Profilaktyka uzależnień dzieci i młodzieży.

Rodzina jest miejscem, w którym dziecko przychodzi na świat, gdzie zaspakajane są potrzeby, zarówno fizjologiczne jak i psychologiczne. W środowisku rodzinnym przebiega proces kształtowania się człowieka. Postawa ojca i matki w stosunku do dziecka odgrywa dużą rolę w procesie wychowania. Maria Ziemska opracowała i opisała pożądane i niepożądane postawy rodzicielskie za pomocą czterech skal:

1. akceptacja – odtrącenie,
2. współdziałanie – unikanie,
3. uznawanie praw dziecka – nadmierne wymagania,
4. przyznawanie dziecku rozumnej swobody – nadmierne ochranianie.
Generalnie można stwierdzić, że nieprawidłowe postawy rodzicielskie, prowadzą do braku zaspokojenia podstawowych potrzeb. Tworzą głębokie zranienia w psychice dziecka, brak zaufania do siebie i do innych i poczucie osamotnienia, zagubienia, braku miłości.

Przeprowadzone badania wśród dzieci i młodzieży ( w wieku 12-16 lat) wykazały, że ci badani, u których brak było bliskiej więzi z własną rodziną deklarowali że:
· są zazwyczaj nieszczęśliwi,
· życie jest nudne,
· czują, że mają mniej radości w życiu niż inni ludzie,
· nie martwią się ocenami w szkole,
· nie są zainteresowani życiem własnej klasy w szkole,
· wątpią w zdobycie w przyszłości dobrego wykształcenia,
· nie planują pójść na studia.

Wystąpiła również taka prawidłowość, że młodzież pozbawiona poczucia bliskości z własną rodziną była bardziej podatna na presję rówieśniczą w zakresie zażywania narkotyków, picia alkoholu i dokonywania przestępstw

W Polsce coraz więcej dzieci i młodzieży sięga po napoje alkoholowe czy narkotyki zaburzając swój rozwój fizyczny i psychospołeczny, wchodząc na drogę uzależnienia. Najbardziej rozpowszechnioną formą uzależnień w Polsce jest alkohol. Bezpośrednią przyczyną sięgania po alkohol przez dzieci i młodzież jest związane z ich problemami emocjonalnymi. Wielu młodych, którzy cierpią, chce poprawić sobie nastrój, bez poprawiania własnego życia i postępowania. Alkohol okazuje się patologicznie atrakcyjny dla tych, którzy przeżywają stany lęku, niepokoju, rozgoryczenia, depresji. Dla tych, którzy cierpią na skutek kompleksów, wewnętrznej pustki, czy zaburzonych relacji międzyludzkich. Ostatecznym powodem sięgania po alkohol przez dzieci i młodzież nie jest ani zła wola, ani ignorancja, ani obciążenie genetyczne, ani negatywne naciski społeczne, lecz kryzys życia, sygnalizowany przez bolesne stany emocjonalne.

Na uzależnienia podatni okazują się zwłaszcza ci młodzi, którym brakuje dojrzałej hierarchii wartości, którzy nie podejmują trudu tworzenia pozytywnych więzi, którzy nie są odporni na frustrację, nie stawiają sobie wymagań, nie podejmują odpowiedzialności za własne życie i postępowanie, którzy szukają doraźnej przyjemności lub ulgi. Alkohol zabija więcej dzieci niż wszystkie narkotyki razem wzięte.
Powody zażywania alkoholu mogą być różne; ponieważ:
· chcą zobaczyć jak to jest
· wygląda to na świetną zabawę
· alkohol jest łatwo dostępny
· wszyscy to robią, a rodzice milcząc na to pozwalają
· alkohol gwarantuje natychmiastowe osiągnięcie wspaniałego samopoczucia przy minimalnym wysiłku

