System partyjny Słowacji
Słowacka scena polityczna nie tylko w ostatnich latach, ale też
i dziesięcioleciach istnienia reżimu komunistycznego miała swe specyficzne własności, które wyraźnie odróżniały ją zarówno od ziem czeskich jak i od sąsiedniej Polski i Węgier. W świetle klasycznej typologii systemów partyjnych G. Sartoriego – Czechosłowacja podobnie jak Polska po 1948 roku miała nierywalizacyjny system partyjny z ideologiczną partią hegemoniczną. Pozostałe partie i Partia Odrodzenia Słowackiego oraz Partia Wolności odgrywały rolę satelitów (podobnie było i w Polsce). Faktycznie ich istnienie było jedynie wyrazem sztucznie utrzymywanego pluralizmu politycznego. Partią dominującą była Komunistyczna Partia Czechosłowacji ze swoją „odnogą” na Słowację – Komunistyczną Partią Słowacji . Ona sama nie mogła jednak o niczym decydować. Nawet sprawy dotyczące jej zjazdu musiały być ustalane z KPCz, Zmodyfikowany charakter reżimu oraz stosunkowo wysoka jego akceptacja przez społeczeństwo nalazły również wyraz w tym, że przed upadkiem systemu politycznego na Słowacji nie uformowały się żadne silne partie, które działałyby w opozycji do rządu oraz byłyby w stanie przejąć władzę.
Wydarzenia listopadowe 1989 roku a następnie rozpad wspólnego państwa stał się punktem zwrotnym w kształtowaniu systemu politycznego Czech i Słowacji. W Słowacji zręby systemu partyjnego wyłoniły się w okresie od XI 1989 roku do czerwca 1992. Okres od XI 1989 roku do czerwca 1990 charakteryzuje się szczególnie silnym rozwojem partii politycznych. Ugrupowania te można podzielić na 4 grupy
1 Grupa To partie zupełnie nawet takie jak:
- Partia Zielonych w Słowacji (SZS)
- Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH)
- 3 partie reprezentujące mniejszość węgierską:
a)Węgierski uch Narodowo-Demokratyczny MKDH
b)nacjonalistyczne Współżycie
c)liberalna Węgierska Niezależna Inicjatywa MNI
(później jako Węgierska Partia Obywatelska MOS)
2 Grupę stanowiły partie reprezentujące odnowienie partie „historyczne”:
- Słowacka Partia Narodowa SNS
- Socjaldemokratyczna DS. (przed 1989r. działała jako (Partia Słowackiego Odrodzenia).
3 Grupa to tak zwana grupa postkomunistyczna reprezentowana przez Komunistyczną Partię Słowacji KKS. Należy zauważyć, że proces transformacji słowackich komunistów w kierunku partii socjaldemokratycznej, później Partii Lewicy Demokratycznej SDL zaczęła się prawie natychmiast po XI 1989 roku
4 Reprezentowany przez jedną partię: szeroki ruch polityczny: Społeczeństwo Przeciw Przemocy VPN. Jego kres nastąpił w połowie 1991 roku, gdy VPN uległo rozszczepieniu a jego największym sukcesorem stał się Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji HZDS
W czerwcu 1990 roku nastąpił pierwszy sprawdzian dla słowackich partii politycznych, jakim były wybory do Słowackiej Rady Narodowej. Wybory te wygrało VPN uzyskując 19,3% głosów. Drugie miejsce zajął Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH) -19,2% głosów
a trzecie Słowacka Partia Narodowa (SNS) – 13,9%. Po wyborach powstał rząd koalicyjny z udziałem VPN (oraz MNI) KDH i DS. Premierem rządu został Vladimir Maciar (VPN) polityk charyzmatyczny i kontrowersyjny, co z asem było nie do przyjęcia dla większości członków VPN. Dlatego gdy w kwietniu 1991 roku powstał spór w kierownictwie VPN Maciar odszedł z partii wraz ze swymi najbliższymi współpracownikami i utworzył nową partię – Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS). Nowym premierem rządów został szef KDH Jan Carnoguvsky. Opozycja w tym czasie była na tyle zróżnicowana, iż nie mogła działać wspólnie i konsekwentnie starać się
o uzyskanie władzy. Fakt ten miał decydujące znaczenie dla koalicji rządzącej, która mimo wewnętrznych sprzeczności przetrwała wo kolejnych wyborów w 1992 roku. W tym okresie dochodzi także do rozłamu w SNS. Ludzie skupieni wokół Stanislava Panisa założyli Słowacką Jedność Narodową (nie zdobyła ona jednak większego wpływu na losy kraju). Natomiast na początku 1991 doszło do zastąpienia KSS – socjaldemokratyczną Partią Lewicy Demokratycznej SDL. Przed wyborami
w 1992 roku rozpadła się też partia Zielonych (powstały dwie samodzielne partie). Rozłamy i secesje, które nastąpiły w omawianym okresie stanowiły wyraz procesów naturalnego różnicowania się podmiotów w obrębie rodzącego się systemu partyjnego. Wyboru w 1992 roku wygrało HZDS, które uzyskało 27,3 % głosów, co dało jej aż 74 mandaty w 150 osobowej Radzie. Drugie miejsce zajęło SDL – 14,7 %, trzecie KDH – 8,9%. Unia Obywatelsko Demokratyczna (ODU), czyli byłe UPN nie dostało się do parlamentu
i zakończyła swoją działalność.
