicznego ułożonego przez Kwiatkowskiego, mającego na celu zbudowanie podstaw niezależności gospodarczej państwa.

Wybory parlamentarne XI 1922 r. ujawniły równowagę sił między prawicą, lewicą i centrum, istotną rolę uzyskał klub mniejszości narodowej. Jego głosy zdecydowały o elekcji G. Narutowicza na prezydenta RP, co spowodowało gwałtowną reakcję endecji i jego zabójstwo 16 XII 1922 r. (fanatyczny nacjonalista E. Niewiadomski). Wprowadzenie stanu wyjątkowego oraz strach przed Piłsudskim spacyfikowały endecję, a nowego prezydenta S. Wojciechowskiego wybrano tymi samymi głosami. W 1923 r. powstała większość centroprawicowa Chieno-Piasta, której rząd upadł na skutek kryzysu spowodowanego hiperinflacją oraz stosowania brutalnych metod pacyfikacji niepokojów społecznych (krakowskie wydarzenia). Pozaparlamentarny rząd Grabskiego został zastąpiony XI 1925 r. przez rząd A. Skrzyńskiego, jednocześnie nastąpiło pogorszenie się sytuacji Polski na arenie międzynarodowej (traktaty lokareńskie, zbliżenie sowiecko-niemieckie IV 1926 r.). V 1926 powrót do rządów Chieno-Piasta spowodował przewrót majowy. Przejęcie władzy przez Piłsudskiego i obóz sanacji, usankcjonowane przez zgromadzenie narodowe wyborem Piłsudskiego na prezydenta (nie przyjął wyboru wskazując na I. Mościckiego jako kandydata) i przyjęciem noweli konstytucyjnej wzmacniającej władzę wykonawczą prezydenta (tzw. nowela sierpniowa 2 VIII 1926 r., m.in. prawo do rozwiązywania obu izb parlamentu, wydawania dekretów z mocą ustaw, popierana głównie przez prawicę), stworzyło nowy układ polityczny, którego centrum stanowił Piłsudski (minister spraw wojskowych oraz generalny inspektor sił zbrojnych). Jego zaplecze polityczne stanowił Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem utworzonym przed wyborami 1928r.

Do 1930 r. utrzymywano pozory przestrzegania wszystkich reguł demokracji parlamentarnej; powstanie centrolewicowego bloku antysanacyjnego (Centrolew) spowodowało rozwiązanie sejmu i proces brzeski, a następnie likwidację radykalnej, prawicowej i lewicowej, opozycji; koalicje antysanacyjne (1929-30 Centrolew, 1936 r. Front Morges) nie odniosły spodziewanego sukcesu, a władze wpływały na wyniki wyborów parlamentarnych; IV 1935, z naruszeniem procedury parlamentarnej, uchwalono nową Konstytucję kwietniową, wprowadzającą silny system prezydencki. Śmierć Piłsudskiego doprowadziła do dekompozycji obozu rządzącego, upadło znaczenie BBWR (rozwiązanego po wyborach 1935 r. będących klęską sanacji) i rządzącej do tej pory grupy pułkowników. Pojawiły się 2 ośrodki władzy: skupiony wokół prezydenta Mościckiego (reelekcja 1933 r.) i E. Rydza-Śmigłego (głównie wojsko, prawica sanacyjna), z którego inspiracji w miejsce BBWR utworzono w 1937 r. OZN. Wyrazem kompromisu między ugrupowaniami sanacyjnymi było powstanie rządu F.S. Składkowskiego, z wicepremierem Kwiatkowskim i ministrem spraw zagranicznych J. Beckiem. W polityce zagranicznej po 1926 r. nastąpiło zbliżenie z Wielką Brytanią, a zdobycie władzy przez A. Hitlera (1933 r.) spowodowało odnowienie przymierza z Francją; wobec Niemiec i ZSRR stosowano politykę równoważnych stosunków (układy o nieagresji 1932 r., 1934 r). Dążenie Polski do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej spowodowało brak zaangażowania Polski w porozumienia wielostronne, a obawa przed losem Czechosłowacji była jednym z powodów udziału w jej rozbiorze (1938 r.). W 1939 r. wobec niemieckich żądań przyłączenia Gdańska do Rzeszy i budowy autostrady eksterytorialnej przez Pomorze zacieśniono sojuszu z Francją oraz uzyskano gwarancje brytyjskie. 1 IX 1939 r. Niemcy dokonały agresji na Polsce, co dało początek II wojnie światowej.



R.Grodecki, S. Zachorowski, J. Dąbrowski Dzieje Polski średniowiecznej,t. 1-2, Kraków 1926; Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach,t. 1-4, Warszawa 1968-72; Kultura Polski śrdniowiecznej. X-XIII w.,red. J. Dowiat, Warszawa 1983; W Konopczyński Dzieje Polski nowożytnej,t. 1-2, Warszawa 1986; S. Kieniewicz Historia Polski 1795-1918,Warszawa 1987; W. Roszkowski Najnowsza historia Polski 1918-1989,Warszawa 1991; A. Paczkowski Pół wieku dziejów Polski 1939-1989,Warszawa 1996; Kultura Polski średniowiecznej. XIV-XV w., red. B.Geremek, Warszawa 1997; A. Dudek Pierwsze lata III Rzeczpospolitej1989-1995; Kraków 1997.