Substancje uzależniające to związki chemiczne, których działanie wpływa na zmianę myślenia oraz na stany emocjonalne człowieka. Substancje tego typu wprowadzają w świat złudzeń i są formą ucieczki od rzeczywistości. Nie tylko zakłócają procesy myślenia i modyfikują stany emocjonalne, ale także powodują syndrom uzależnienia. Człowiek uzależniony, to ktoś żyjący, do pewnego momentu, w świecie przyjemnej iluzji.
Każde uzależnienie oddala człowieka od niego samego, od miłości i prawdy, od wolności i odpowiedzialności, od więzi i wartości, od norm moralnych i podstawowych zasad uczciwego postępowania. W konsekwencji uzależnienia są rodzajem samobójstwa na raty.
Podstawową grupą substancji uzależniających są narkotyki. Do tej grupy można też zaliczyć alkohol, nikotynę, leki psychotropowe czy środki uśmierzające ból. Uzależnienie to sytuacja zależności psychicznej od określonej substancji narkotycznej lub całej grupy tego typu substancji. Alkohol i inne substancje chemiczne różnią się od narkotyków tym, że dłużej trwa proces uzależniania się, podczas gdy w przypadku narkotyków klasycznych można się uzależnić już po jednorazowym kontakcie z nimi. Ponadto klasyczne narkotyki (naturalne i syntetyczne) zawsze zażywane są w ich funkcji narkotycznej, podczas gdy alkohol nie zawsze.
Młodzież sięgająca po alkohol częściej wykazuje większą samodzielność i niezależność niż rówieśnicy, mniej liczy się z opinią rodziców i otoczenia, częściej poszukuje przygody, z reguły wykazuje niedojrzałość psychiczną, uczuciową i społeczną, niechętnie odnosi się do porządku i ładu.

Młodzież będąca w wieku dojrzewania psychicznego często ma kompleksy, zahamowania i konflikty z otoczeniem. Alkohol pomaga znieść przejściowe trudności życiowe. Również pod wpływem alkoholu zmniejsza się poczucie niepewności, zanikają kompleksy i zahamowania.
Wobec bardzo dużej wrażliwości układu nerwowego dzieci i młodzieży na alkohol, używanie go przez młodzież stanowi poważny problem . Łatwo może rozwinąć się nałóg. Często dochodzi do powstania zaburzeń pamięci, uwagi, wzmożonej pobudliwości nerwowej. Dzieci alkoholizujące się nastręczają trudności wychowawcze i określa się je jako dzieci trudne. Równocześnie dzieci i młodzież z pierwotnymi zaburzeniami psychonerwicowymi są podatniejsze na działanie alkoholu. Do zaburzeń psychonerwicowych młodzieży należy zaliczyć:
· brak lub upośledzenie zdolności koncentracji
· osłabienie pamięci
· brak cierpliwości przy wykonywaniu konkretnych czynności
· stany niepokoju i lęku
W kształtowaniu się osobowości młodzieży często pijącej napoje alkoholowe dużą rolę odgrywają nie tylko czynniki dziedziczne, lecz także wpływ złych przykładów z najbliższego otoczenia i środowiska, w którym przebywa dana osoba.

Pijący dzieci i młodzież łatwiej popadają w alkoholizm niż dorośli. Uzależnienie następuje tym łatwiej im młodszy jest pijący. Dorosły osiąga uzależnienie w okresie 5 do 10 lat, nastolatek może osiągnąć ten sam stan w czasie od 6 miesięcy do 3 lat.

