Profilaktyka uzależnień

1) PODSTAWOWE POJĘCIA:

PROFILAKTYKA UZALEŻNIEŃ- jest działalnością zapobiegawczą obejmującą całą gamę różnorodnych, zdrowotnych i społecznych zagrożeń związanych z używaniem środków psychoaktywnych. Nie chodzi w niej o działania związane z uzależnieniem, lecz o działania skierowane na unikanie szkód społecznych i zdrowotnych.

ŚRODKI PSYCHOAKTYWNE (uzależniające, zmieniające percepcję)- są to substancje chemiczne pochodzenia roślinnego lub syntetyczne, które ludzie używają po to, by wpływać doraźnie na swe samopoczucie i kondycję psychiczną a czasem fizyczną (sterydy). Ten doraźny efekt jest pułapką, prowadzi bowiem do rozwijania się potrzeby powtarzania dawek mimo znacznych szkód jakie to za sobą niesie.
Narkotyk to substancja, która zażywana przez pewien czas wywołuje uzależnienie.

TOLERANCJA- jest to stan nabytej odporności organizmu na narkotyk. Wielokrotne zażywanie narkotyków doprowadza do przyzwyczajenia się organizmu do określonej dawki a w efekcie do osłabienia mocy środka odurzającego.

UZALEŻNIENIE FIZYCZNE (zależność fizyczna)- jest to zaawansowana faza uzależnienia, w którym organizm przystosował się do codziennej porcji narkotyku i wkomponował go we własne przemiany metaboliczne. W tym stanie pojawia się konieczność brania narkotyków w celu uniknięcia objawów głodowych. Uzależnienie to nie jest charakterystyczne dla wszystkich narkotyków.

UZALEŻNIENIE PSYCHICZNE – jest to wczesna faza uzależnienia, w której sięga się po narkotyk ponieważ zaspakaja on pewne potrzeby psychiczne. Charakteryzuje się ono przymusem sięgnięcia po narkotyk w celu uniknięcia niepokoju lub złego samopoczucia.

ZESPÓŁ ABSTYNENCYJNY (zespół odstawienia) – potocznie głód; jest to stan pojawiający się w wyniku przerwania przyjmowania narkotyków przez osobę fizycznie od nich uzależnioną. Charakteryzuje się występowaniem nieprzyjemnych objawów, tj.: bóle mięśni, drgawki, wymioty, gorączka, zaparcia, rozbicie psychiczne. Manifestacja somatyczna zespołu odstawienia trwa zwykle od kilku dni do kilku tygodni (do3). Niektóre narkotyki nie powodują zależności fizycznej i związanego z nią zespołu odstawienia, np.: marihuana, LSD, extasy, meskalina, grzyby halucynogenne.

2) INTEGRALNE PODEJŚCIE DO UŻYWANIA ŚRODKÓW PSYCHOAKTYWNYCH.
Polega ona na integralnym traktowaniu najczęściej stosowanych substancji psychoaktywnych: alkoholu, tytoniu i narkotyków (łączne traktowanie substancji psychoaktywnych). Dotyczy to przede wszystkim pierwszorzędowych działań profilaktycznych ukierunkowanych na dzieci i młodzież.

Zwolennicy tego podejścia:
* picie alkoholu, palenie papierosów, używanie narkotyków wiąże się z ryzykiem powstawania szkód zdrowotnych. U źródeł zachowań ryzykownych leżą podobne grupy czynników, np.: dostępność, rówieśnicy.. Picie i palenie współwystępują ze sobą i torują drogę do zażywania narkotyków

3) KATEGORIE NARKOTYKÓW.

