Sądecki Park Etnograficzny

SĄDECKI PARK ETNOGRAFICZNY
Powstał z inicjatywy dr Hanny Pieńkowskiej. Budowany od 1969 r., a udostępniony do zwiedzania w 1975 r. Jest skansenem regionalnym, prezentującym architekturę drewnianą i tradycyjną kulturę ludową historycznej Sądecczyzny. Region ten obejmuje cztery grupy etnograficzne: Lachów Sądeckich, zachodnią część Pogórzan, Górali Sądeckich i Łemków Nadpopradzkich (nazwa skansen to słowo szwedzkie oznaczające szaniec, bastion, fortyfikacje). Na ok. 20-hektarowym obszarze Parku znajduje się 68 obiektów, zgrupowanych w kilkunastu zespołach oraz amfiteatr leśny. Jest to 9 wielobudynkowych zagród chłopskich, 4 zagrody jednobudynkowe, XVII- wieczny dwór szlachecki, (z unikalną polichromią we wnętrzach), folwark dworski, XVIII-wieczne obiekty sakralne: kościół rzymskokatolicki, cerkiew greckokatolicka (z XIX-wieczną plebanią), a ponadto szkoła ludowa, osada Cyganów Karpackich, budynki przemysłu wiejskiego (kuźnia, olejarnia, wiatraki itp.).Tradycyjny charakter ma również otoczenie zagród wraz z zakomponowaniem zieleni. Muzeum to zajmuje teren położony między dawnymi wsiami (obecnie dzielnicami Nowego Sącza): Gołkowicami i Falkową.

Wchodząc do skansenu obecnie funkcjonującym wejściem zaczynamy zwiedzanie od zabudowań lachowskich. Dominuje w tym zespole olbrzymia zagroda z Gostwicy, z długą na przeszło 20 m chałupą o bielonym zrębie i dachem krytym strzechą słomianą. Wnętrze chałupy pokazuje codzienny wygląd mieszkania zamożnego lachowskiego gospodarza. Obok znajduje sie dymna chatka wąskofrontowa z Podegrodzia ze studnia i żurawiem.
1. Dwór z Rdzawy w Sądeckim Parku Etnograficznym
Za grupą zabudowań lachowskich widzimy po prawej stronie bielejące wśród zieleni ściany dworu z Rdzawy, a po jego lewej stronie dworskie zabudowania gospodarcze.
Dwór wybudowany w pierwotnym kształcie w Rdzawie koło Bochni w 1.poł. XVII w.,a postawiony w Sądeckim Parku Etnograficznym w latach 70. XX w. Wewnątrz urządzono sień, kuchnię, jadalnię, dwa pokoje, tzw. Pokój Pana i Pokój Pani oraz kaplicę dworską w mniejszej polichromowanej sali. Do dworu prowadzi aleja wysadzana jaworami i lipami, którą kończą tuż przy dworze dwa dorodne modrzewie. Po drugiej zaś stronie będzie niewielki park dworski z altankową studnią i wyprowadzoną na jej osi brzozową aleją.
Kolejną grupę zabudowań stanowią obiekty przeniesione z terenu Pogórza. Pierwszy z nich - to maleńka, bielona, pokryta strzechą chatka - dom samotnej znachorki – zielarki z Lipnicy W jej wnętrzu uderza zapach suszonych ziół, kwiatów, owoców, których mnóstwo zarówno w jedynej izdebce chałupy. Nieco w głębi - po prawej stronie trzy duże budynki: chałupa, stodoła i dwuwnętrzna stajnia z wozownią - to zagroda bogatego gospodarza z Mszalnicy Jana Kiełbasy. Uwagę zwraca podmurówka piwniczki pod częścią chałupy o ładnie wykonanym wątku kamieniarki, co świadczy o zamożności gospodarza. Chałupa zbudowana była pod koniec I połowy XIX wieku. Ostatnią grupę zabudowań tworzą zagrody należące do górali sądeckich, przeniesione głównie z okolic Łącka i Kamienicy. Z daleka widoczna jest zagroda posła chłopskiego Myjaka z Zagorzyna, który przed I wojną światową posłował do sejmu galicyjskiego we Lwowie. Chałupa zbudowana w 1884 roku, przebudowana została w 1922 r.
2. Kościół pw. śś.Piotra i Pawła z Łososiny Dolnej


