Antyk
Antyk
Sztuka starożytna jest podstawą współczesnej kultury europejskiej. Czerpiemy głównie z tradycji antycznej, którą tworzą kultury starożytnej Grecji oraz starożytnego Rzymu. Kultura i sztuka antyku jest źródłem motywów, skarbnicą postaw i wzorców osobowych, podstawą myśli filozoficznej Europy, inspiracją dla artystów wszystkich epok, bogatym materiałem badawczym, a także ponadnarodowym elementem języka europejskiego. Pełni więc funkcję kultur owczą. „Antyk” to określenie starożytnej cywilizacji greckiej i rzymskiej. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa antiquus – dawny.
Za kolebkę starożytnych cywilizacji uznaje się Mezopotamię – obszar położony między Tygrysem a Eufratem. Tu powstały najstarsze kultury: Sumerów, Babilonu i Asyrii. Były to kultury politeistyczne. Politeizm (wielobóstwo) to religia zakładająca istnienie wielu bogów. Sumerowie wynaleźli pismo klinowe. To odkrycie stało się początkiem literatury pisanej.
Za najstarsze dzieło literackie uważa się zachowany do dzisiejszych czasów wierszowany epos w dwunastu księgach Gilgamesz (datuje się go na 2300-2200 lat p.n.e.). Wiele wątków z poematu o Gilgameszu stało się źródłem mitów religijnych i kulturowych.
Cywilizacja grecka sięga swymi początkami pierwszego tysiąclecia przed naszą erą, a jej schyłek przypada na V wiek n.e. Ten przedział zaowocował bogatym dorobkiem sztuki, literatury i filozofii. Nie jest to jednak czas jednorodny. Można wyróżnić kilka okresów ich czasy trwania i najważniejsze osiągnięcia:
• kultura minojska (XVI-XVw p.n.e.) ; zabytki architektury – pałac królewski w Knossos ; legendarne postacie – król Minos z Krety, Dedal, Ikar, Tezeusz ; okres przedpiśmienny, literatura przekazywana przez aojdów, czyli wędrownych pieśniarzy
• kultura mykeńska (XV-XIIw p.n.e.) ; pomniki architektury – cytadela w Tyrynsie
• wieki ciemne (XII-VIIIw p.n.e.) ; brak przekazów z tego okresu
• okres archaiczny (VIII-VIw p.n.e.) ; początek ery piśmienniczej ; VIII pne- czas epiki: Iliada, Odyseja Homera ; VII pne- poemat Hezjoda Teogonia, elegie Tyrteusza ; VI pne- bajki Ezopa, poezje Safony i Anakreonta
• okres klasyczny (V-VIw p.n.e.) ; wiek dramatu- Ajschylos, Sofokles, Eurypides ; wiek filozofów- Sokrates, Platon, Arystoteles ; wiek architektury – np. świątynia Ateny na Akropolu ; wiek rzeźby – Fidiasz, Praksyteles, Lizyp
• okres hellenistyczny (III-Iw p.n.e.) ; rozwój nauk ścisłych i filozofii, małe formy poetyckie- epigramat (Kallimach) ; rozwój sielanki – Teokryt
• okres rzymski (I-Vw p.n.e.) ; rozwój prozy – Plutarch (Żywoty sławnych mężów)
Światopogląd.
Grecy stworzyli wiele szkół i kierunków filozoficznych, które stały się podstawą systemu filozoficznego Europy. Początki tej dziedziny widoczne są już w VII wieku p.n.e. To wówczas rozwinęła się jońska filozofia przyrody. Za pierwszego filozofa uznaje się Talesa z Miletu, który twierdził, że początkiem i podstawą wszystkiego jest woda. Inspiracje z tej doktryny filozoficznej czerpali także Heraklit z Efezu (za podstawę świata uważał żywioł ognia, był autorem poglądu o zmienności rzeczy – „wszystko płynie”) i Demokryt z Abdery (twórca atomistycznej teorii budowy materii). Rozkwit filozofii przypada na V i IV wiek p.n.e.
• Sokrates (469-399 rok p.n.e.) ; niewiedza sokratejska – „wiem, że nic nie wiem” (świadomość swojej niewiedzy jest najważniejszą wiedzą, dopiero gdy się ją osiągnie, można rozpocząć poszukiwanie prawdy) ; ironia sokratejska (pozorna zgoda z rozmówcą, prowadząca w konsekwencji do kompromitacji jego tez).
• Platon (ok. 427-347 rok p.n.e.) ; Uczeń Sokratesa. Stworzył filozofię idealistyczną – platonizm. Uważał, że tylko idee istnieją naprawdę i powinny być jedynym celem człowieka. Wyjaśnił to, stosując metaforę jaskini.
