Historia myśli ekonomicznej

STAROZYTNOŚĆ
Ksenofont-jest autorem pracy ”Qiuos nomos”(prawa gospodarstwa domowego) od tego tytułu pochodzi nazwa nauki ekonomii , w pracy tej mówił o znaczeniu pokoju dla dobrobytu i podziale pracy o źródłach bogactwa Aten (źródła te to : rolnictwo, liczba ludności pojawienie się specjalizacji zawodów)
Platon- był filozofem i stworzył koncepcje idealnego państwa. W tym państwie społeczeństwo było podzielone na 3 warstwy
• filozofie myśliciele
• obrońcy
• żywiciele
Dwie pierwsze warstwy nie mogły mieć własności prywatnej bo ich zadaniem było służenie dobru ogólnemu, wg Platona państwo idealne regulowało wszystkie sfery życia jednostki.
Arystoteles- był uczniem Platona jego poglądy etyczne są poglądami etycznymi , moralnymi. Występuje u niego koncepcja realizmu pieniężnego, tzn. pieniądz nie powinien być wykonany z kruszców szlachetnych, ale ma być to zwykły towar. Istotniejsze od materiału z jakiego jest pieniądz wykonany są pełnione przez pieniądz funkcje( ma ułatwiać wymianę a nie ma być gromadzony). Arystoteles zakazywał pobierania % uznając że % jest nieetyczny. Arystoteles podzielił zawody na zajęcia godne człowieka moralnego i nie godne . Do pierwszych zaliczały się zajęcia związane z rolnictwem ( oikos momos). Do niegodnych zajęcia związane z pożyczaniem pieniędzy( handel, zajęcia rzemieślnicze) –hremastyka.
Niewolników podzielił na naturalnych i cywilnych.
Naturalni rodzili się z rodziców niewolników i Ci co nie dawali sobie rady w życiu, tych niewol. Należy traktować gorzej jak zwierzęta )
Cywilni- grupa obejmująca jeńców wojennych oraz dłużników, którzy nie byli w stanie spłacić długów. Niewola jest przejściowa bo będą wykupieni jest przejściowa i staną się ludźmi wolnymi. Stwierdził istnienie paradoksu wody i diamentu, zastanawiał się dlaczego rzeczy diament, nieużyteczne maja na rynku dużą wartość, a rzeczy bardzo pożyteczne maja znikomą wartość użytkową ( woda).
Cicero- jego praca o powinnościach lub zawodach. Do zawodów godnych człowieka wolnego oprócz rolnictwa zalicza handel na wielką skalę. Jeśli dane zajęcie przynosi duży dochód to jest zajęcie godne jeśli mały dochód zajęcie niegodne
CORPUS IVIS CIVILIS (VI wp.pne)- kombinacja prawna, która zawiera ustalenia dla czasów nowożytnych i gospodarki kapitalistycznej,
• własność- ustalona, że własność nabywa się przez zasiedzenie
• pieniądz ma w swej istocie pełnić funkcje czyli nie musi być wykonany z kruszców
• procent był traktowany w kategoriach
naturalny ( jabłko rosnące na drzewie)
cywilny( % należał się właścicielom pieniędzy pożyczonych na zasadzie owocu cywilnego nawet jeżeli w umowie nie wspominało się o % to i tak należał się zwrot)
ŚREDNIOWIECZE
Kanoniści czyli interprestatony kanonów ( zasad) pisma świętego
Św. Tomasz z Akwinu napisał książkę pt. „Suma teologiczna” poświęcona jest zbawieniu, ale obejmuje również aspekty ekonomiczne życia doczesnego. Opracował on koncepcje tzw. Ceny sprawiedliwej, która powinna obejmować koszty produkcji oraz zapewnić zysk wytwórcy i z tego zysku ma mieć zapewnione godne utrzymanie dla siebie i swojej rodziny oraz ma mieć dochód na rozwój swojej firmy resztę zysku można rozdać , ponieważ bogaty tez może dostać się do nieba ( może być zbawiony)
Pojecie własności- powinno być tylko własność prywatna bo o ta się więcej dba.