Badania wykazały, że liczba abstynentów wśród młodzieży szkół średnich w ostatnich 10 latach zmniejszyła się dwukrotnie, tzn. tylko 9 % wśród uczniów szkół średnich jest abstynentami. Nieustannie w Polsce obniża się wiek sięgania po raz pierwszy po alkohol. Jednocześnie rośnie ilość dzieci i młodzieży, którzy mają kontakt z różnymi rodzajami narkotyków.
Mimo stosowania różnorodnych programów w dziedzinie profilaktyki uzależnień należy stwierdzić, że są mało skuteczne i zupełnie niewystarczające w stosunku do aktualnej skali zagrożeń. Podstawową przyczyną niskiej skuteczności dotychczasowych oddziaływań profilaktycznych jest fakt, że stosowane programy i działania opierają się na negatywnym modelu zapobiegania uzależnieniom.. Profilaktyka negatywna koncentruje się przede wszystkim na tym, czego dany człowiek nie powinien czynić i od czego powinien się powstrzymywać. W profilaktyce negatywnej możemy wyróżnić modele:
· Model moralizujący – u podstaw tego typu koncepcji stało założenie, iż każdy wychowanek zdaje sobie w pełni sprawę z tego, iż sięgając po alkohol czy narkotyk wyrządza samemu sobie wielką krzywdę, że zupełnie lekceważy związane z tym zagrożenia, i że wszystko to czyni w sposób całkowicie wolny, ponosi za to pełną winę i jest odpowiedzialny moralnie
· Model intelektualizujący – przedstawiciele tego modelu zakładają, iż podstawowym źródłem zagrożeń w dziedzinie uzależnień jest ignorancja albo brak wystarczającej wiedzy na ten temat, że sposób myślenia jest czynnikiem, który w decydujący sposób wpływa na podstawę człowieka wobec alkoholu czy narkotyków. Głównym celem tego modelu jest dostarczenie precyzyjnej i szczegółowej wiedzy na temat alkoholu i narkotyków.
· Model biologizujący – zakłada, że problemy za alkoholem czy narkotykami mają przede wszystkim ci ludzie, którzy urodzili się z genetycznymi skłonnościami w tym kierunku.
· Model psychologizujący – stawia sobie za cel ukazywanie dzieciom i młodzieży ścisłego związku, jaki istnieje między bolesnymi emocjami, a ryzykiem sięgania po substancje uzależniające, jednocześnie stara się pomagać wychowankom, by radzili sobie z trudnymi stanami emocjonalnymi bez wsparcia alkoholu czy narkotyków.

Najczęściej stosowane obecnie programy profilaktyczne promują u wychowanków bardzo istotne kompetencje z zakresu wiedzy o substancjach uzależniających oraz z zakresu postaw wobec tychże substancji. Nie ograniczają się już tylko do straszenia czy do stosowania zakazów. Precyzyjnie i bez moralizowania przekazują informację na temat działania alkoholu i innych substancji uzależniających oraz na temat psychospołecznych i biologicznych szkód, jakich one dokonują. Programy te uczą radzenia sobie z bolesnymi emocjami oraz negatywnymi naciskami ze strony środowiska. Są atrakcyjne w formie i ciekawe w treści.

Wszystkie wcześniej omawiane programy profilaktyczne koncentrują się na substancjach uzależniających oraz na uczeniu dzieci i młodzieży dojrzałej postawy wobec tego typu związków chemicznych. Okazuje się jednak, że tak rozumiana profilaktyka to stanowczo zbyt mało, by skutecznie pomagać wychowankom w zachowaniu abstynencji w wieku rozwojowym. Nie mogą bowiem być wystarczająco skuteczne te modele profilaktyki uzależnień, które próbują uczyć dzieci i młodzież dojrzałej postawy wobec alkoholu czy narkotyków, jeśli jednocześnie nie są tak skonstruowane, by uczyć ich dojrzałej postawy w pozostałych sferach życia.

