Skały, wulkany
Minerały- związki występujące w skorupie ziemskiej ,powstałe w warunkach naturalnych. Mają uporządkowaną skorupę ziemską , budowę wewnętrzną i są ułożone w charakterystyczne dla danego minerału sposób. Cechy minerału: *Twardość mierzona w skali Mohsa *kształt kryształów *barwa,kolor *połysk *łupliwość Skały- zespoły minerałów tego samego lub różnego gatunku, powstały w warunkach naturalnych skorupy ziemskiej. Podział skał na genezę: *magmowe (powstają w wyniku zastygania magmy lub lawy): -głębinowe (jawno krystaliczne) np.granit -wylewne (skrytokrystaliczne) porfiny i andezyty -żyłowe (pośrednie) *osadowe: -Kruche: Luźne,zwięzłe Piasek-piaskowiec Muł- mułowiec Ił-iłowiec Żwir- zlepieniec *organiczne (powstają w wyniku nagromadzenia się szczątków organicznych zwierżacych i roślinnych) Węgiel kamienny Torf, węgiel brunatny *chemiczne (powstają w wyniku odparowania wody z wysychających mórz i słonych jezior) Sól kamienna, gips sole potasowe *przeobrażeniowe (są efektem przemian skał magmowych i osadowych pod wpływem wysokiego ciśnienie i temp.) Gnejs-p.granit Marmur-p.wapień Kwarcyt-p.piaskowiec Wnętrze ziemi: *jądro ziemi- NIFE *płaszcz ziemi: -wewnętrzny- NIFESIMA -zewnętrzny- CROFESIMA *skorupa ziemska -oceaniczna -kontynentalna Atmosfera- występuje w górnej części płaszcza zewnętrznego, są tam stopione skały i tworzy się magma. Trzęsienia ziemi-krótkotrwałe drganie skorupy ziemskiej. Podział trzęsień na genezę: *tektoniczne (gwałtowne wyzwolenie się energii nagromadzonej w skorupie ziemskiej lub w jej podłożu) *wulkaniczne (poprzedzają wybuch wulkanu lub mu towarzyszą) *zapadowe (na obszarach krasowych wskutek zapadania się stropów jaskiń) *antropogeniczne ( działalność człowieka: zapadanie się wyrobisk górniczych) Hipocentrum-ogniska trzęsienia ziemi znajdującego się we wnętrzu ziemi. Epicentrum- punkt na powierzchni ziemi znajdujący się bezpośrednio nad ogniskiem. Trzęsienia ziemi mierzymy za pomocą skal Richtera i Mercallego. Lawa-to pozbawiona gazów magma. Lawy zasadowe:niewiele krzemionki , mała lepkość,są rzadkie. Lawy kwaśne-dużo krzemionki, duża lepkość, szybko krzepną, krótkie potoki. Skały piroklastyczne (zastygłe cząstki lawy o różnej wielkości: *bomby wulkaniczne (bryły lawy zastygłej w powietrzu) *lapille (kamyki wielkości orzecha) *piaski i popioły wulkaniczne (drobne cząstki rozpylonej lawy) *pumeks (powstaje z zastygania lawy, wypełnionej pęcherzykami) Wulkan efuzywny (lawinowy)- ma spokojny przebieg (gazy łatwo się uwalniają) Wulkan eksplozywny-wyrzuca ogromne ilości materiału piroklastycznego. Stratowulkan-erupcja gwałtownie występuje na zmiane z efuzywnymi. Wietrzenie- proces rozpadu skał. Rodzaje: *fizyczne (prowadzi do kruszenia się i rozpadu skal) -mrozowe -termiczne -solne *chemiczne (polega na zmianie składu chemicznego skał) -utlenianie (wynik reakcji tlenu atmosfer.ze skałą) -uwodnienie (niektóre minerały łączą się z wodą) -rozpuszczanie (minerał rozpuszcza się w wodzie tworząc roztwór) -uwęglanowienie( rozpuszcznie