Do rady oprócz wyżej wymienionych partii weszły jeszcze: Słowacka Partia Narodowa, oraz koalicja 2 węgierskich partii – Współżycie i Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny. Po wyborach w 1992 roku dobra aura wokół HZDS zaczęła się psuć. Słabe rządy tej partii spowodowały, że na czele nowego rządu ponownie stanął V. Meciar, a SNS, która formalnie nie wchodziła w skład rządzącej koalicji, ale dawała jej poparcie – między innymi poprzez swojego przewodniczącego Ludovita Cernaka, który wchodził w skład rządu zażądała podpisania formalnej umowy koalicyjnej. Tego samego domagała się także SDL. Wobec braku reakcji Maciara obie partie wstrzymały swe poparcie dla rządu. W marcu 1993 roku, Pernak złożył dymisję. W tym samym miesiącu doszło do rozłamu w partii HZDS. Część działaczy, która odeszła – utworzyła Słowacki Alians Demokratyczny. W tym momencie rząd Maciara stracił większość w parlamencie, nastąpiło kolejne osłabienie HZDS – ponieważ doszło do kolejnej secesji z partii i utworzenia Alternatywy Politycznego Realizmu. Kolejnym ciosem dla Maciara jest konflikt z nowo wybranym prezydentem Michalem Kovacem. Wszystkie te elementy doprowadziły do tego, że wiosną 1994 roku rząd Maciara dostał votum nieufności a opozycja utworzyła nowy rząd na czele z J. Moravcikiem. Rząd ten funkcjonował aż do kolejnych wyborów na przełomie IX i X 1994 roku.
W międzyczasie doszło do powstanie kolejnej partii. Z SNS wyodrębnił się Partia Narodowo Demokratyczna NDS
Kolejne wybory w 1994 roku ponownie wygrało HZDS, uzyskując 35% głosów. Partia ta do wyborów ruszyła wspólnie z Rolniczą Partią Słowacji.
II miejsce zajęło SU– Wspólny Wybór (blok SDL i 3 niewielkich podmiotów SSDS, SZS, Ruch Robotników), III miejsce MK -10,2% głosów (koalicja węgierska). MZDS utworzyło koalicję z SNS oraz ZRS (Stowarzyszenie Robotników Słowacji). Stworzony w grudniu rząd utrzymał się przez 4 lata. Był jednak oskarżany o wiele niesprawiedliwości, klientelizm, naruszanie praw człowieka, brak respektu dla reguł demokracji. Opozycja w tym czasie była w stanie blokować poważne zmiany systemowe. W obliczu braku wpływu na sytuację polityczną ugrupowania opozycyjne zdecydowały się na współpracę. Jesuebuą 1996 roku doszło do utworzenia tzw. Błękitnej Koalicji, którą tworzyły – Ruch Chrześcijańsko Demokratyczny, Unia Demokratyczna, Partia Demokratyczna, a w lipcu 1997 roku koalicja poszerzyła się jeszcze
o lewicową Socjaldemokratyczną Partię Słowacji i Partię Zielonych na Słowacji. Jak pisano w dokumencie koalicyjnym – „celem koalicji jest przywrócenie w kraju rządów prawa, zapewnienie Słowacji dążenia do demokracji oraz respektowanie praw człowieka – a także zapewnienie Słowacji należnego jej miejsca w międzynarodowej społecznośi . Niedługo przed wyborami rząd Maciara znowelizował ordynację wyborczą, aby utrudnić skuteczne działanie nowej koalicji. W tej sytuacji opozycja zdecydowała się na utworzenie nowej partii o nazwie Słowacka Koalicja Demokratyczna. Do wyborów w 1998 partie mniejszości węgierskiej także startowały razem jako Partia Węgierskiej Koalicji. Pojawiła się także całkiem nowa partia – Partia Porozumienia Obywatelskiego (SOP), którą założył Rudolf Schuster – burmistrz Koszyc. Partia ta dołączyła do opozycji. Wybory z września 1998 roku formalnie wygrał HZDS –uzyskując 27% głosów, ale SDK uzyskało 26,3% głosów, doprowadziło to do tego, że Ruch nie znalazł poza SNS innego partnera koalicyjnego i nie dysponował większością parlamentarną, wobec tego rząd został sformułowany przez koalicję opozycyjną – Słowackiej Demokratycznej Koalicji, Partii Demokratycznej Lewicy, Partii Porozumienia Obywatelskiego i Koalicji Węgierskiej. Na czele rządów stanął lider SDK Miklas Dzurinda/ W maju 1999 roku został wybrany nowy prezydent – Rudolf Schuster, który w II turze pokonał Maciara 57,2% di 42,3%. Trudności w łonie szerokiej koalicji doprowadziły do utworzenia przez Dzurindę w styczniu 2000 roku nowego ugrupowania – Słowackiej Unii Chrześcijańsko –Demokratycznej SDKU. Jest to także czas poważnych problemów SOP, SDL,. Osłabione partie lewicowe i centrolewicowe w wyborach 2002 roku poniosły całkowitą klęskę: SDL, SOP, SDSS łącznie zdobyły 1,4% głosów. Wybory wygrała HZDS – uzyskując 19,52%, drugie miejsce SDKU -15,1, a trzecie nowa partia SMER – utworzona przez Roberto Fico, a wywodząca się z SDL uzyskała 13, 5% głosów.
Wyniki wyborów pozwoliły na utworzenie koalicji rządowej i sformułowanie gabinetu w skład którego weszły partie sytuujące się na prawym skrzydle: SDKU, SMK, KDH, ANO. Premierem został Dzurinda. HZDS na przełomie 1999/2000 roku przezwyciężył kryzys dzięki autorytetowi Maciara i osiągnął stan wewnętrznej stabilizacji.
Dość szybko zrezygnowano z pogłębienia polaryzacji na słowackiej scenie politycznej. Dodatkowo HZDS rozpoczęła działania na rzecz uzyskania wiarygodności zagranicą, demonstrując swe prounijne sympatie i przyjaźń proatlantycką. Ruch przerwał także współdziałanie z SNS i zdystansował się od tej partii. Z Ruchu odszedł II lider tej partii Ivan Gasprovic, który założył nową partię – Ruch na Rzecz Demokracji.
TYPOLOGIA SYSTEMU PARTYJNEGO NA SŁOWACJI
Zgodnie z typologizacją Blondela, w której naczelne znaczenie ma wielkość, liczba partii można powiedzieć, że na Słowacji mamy system partyjny (wielopartyjny) z partią dominującą. W systemach tego rodzaju znaczenie partii dominującej pojawia się w tym, że formacja owa w dłuższym czasie osiąga w wyborach wyraźnie wyższy rezultat od innych ugrupowań. Nie jest jednak w stanie osiągnąć większości absolutnej, gdyż jej poparcie sięga około 40%. Po roku 1998 dominacja HZDS załamała się po osiągnięciu przez SDK porównywalnego wyniku wyborczego, co zaowocowało przejściem ugrupowania Maciara do opozycji .
Od tego momentu trudno mówić z perspektywy typologii Blondela o istnieniu systemu wielopartyjnego z partią dominującą. Kwestia ta po roku 2002 zostaje otwarta. Być może jest to system wielopartyjny bez partii dominującej. Wymienione elementy wskazują na trudności, jakie napotyka próba zastosowania typologizacji systemu partyjnego Słowacji.
Społeczeństwo Przeciw Przemocy (VON) – był to początkowo ruch społeczny o charakterze Forum. Deklaracja o powstaniu nowego Ruchu wydana już została w Bratysławie 20 XI 1989 roku. Była to tak naprawdę luźna federacja lokalnych grup, bez sformalizowanego członkostwa, oparta na dobrowolnej aktywności poszczególnych osób. Proces dekompozycji UPN rozpoczął się dość szybko. Na spotkaniu w Trnavie X 1990 roku część obecnych tam delegatów z lokalnych oddziałów wystąpiła z krytyką pod adresem kierownictwa ruchu – zarzucając mu kładzenie zbyt małego nacisku na kwestie narodowe., a także za mało prawicowe poglądy. W wyniku tych rozbieżności kwietniu 1991 roku zwolennicy Maciara utworzyli odrębną partię polityczną – Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji. SO dziś jest to jedna z najsilniejszych partii na Słowacji. A swój zjazd założycielski partia miała 30 kwietnia 1991 roku w Barańskiej Bystrzycy. Podstawowym wyróżnikiem tej partii miło być: nacisk na interesy Słowacji.