Podział narkotyków ze względu na oddziaływanie na centralny układ nerwowy CUN:
1) ŚRODKI HAMUJĄCE: alkohol, leki uspakajające i nasenne, rozpuszczalniki, (kleje, chemikalia), opiaty (opium, morfina, kodeina)
2) ŚRODKI POBUDZAJĄCE: kokaina, amfetamina, nikotyna kofeina, sterydy
3) ŚRODKI HALUCYNOGENNE: marihuana, przetwory konopi indyjskich, LSD, meskalina, haszysz, grzyby halucynogenne, PCP, extasa

4) CZTERY FAZY UŻYWANIA NARKOTYKÓW:

1) POZNAWANIE STANU ODURZENIA:
- środki, których używają osoby z najbliższego otoczenia: tytoń, alkohol, marihuana, środki wziewne (aceton, rozpuszczalnik)
- łatwy dostęp
- zażywane są: na imprezach, pod presją otoczenia, w weekendy
- są to środki gratisowe, nie kupowane, łatwo o stan odurzenia
- zachowanie: bez widocznych zmian, drobne kłamstwa
2) STAN ODURZENIA PRZYJEMNOŚCIĄ:
- alkohol, tytoń, marihuana, środki wziewne, haszysz, amfetaminy, barbiturany
- zaplanowane użycie wraz z zakupem środka, często samotna konsumpcja; tolerancja może się zwiększać
- odurzanie się tylko w weekendy, lecz zdarza się w tygodniu
- cel zażywania: przyjemność
- zachowanie: zmiana środowiska kolegów, zamknięcie się w sobie, zły nastrój, początki agresywności, pogorszenie się ocen w szkole, agresja słowna, pożyczanie pieniędzy, kłamstwa
- samopoczucie: stany maksymalnej euforii w odurzaniu, duma z poczucia kontroli nad użyciem środków

3) STAN ODURZENIA CELEM NADRZĘDNYM:
- narkotyki takie jak w fazie 1 i 2 oraz kokaina, PCP, LSD, grzyby i opium
- przyjmowane codziennie, coraz częstsze odurzanie się w samotności, ciągły stan odurzenia, podejmowanie prób zmniejszania dawek lub rzucenia nałogu, pierwsze przedawkowania
- zachowanie: zerwanie kontaktów z osobami nie zażywającymi, , identyfikacja z narkomanami, kłamstwo, kradzieże, handel narkotykami dla zdobycia kasy, niepowodzenia w szkole, wagarowanie, porzucenie szkoły, incydenty z policją, utrata pracy, początki przewlekłego kaszlu, ogólne pogorszenie stanu zdrowia
- samopoczucie: zły nastrój bez narkotyku, poczucie winy i wstydu, obniżająca się samoocena, pojawienie się myśli samobójczych, odurzenie jak stan normalny.
4) STAN ODURZENIA NORMĄ:
- narkotyki jak w poprzednich fazach oraz heroina
- stałe używanie, wysoka tolerancja, wyższe dawki, brak kontroli nad używaniem, niemożność odróżnienia stanu odurzenia od normalnego, częste przedawkowania
- samopoczucie: bezcelowość, stany depresyjne, poczucie winy, żal do siebie, wstyd, myśli samobójcze
- zachowanie: kłopoty z policją, brak jakiejkolwiek aktywności, wybuchy wściekłości, agresja wobec rodziny i innych, częsta utrata przytomności.

5) MECHANIZM ZAPRZECZANIA I UŁATWIANIA

Mechanizm zaprzeczania:
• niemoc spostrzegania szkodliwych konsekwencji zażywania substancji psychoaktywnych
• zaprzeczać mogą: rodzice, narkomani (ci co biorą)
• 3 powody: niewiedza, obawa co dalej zrobić,
• Podstawowe mechanizmy zaprzeczania narkomana: (wg Pasek)
- wykręcanie się gdy jest podejrzane, gdy np.: rodzic znajdzie w pokoju narkotyk „ to nie moje, musiał to zostawić ktoś ze znajomych”
- pomniejszanie problemu „ palę tylko trawkę, od tego nie można się uzależnić”
- uogólnianie „teraz wszyscy biorą”
- Intelektualizowanie „ludzie od zawsze zażywają narkotyki, w innych krajach jest to naturalne”
- racjonalizowanie „to mi pozwala rozwijać własną osobowość”
- obwinianie „gdybyście mnie do tego nie zmusili to nigdy bym tego nie zrobił”
- wypieranie „jestem silny, kontroluję sytuację, nigdy się nie uzależnię”.
● Podstawowe mechanizmu zaprzeczania rodziców:
- ignorowanie sygnałów ostrzegawczych
- obwinianie siebie nawzajem „widzisz do czego doprowadziłaś?”
- szukanie innych przyczyn, o wiele łatwiej akceptujemy inne choroby niż narkomanię, „to nie narkomania, to na pewno bulimia”
- bagatelizowanie np.: znalezienia tabletek w pokoju dziecka,