przez wodę zawierającą CO2 węglanów wpania,żelaza,magnezu) *biologiczne (fiz+chem.) Rodzaj i przebieg wietrzenia: *warunki klimatyczne *rodzaj skał *eksplozja stoków *szata roślinna Ruchy grawitacyjne mas skalnych: *odpadanie *obrywanie *osuwanie *spełzywanie Erozja-proces mechanicznego żłobienia powierzchni ziemi Akumulacja- gromadzenie i osadzenie materiału skalnego przez czynniki rzeźbotwórcze Podstawa erozyjna-poziom do którego rzeka zmierza i eroduje Ujście rzek: *delta *ujście lejkowe ESTUARIUM *prądy morskie Formy kresu powierzchniowego: *lejek kresowy *ospa kresowa *uwały *polja Formy kresu podziemnego: *jaskinia *groty *korytarze *studnie Formy naciekowe: *stalaktyt *stalagmit *stalagnat Wiatr- poziomy ruch mas powietrza przy powierzchni ziemie spowodowany różnicą ciśnień Troposfera- warstwa atmosfery, znajdująca się najbliżej powierzchni ziemi, w której kształtują się pogoda i klimat. Ciśnienie- nacisk mas powietrza na jednostkę powierzchni Wiatry wieją od wyżu do niżu. Rodzaje pustyń: *piaszczysta: ergi *kamienista (hamady) *żwirowa(serir) Działalność wiatru: *niszczenie *transport *akumulacja Niszcząca dz.wiatru: *deflacyjna-wywiewanie dobrego materiału skalnego *korozja-niszczenie przez wiatr Dz. Akumulacyjna wiatru-wydmy: *barchany *paraboliczne Pokrywy lessowe- pylasta skała osadowa pochodzenia eolicznego. Linia brzegowa- naturalne granica pomiędzy obszarami lądowymi i morskimi Brzeg- pas lądu wynurzający się podczas odpływu i zalewany podczas przypływu. Wybrzeże- pas lądu, na którym są widoczne skutki procesów brzegowych Abrazja- proces niszczenie lini brzegowej przez fale. Formy ukształtowania dna oceanów: *szelf (200m)-krótkie podłoże *stoki kontynentalne (cokoły) *baseny oceaniczne *rowy oceaniczne *podwodne łańcuchy górskie *wyspy Typy wybrzeży morskich: *wysokie (dominuje niszczenie) -dalmatyńskie (stare góry) -masowe -fiordowe (głębokie) -fieldowe (płytkie) -klifowe *niskie (dominuje akumulacja- osadzanie) -mierzejowo-zalewowe -wyrównanie -koralowe -limanowe Warunki do powstania lodowca: *ujemna temp. *opady z przewagą śniegu *odpowiednie ukształtowanie terenu *teren położony powyżej granicy wietrznego śniegu Granica wietrznego śniegu- umowna linia, powyżej której więcej śniegu przybywa niż ubywa. Glacjologia-nauka o lodowcach Zróżnicowanie wysokości wietrznego śniegu: *równik 5km *zwrotniki 6km *Alpy 3,5km *Karpaty 2,5km *półwysep skandynawski 1km *koła podbiegunowe 0km Formy terenu powstałe w wyniku działalności lodowców: *morena-materiał skalny w lodowcu *transgresja- zajmowanie przez lodowiec nowych obszarów *stagnacja-postój lodowca *regresja- wycofanie się lodowca Ukształtowanie terenu Polski przez lodowiec plejstoceński: *zasięgi zlodowaceń: -podlaskie (najstarsza) -południowopolskie -środkowopolskie -bałtyckie (najmłodsze) *rzeźba staro i młodo glacjalna *charakterystyczne formy terenu występują w Polsce: -Wieżyca 329m n.p.m. najwyższe wzniesienie moreny czołowej w Polsce -pojezierza -pradoliny