W jednym z wywiadów Maciar stwierdził, że w partii są trzy ruchy – liberalno-demokratyczny, społeczno-reformatorski i narodowo-demokratyczny. Było to szerokie spektrum, które miało dać dużą rzeszę zwolenników.
Po oderwaniu się HZDS od UPN to ostatnie ugrupowanie początkowo kontynuowało swoją działalność, ale w X 1991 roku na kongresie w Popradzie przekształcono ją w nową partię, bardziej prawicową - Obywatelską Unię Demokratyczną (ODU) . Partia tej jednak nie udało się przetrwać klęski wyborczej w 1992 roku i przestała istnieć. Z rozłamów, które dotknęły HZDS wykształciły się wiosną 1994 roku – Demokratyczna Unia Słowacji – partia reprezentująca umiarkowaną centro-prawicę. Wiosną 1994 roku powstał też Związek Robotników Słowacji – ugrupowanie nastawione na reprezentowanie interesów robotników i wszystkich tych, którzy nie radzili sobie w warunkach transformacji ekonomicznej.
Partia Węgierskiej Koalicji – powstała z połączenia trzech ugrupowań grupujących mniejszości węgierską, czyli: a)Węgierskiego Ruchu Narodowo-demokratycznego, b)Węgierskiej Niezależnej Inicjatywy i c)Współistnienia. Koalicje zdecydowano się zawrzeć w czerwcu 1998 roku, a od 1999 roku jest istnieje pod nazwą Partii Węgierskiej Koalicji. Ugrupowanie to deklaruje swój profil ideowy jako zbliżony do europejskiej chadecji, za jeden z ważniejszych punków swego programu uważają - także respektowanie praw mniejszości narodowych. Partia deklarowała zdecydowanie nastawienie proeuropejskie, kładła nacisk na integracji Słowacji z NATO i UE. W gospodarce opowiadała się za wolnym rynkiem .
Słowacka Unia Chrześcijańsko-Demorkatyczna SDKU – Problemy wynikające ze skomplikowanej struktury politycznej słowackiego rządu powstałego po wyborach z 1998 roku pojawiły się już na początku 1999 roku. Wewnątrz ruchu chrześcijańsko-demokratycznego zaczęły się podziały między skrzydłem reprezentowanym przez Jana Carnogurskiego a skrzydłem Mikulasz Dziurindy – premiera i przywódcy SKD. Ostatecznie rozbieżności między obu politykami doprowadziły do utworzenia przez Dziurindę w styczniu 2000 roku nowego ugrupowania – Słowackiej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej. Partia deklarowała się jako centroprawicowa. W kwestiach ideowych partia określa się jako chadecka, nawiązując do korzeni ideologicznych największych partii ludowych.
SMER (kierunek( - niechętne koalicyjnej współpracy nastroje ujawniły się także w Partii Demokratycznej Lewicy. Grupie oponentów z Robertem Fico na czele udało się utworzyć także nowe ugrupowanie o nazwie Sner. Partia powstała w grudniu 1999 roku w deklaracji założycielskiej stwierdzając potrzebę stworzenia nowego stylu polityki i rządzenia na Słowacji. Programowo Smer uważa się za partię trzeciej drogi dostrzegającą zarówno wagę elementów gospodarki wolnorynkowej, jak i konieczność pełnienia przez państwo ważnej roli w gospodarce.
Alians Nowego Obywatela (ANO) – Ugrupowanie założone w maju 2001 roku przez Parola Rusko. Ugrupowanie definiuje się jako centro-liberalne. Podstawowe wartości, które partia deklaruje jako ważne dla niej programowo, to: poszanowanie jednostki, jej praw i wolności gospodarowania, pomoc społeczna kierowana do najbardziej potrzebujących, równe szanse dla wszystkich, sprawiedliwość, odpowiedzialność i solidarność. Potencjał partii został zbudowany na wykorzystaniu oddziaływań medialnych. Ano w 2002 roku zdobył 15 mandatów.
Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH) – powstał drogą przemian oraz ewolucji z klubów chrześcijańsko-demokratycznych zakładanych w Słowacji od listopada 1989 roku. Jednym z inicjatorów ich tworzenia a zarazem późniejszym przewodniczącym Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego był Jan Carnogursky. Statut i program ruchu udało się uchwalić już w lutym 1990. W wyborach 2002 Ruch ten zdobył 15 mandatów .
Obecnie prezydentem Słowacji jest Ivan Kasparow, który w drugiej turze wyborów pokonał Vladimira Maciara 59,9% di 40,1%.
Premierem koalicyjnego rządu jest Miklas Dzurinda (SDKU), a koalicja składa się z SDKU, SMK, KDH, ANO.