Mechanizm ułatwiania rodziców:
• udzielanie wsparcia, nadmierna ochrona dzieci przed konsekwencjami
• wynika z poczucia winy rodziców a także z instynktu opiekuńczego, trudno rodzicom pozwolić na to, by dziecko, które bierze i pakuje się ciągle w kłopoty odczuło skutki własnego postępowania, chronią je przed każdym cierpieniem
- poczucie winy - rodzice zbyt często szukają winy w sobie, gdy ich dzieci zażywają narkotyki, zarzucają sobie, że poświęcali dzieciom zbyt mało czasu, źle je wychowywali
- strach – rodzice boją się przed przyszłością, skutkami, czy sobie poradzą, boją się wyrzucenia dziecka ze szkoły
- miłość – rodzice pragną odsunąć od dzieci wszelkie zło i zagrożenia, miłość braterska: krycie rodzeństwa
- inni, którzy ułatwiają – ułatwiają nie tylko rodzice; rodzeństwo, nauczyciele przymykają oczy na pewne fakty, policja odpuszcza dziecku ze względu na rodzinę

6) CZERWONE SYGNAŁY:
a) zmiany osobowości:
- zmiany nastroju
- drażliwość, skrytość, nieprzewidywalność, apatia, zamknięty w sobie, przewrażliwiony nerwowy, mniej wrażliwy i czuły
- Lekceważenie i łamanie reguł życia domowego, unikanie poważnych rozmów z rodzicami, narasta konflikt z domownikami
- rozwój emocjonalny zahamowany
- poczucie beznadziejności i bezradności, niższości
- kłamstwa, wymówki, coraz późniejsze powroty do domu
- nieposłuszność, impulsywność, bunt na wszelkie prawa i normy
b) wyniki w nauce, nieuzasadnione nieobecności w szkole i w szkole
- bez uprzedzenia nie wraca na noc
- często znika na krótko z domu
- nie odrabia lekcji
- spóźnia się do szkoły
- wagaruje
c) zmienia się grono znajomych
d) zmiana nawyków jedzeniowych
e) zmian rytmu snu i czuwania
f) język – przekleństwa, slang
g) zmiany stany fizycznego
- stan zdrowia” spadek ciężaru ciała, przeziębienia, bóle żołądka, zmęczenie, przewlekły kaszel, bóle klatki piersiowej, częste bóle głowy
- zahamowanie wzrostu odbiegające od normy, nagły i potężny przyrost masy mięśniowej, bulimia, spadek energii
- mowa: niespójna, bełkotliwa, niejasna, chaotyczna
- gorsze zapamiętywanie, zaburzenia myślenia
- oczy: przekrwione, napuchnięte, rozszerzone lub zwężone źrenice, opadające powieki, zamazane widzenie
-suchość w ustach, częste oblizywanie warg, kaszel
- ślady po wstrzykiwaniu, zimna i wilgotna skóra, noszenie koszul z długimi rękawami nawet w upał, żółtaczka,
- utrata kontroli ruchowej, powolny chód, niezdarność
- sposób ubierania
h) akcesoria: fajki, bibułki, igły, torebki plastikowe,..
i) kolizje z prawem

7) ZACHOWANIA RYZYKOWNE, MOTYWY TYCH ZACHOWAŃ, FUNKCJE ROZWOJOWE.

Zachowania ryzykowne wiążą się z negatywnymi konsekwencjami dla zdrowia i życia, np.: picie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie narkotyków, zbyt wczesne podjęcie współżycia, wagarowanie, ucieczki domu, uzależnienia od Internetu, jedzenia, gier,….