Położenie:
Drewniany kościół rzymskokatolicki, pochodzący z Łososiny Dolnej, usytuowany jest w sektorze Lachów Sądeckiego Parku Etnograficznego. Kościół pw. śś. Piotra i Pawła wzniesiony został w 1739 r . Przy jego budowie wykorzystano niewielkie fragmenty budowli poprzedniej. Do czasów obecnych kościół przetrwał bez większych zmian. Odnawiany był kilkakrotnie m.in. w pocz. XX w oraz gruntownie w 1966 roku. Jest budowlą z drewna, głównie jodłowego i dębowego. W II poł XVIII w. dobudowano wieżę. Wnętrze kościoła na stropie i ścianach zdobi wykonana w 1966 r. polichromia figuralno-ornamentalna, zaprojektowana przez Marię Ritter, cenioną artystkę sądecką. Przy wschodniej ścianie prezbiterium znajduje się późnobarokowy ołtarz główny, z poł. XVIII w. z bramkami obejścia zaołtarzowego po bokach i grupą Ukrzyżowania w części centralnej.
3. CERKIEW I PLEBANIA

Cerkiew z Czarnego, pw. św. Dymitra, greckokatolicka typowa drewniana świątynia zachodniołemkowska. Zbudowana w 1786 r., orientowana (prezbiterium skierowane na wschód), co powtórzono przy przenoszeniu cerkwi do skansenu. świątynia trójdzielna, składa się z prezbiterium, nawy i babińca z kruchtą i przedsionkiem. Charakterystyczne dla tego typu budowli jest cebulasta makowiczka z ozdobnym żelaznym krzyżem. We wnętrzu uwagę przyciąga ikonostas, czyli bogato rzeźbiona ściana z rzędami ikon, oddzielająca nawę, przeznaczoną dla wiernych, od prezbiterium-sanktuarium z ołtarzem do sprawowania świętej liturgii, niedostępnym dla ogółu.
Ikonostas w cerkwi z Czarnego ma charakter barokowo-rokokowy. Po wysiedleniu Łemków z opuszczonej cerkwi ukradziono znaczną część wyposażenia. Ikonostas składa się z czterech rzędów ikon, ułożonych piętrowo, z wyraźnym zaznaczeniem osi pionowej. Dolna kondygnacja utworzona jest przez cztery umieszczone na cokołach ikony, tzw. namiestne, między którymi znajdują się trzy arkadowe przejścia (środkowe to carskie wrota, a boczne-diakońskie). Z lewej znajduje się ikona św. Mikołaja, szczególnie czczonego na Łemkowszczyźnie. W prawo od niej ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem, dalej Chrystusa, następnie patrona cerkwi, czyli św. Dymitra. Po trzech ostatnich wyobrażeniach zostały tylko ślady sylwetek. Brak również ozdobnie rzeźbionych i malowanych carskich wrót. Drugi rząd stanowi dwanaście tzw. prazdników, niewielkich ikon przedstawiających najważniejsze święta w roku liturgicznym, przedzielonych pośrodku Ostatnią Wieczerzą. Kolejno (od lewej): Zwiastowanie Marii i Ofiarowanie Marii w świątyni, Pokłon Trzech Króli i Ofiarowanie Chrystusa, Chrzest Chrystusa i Przemienienie Pańskie na Górze Tabor, Wjazd do Jerozolimy i Zmartwychwstanie, Zejście Chrystusa do Otchłani i Zesłanie Ducha świętego, Wniebowzięcie i Podwyższenie Krzyża świętego przez śś. Konstantyna i Helenę. Powyżej prazdników rząd apostolski, zwany Deesis, co po grecku oznacza modlitwę wstawienniczą. Centralnie umieszczono ikonę Chrystusa Wielkiego Kapłana (Chrystus Archirej), po bokach po trzy ikony, z których każda przedstawia dwóch apostołów. Ikonostas wieńczy Krzyż z namalowaną postacią Chrystusa. Ściany babińca ozdabia polichromia figuralna: postacie papieża Kościoła rzymskokatolickiego (prawdopodobnie Klemensa VII) i hierarchy prawosławnego, związanych z przyjęciem unii brzeskiej. Płaski strop babińca zdobi scena Przemienienia na Górze Tabor. W pobliżu cerkwi postawiona jest plebania greckokatolicka ze Szlachtowej.
4. STARA SZKOŁA z NOWEGO RYBIA
Stara szkoła w Nowym Rybiu, jako obiekt architektoniczny prezentowała interesujący przykład typowego, gminnego budownictwa oświatowego, z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Od strony drogi mieściła dwie duże sale lekcyjne, przedzielone wąskim korytarzem, dostępne poprzez maleńką, przeszkloną werandę. Oddzielnym wejściem z tyłu budynku wchodziło się do niewielkiej, podłużnej sieni, a z niej do kancelarii szkolnej po jednej, a do kuchni z pokojem po drugiej stronie. Pomieszczenia te stanowiły służbowe mieszkanie nauczyciela.
Kończąc wędrówkę po Sądeckim Parku Etnograficznym mijamy jeszcze na rozwidleniu dróg skrzynkową kapliczkę na krzyżu, wtopioną w grupę brzóz i modrzewi. To jakby podsumowanie idei sądeckiego skansenu: zachowanie charakteru dawnej wsi, jej architektury i krajobrazu.