• Arystoteles (384-322 rok p.n.e.) ; Uczeń Platona. Stworzył pogląd zwany arystotelizmem. Sformułował także zasadę mimesis (naśladownictwa) jako podstawę wszelkiej sztuki.
• Zenon z Kition (ok. 336-ok. 264 rok p.n.e.) ; Założył szkołę stoicką. Stoicyzm to nurt nawołujący do zachowania umiaru we wszelkim działaniu. Stoik to człowiek, który nie poddaje się emocjom, zachowuje niczym nie wzruszony spokój, żyje zgodnie z naturą.
• Epikur (341-270 rok p.n.e.) ; Twórca epikureizmu – filozofii nakazującej korzystanie z życia, dążenie do przyjemności, ale rozumnie, moralnie i sprawiedliwie. Epikur był ateistą, odrzucał wiarę w inteligencję sił nadprzyrodzonych w losy świata i człowieka.
• Diogenes (ok. 413-323 rok p.n.e.) ; Przedstawiciel cynizmu – poglądu, według którego człowiek powinien wyrzec się wszystkiego poza niezbędnym do życia minimum, gdyż przedmioty materialne nie przynoszą szczęścia, powodują jedynie lęk przed ich utratą.
Wierzenia starożytnych Greków.
Z wierzeń starożytnych Greków pochodzą funkcjonujące archetypy. Najbardziej znane uniwersalne postawy i uczucia o mitologicznym rodowodzie to:
• Chciwość-król Midas
• Cierpienie macierzyńskie-Niobe
• Dążenie do osiągnięcia celu-Ikar
• Doskonały budowniczy-Dedal
• Doskonały rzeźbiarz-Pigmalion
• Miłość do samego siebie-Narcyz
• Idealna miłość kobiety i mężczyzny-Orfeusz i Eurydyka
• Miłość siostrzana-Antygona
• Nadludzka siła-Herakles
• Podstęp i przebiegłość-Odys
• Poświęcenie jednostki dla dobra ogółu-Prometeusz
• Przyjaźń-Achilles i Patroklos
• Trójkąt mażeński-Menelaos, Helena, Parys
• Walka o władzę-Polinejkes i Eteokles
• Wierność małżeńska-Penelopa
Osiągnięcia.
Jednym z najwybitniejszych osiągnięć starożytnej Grecji był rozwój architektury i sztuki. W Grecji wykształciły się trzy porządki architektoniczne.
• Styl dorycki (kolumna bez bazy ; zwężający się ku górze trzon, miał w połowie lub w 2/3 wysokości wybrzuszenie, był pokryty równoległymi żłobkami – kanelurami ; głowica przybierała kształt poduszki, w górnej części miała kwadratową płytę - abacus)
• Styl joński (profilowana baza ; gęsto kanelowany - żłobkowy trzon ; głowica ze ślimacznicami – woluta)
• Styl koryncki (smukła kolumna ; dekoracyjna głowica – składała się z trzonu kalatosu („koszyka”) okolonego dwoma rzędami liści akantu)
Pojęcia.
Antropomorfizm- przedstawianie bogów na podobieństwo człowieka.
Archetyp- pierwowzór, stały i niezmienny wzorzec zachowań ludzkich utrwalony w świadomości społecznej.
Epikureizm- postawa filozoficzna sformułowana przez Epikura, nakazująca korzystanie z życia, dążenie do przyjemności (nawiązuje do hedonizmu), ale rozumnie, moralnie i sprawiedliwie.
Heksametr- sześciomiarowiec, antyczna miara wiersza charakterystyczna dla eposu; wiersz złożony z sześciu stóp.
Mit- legendarna opowieść o bogach i herosach, przedstawiająca i organizująca wierzenia danej społeczności, w sposób symboliczny wyjaśniająca powstanie świata i człowieka.
Mitologia- zbiór mitów danej kultury.
Politeizm- wielobóstwo.
Stoicyzm- postawa filozoficzna stworzona przez Zenona z Kition, nakazująca zachowanie umiaru i dystansu, za najwyższą cnotę uważająca mądrość.
Stopa- najmniejsza miara wiersza oparta na iloczasie (sylaby długie i krótkie), uporządkowany odcinek wersu, w którym w określonej kolejności występują sylaby długie i krótkie.
Topos- obraz lub motyw powtarzający się w literaturze i sztuce.
Tyrteizm- literatura patriotyczna nawołująca do walki o ojczyznę, nazwa pochodzi od imienia jej twórcy – Tyrteusza (Tyrtajosa).
Klasycyzm- zespół cech kojarzonych z dziełami starożytnych, pojawiający się nie tylko w literaturze, ale we wszystkich dziedzinach sztuki. Antyk opracował wyjściowy, klasyczny kanon dotyczący norm tworzenia sztuki, określający reguły komponowania gatunków literackich.