Motywy zachowań ryzykownych:
1) zachowania ryzykowne współwystępują ze sobą – np.: picie alkoholu często występuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi; często zaczyna się od palenia papierosów
2) zachowania ryzykowne mogą się zastępować – jeżeli jedno zachowanie jest utrudnione lub niemożliwe można w to miejsce zastosować inne zachowanie ryzykowne,
3) zachowania ryzykowne chodzą parami – inicjacja jednego zachowania ryzykownego zwiększa prawdopodobieństwo wchodzenia w następne, np.: picie alkoholu na imprezie a do tego palenie papierosów.

Teoria zachowań problemowych R. i S. Jessorów (badania nad młodzieżą w wieku dorastania) – wyjaśnia fakt używania substancji psychoaktywnych:
- chęć przyjemności
- okres buntu, zmian
- ciekawość
- zachowania ryzykowne są norma, wszyscy to robią to ja też
Zgodnie z tą teorią różne zachowania ryzykowne mają znaczenie rozwojowe, są sposobami na załatwienie bardzo ważnych spraw życiowych:
a) zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności)
b) realizację ważnych celów rozwojowych (np.: określenie własnej tożsamości)
c) radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji, stresu)

8) „PROFILAKTYKA MOŻE SZKODZIĆ”

Kiedy profilaktyka szkodzi?
a) gdy podaje szkodliwe informacje:
- dzieci mogą dane informacje uznać za ciekawe i godne do wypróbowania
- informacje nie mogą straszyć, profilaktyka powinna zapobiegać a nie straszyć
- gdy może być instrukcją zażywania
- gdy powodują wzrost pozytywnych oczekiwań związanych z działaniem środków
-gdy np: bohaterami filmu są dorośli zażywający narkotyki może to powodować, iż dorośli postrzegani SA przez dzieci jako osoby, które warto naśladować nawet jeśli zachowują się źle
b) raniące gry i ćwiczenia:
- w wyniku nieodpowiednich zabaw np.: integracyjnych- rysunek rodziny: klasa może podzielić się na „dzieci lepsze” z pełnych rodzin i „gorsze” (technikę tą jak i omówienie takiego typu ćwiczenia powinno stosować się tylko w kontakcie indywidualnym)
c) gdy podkręca tylko rolę asertywności negatywnej zapominając o pozytywnej
- asertywność negatywna: mówienie NIE
- asertywność pozytywna: proszenie innych o pomoc, umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów, wyrażanie pochwały, zadowolenia
d) gdy nie odwołuje się do wartości
- wartości są źródłem motywacji
e) zbyt wąskie spojrzenie na różne problemy, np.: aktywność seksualną
f) niedostosowanie informacji do potrzeb danej grupy
g) gdy buduje błędne przekonania normatywne (wszyscy biorą, więc jest to normą)
h) gdy stosuje się nieodpowiednie metody i techniki pracy do fazy grupy, np.: traktowanie grupy niskiego ryzyka jako grupę wysokiego ryzyka
i) niedoświadczony prowadzący (niekonsekwentny, niekompetentny)
9) MODELE PROFILAKTYKI PIERWSZORZĘDOWEJ