Nowoczesna profilaktyka uzależnień musi być profilaktyką integralną, czyli uwzględniającą całościowa sytuację wychowanka. Integralna profilaktyka uzależnień zakłada solidarne współdziałanie różnych środowisk na rzecz kształtowania u dzieci i młodzieży postaw abstynenckich. Integralna profilaktyka uzależnień oznacza pomaganie dzieciom i młodzieży w zajęciu dojrzałej postawy we wszystkich podstawowych dziedzinach ludzkiego życia. Pierwszym miejscem jej realizacji jest rodzina, która jest pierwszą i najważniejszą szkołą życia. Drugim – obok rodziny – środowiskiem, które powinno włączyć się w realizację integralnej profilaktyki uzależnień parafia, która jest prawdziwą szkołą dojrzałego życia. Następne miejsce zajmuje szkoła, której zadaniem jest opracowanie programu wychowawczego, który pomaga uczniom zdobycie wiedzy oraz rozumienie otaczającej rzeczywistości i siebie, odróżnienie dobra od zła, uczenie wychowanków dojrzałej postawy wobec alkoholi czy narkotyków. Dużą rolę w profilaktyce uzależnień pełnią środki społecznego przekazu, czyli telewizja, radio, prasa. Odpowiedzialna postawa tych środków jest bardzo potrzebna i może być wyjątkowo skuteczna. Mądra audycja telewizyjna nadana w porze największej oglądalności czy fachowy artykuł zamieszczony w jakimś poczytnym czasopiśmie młodzieżowym może przecież wywrzeć wartościowy wpływ na większą ilość wychowanków, niż setki spotkań profilaktyków uzależnień z uczniami poszczególnych szkół.

Uzależnienie od alkoholu czy narkotyków stanowi radykalne zagrożenie dla człowieka. Dobiera wolność. Oddala od miłości i prawdy. Prowadzi do śmierci. Mimo tak dramatycznych konsekwencji coraz więcej polskich dziewcząt i chłopców wchodzi na drogę uzależnień. Łatwo wejść na tę drogę. Trudno natomiast temu zapobiegać. Bardzo trudno. Nie wystarczą tu moralizujące pouczenia. Nie wystarczy solidna wiedza o substancjach psychoaktywnych, a także uczenie mądrej postawy wobec tych substancji. Skuteczna profilaktyka uzależnień wymaga czegoś więcej. Znacznie więcej. Wymaga wychowania dojrzałych i szczęśliwych ludzi, którzy dobrze radzą sobie z życiem bez pomocy chemicznych „przyjaciół”.

Nowoczesny skuteczny profilaktyk uzależnień to, zatem przede wszystkim wychowawca. To każdy rodzic, nauczyciel, ksiądz, psycholog czy starszy przyjaciel, który w sposób realistyczny i całościowy patrzy na sytuacje nastolatków i który uczy ich dojrzałej postawy wobec życia, a nie tylko wobec substancji uzależniających. Nowoczesny i skuteczny profilaktyk to szczególnego rodzaju wychowawca – wychowawca o mentalności zwycięzcy. To ktoś, kto fascynuje młodych perspektywą życia w wolności i radości. To ktoś, kto jest realistą i starannie obserwuje dominujące tendencje czy postawy wśród wychowanków. Ale to ktoś, kto z tych obserwacji wyciąga wnioski i znajduje sposoby, by pomagać młodzieży w zajęciu dojrzalszej dotąd postawy wobec życia. Zadaniem socjologa jest rejestrowanie i opisywanie ludzkich zachowań i postaw. Zadaniem odpowiedzialnego i kompetentnego profilaktyka – wychowawcy jest zmienianie tych wszystkich zachowań i postaw, które są błędne i które prowadza do uzależnień. Tylko wtedy następne pokolenie będzie miało szansę, by nie stać się synonimem ludzi uzależnionych i nieszczęśliwych.

Bibliografia
Marek Dziewiecki – Młodzież, a alkohol w Ateneum Kapłańskie nr 1 1997 r.
Marek Dziewiecki – Młodzież, alkohol i realizm w Świat Problemów nr 2 2000 r.
Marek Dziewiecki – Nowoczesna profilaktyka uzależnień Jedność Kielce 2001 r.
Cezary W. Korczak – Higiena-podręcznik dla szkól medycznych PZWL 1998 r.
Joanna Sako – Szkoła dla rodziców i wychowawców, CMPP-P MEN W-wa 1999r.