1) MODELOWANIE POŻĄDANYCH ZACHOWAŃ: (naśladowanie)
Programy profilaktyczne, w których wykorzystuje się mechanizm modelowania zakładają:
a) udział rodziców w programie (zachęca się ich do modyfikowania swoich zachowań związanych z używaniem środków psychoaktywnych)
b) udział naturalnych liderów młodzieżowych, którzy są szkolenie do roli edukatorów
c) zaangażowanie mediów i aktywny udział popularnych wśród młodzieży postaci
2) MODYFIKOWANIE OCZEJIWAŃ:
Bandura wyróżnił 2 typy oczekiwań:
1) oczekiwania dotyczące efektów podejmowanych działań
2) oczekiwania dotyczące własnej skuteczności
W wielu programach profilaktycznych wykorzystuje się działania zmierzające do modyfikowania oczekiwań dotyczących skutków działania substancji psychoaktywnych poprzez:
1) koncentrowanie się na informowaniu młodzieży o bezpośrednich konsekwencjach używania tych substancji
2) wzmacnianie lub uczenie tych umiejętności życiowych, które w pewnym sensie zastępowane są przez używanie tych substancji: nawiązywanie bliskich kontaktów towarzyskich, prowadzenie rozmowy, radzenie sobie z negatywnymi uczuciami, z lękiem, stresem
3) MODYFIKOWANIE SUBIEKTYWNYCH NORM:
Subiektywne normy są wynikiem przekonań zwanych przekonaniami normatywnymi. Są to przekonania danego człowieka o tym, na ile znaczące dla niego osoby akceptują lub nie akceptują jego zachowanie.
Jeżeli jednostka spostrzega swoich najbliższych przyjaciół, członków rodziny jako osoby aprobujące np.: picie alkoholu to będzie odbierać to jako presję do picia.
W szkolnych programach profilaktycznych w różny sposób próbuje się osłabić subiektywne normy młodzieży dot. używania substancji psychoaktywnych:
1) korygowanie błędnych przekonań dotyczących rozpowszechnienia zażywania narkotyków wśród rówieśników (angażowanie do zajęć liderów rówieśniczych, których opinie mają wpływ na kształtowanie się tych przekonań)
2) działanie za pośrednictwem rodziców (rodzice są zachęcani do wyrażania wobec dziecka jednoznacznej postawy przeciwnej używaniu narkotyków, do stawiania zakazów i konsekwencji w ich przestrzeganiu)
4) BUDOWANIE WIĘZI ZE SZKOŁĄ (z innymi instytucjami społecznymi) ORAZ WSPIERANIE MŁODZIEŻY W REALIZACJI ZADAŃ ROZWOJOWYCH:
Do typowych elementów programu próbujących to osiągnąć należy:
1) organizowanie na terenie szkoły rówieśniczej pomocy i doradztwa w zakresie nauki szkolnej i rozwiązywania problemów młodzieży
2 tworzenie w szkole miejsc, klubów i zajęć pozalekcyjnych, gdzie młodzież może rozwijać zainteresowania
3) uczenie młodzieży umiejętności życiowych, by mogła realizować swoje zadania rozwojowe (edukacja zdrowotna, edukacja dotycząca zachowań ryzykownych)
5) OPÓŹNIENIE INICJACJI PICIA ALKOHOLU I PALENIA PAPIEROSÓW
Przyjmowanie substancji psychoaktywnych zwykle zaczyna się we wczesnym okresie adolescencji od eksperymentów z alkoholem i papierosami a później brnie się dalej.

10) BADANIA

Nazwa badań/ kto prowadzi badania Rok/ lata badań Wiek badanych osób
„Badania mokotowskie”
Zespół Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”
z zakładu promocji zdrowia psychicznego
Instytutu Psychiatrii i Neurologii
w Warszawie
1984, co 4 lata do 2004
Ankieta NAN (bada
aspekty życia psychiczn.)
Ankieta PIWO-WINO-
WÓDKA 15- latkowie z dzielnicy
Mokotowa w Warszawie
„HBSC” Międzynarodowe Badania Nad Zachowaniami
Zdrowotnymi Młodzieży Szkolnej.
W Polsce kierownikiem jest Barbara Wojnarowska
Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju I Wychowania
wydziału pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego 1990, co 4 lata 11-latkowie
13-latkowie
15-latkowie
„ESPAD” Badania w szkole na temat używania substancji
psychoaktywnych .
W Polsce Jan Sierosławski i A. Zieliński z
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 1995, co 4 lata 15-latkowie
17-latkowie
18-latkowie
Badania „STUDENCI”
Jerzy Mellibruda, K. Frączyk z Instytutu Psychologii Zdrowia
Towarzystwa psychologicznego na zlecenie PARPA (państwo-
wej agencji rozwiązywania problemów alkoholowych) Kwiecień 2000, 2004 Studenci I i III roku
Z 8 największych ośrodków
akademickich w Polsce