Uznawał własność za prawo naturalne człowieka i jednostka miłą wykorzystać własność w interesie ogólnym. Praca jest bardzo istotna w życiu, przez nią człowiek wykazuje miłość do Boga. Św. Tomasz opowiadał się za pieniądzem-towarem, był przeciwny pobieraniu %, pieniądz jest rzeczą , wszystko jest własnością.


PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE OKRES REFORMACJI
Św. Tomasz Morus( More)
Jego główną praca jest „Utopia”, składa się z dwóch części, pierwsza zawiera dyskusje o państwie a w drugiej części są rady praktyczne i opis utopii ( miasto gdzie miało być sprawiedliwie i szczęśliwie) . Krytykował rządy współczesne i państwa uznał że zło tkwi w istnieniu własności prywatnej. W miejsce własności prywatn. Ma istnieć własność wspólna. W utopii wszyscy maja pracować bo wytworzą większą ilość towaru, w utopii nie ma pieniądza , towary produkuje się i gromadzi w magazynach a następnie rozdaje różnym ludziom. Dobra dzielone są równo, zawiść i zazdrość jest wyeliminowana. Karą za omijanie pracy wykonywanie najcięższych prac. Własność wspólna jest najlepsza bo wszyscy maja być szczęśliwi. Morus wniósł do ekonomii pojęcie utopii i stworzył teorię digopol.
Merkantylizm- to inaczej kapitalizm kupiecki trwał on od poł. XVI do poł XVIII do ukazania się pracy „Bogactwo narodów” 1776 A. Smitha.
Jest to zespół poglądów na temat polityki gospodarczej monarchii absolutnej prowadzącej do przekształcenia gospodarki feudalnej w gospodarkę kapitalistyczną. Merka.pochodzi od słowa mercari( handlować) i mercator ( kupiec). W merkantylizmie klasą dominującą w życiu gospodarczym są kupcy.
PODSTAWOWE CECHY MERKANTYLIZMU
• pieniądz musi być kruszcem( jest to wynik odkryć geograficznych, i napływu złota i srebra do europy)
• handel zagraniczny ma mieć dodatni bilans, czyli eksport ma przewyższać import
• konieczna jest ingerencja państwa w gospodarkę, państwo ma być aktywne (podatki, protekcjonizm celny, zakładanie manufaktur państwowych, sprowadzanie zagranicznych rzemieślników, rozbudowa dróg i połączeń transportowych
• samowystarczalność
• eksport miał obejmować artykuły przemysłowe a import surowce i żywność
W Niemczech i Austrii merkantylizm przyjął postać tzw kameralizmu ogólnymi tezami tej doktryny jest teza o znaczeniu liczby ludności dla bogactwa kraju i wielkości uzyskanych podatków.
FIZJOKRATYZM-
Doktryna francuska została stworzona przez lekarza Franciszka Qnesnay jego praca to „ Tablice ekonomiczne”
Jest to doktryna arystokracji ziemskiej , która przed swoim upadkiem opracowała ekonomiczne uzasadnienie dla swojego przekonania. Fizjokraci maja 3 podstawowe tezy
1. teza o porządku naturalnym, to porządek stworzony przez Boga dla szczęścia ludzi u podstaw porządku naturalnego tkwi prawo do wolności i posiadania własności
2. teza o dochodzie czystym oznacza nadwyżkę ponad koszty. Dochód czysty osiąga się tylko w rolnictwie
Podział społeczeństwa na 3 klasy
• właściciele- wszyscy posiadający tytuł prawny, właściciele ziemscy król duchowieństwo
• klasa produkcyjna ( rolnicy dzierżawcy), tutaj tworzy się dochód czysty
• klasa nieprodukcyjna ( jałowa)- wykonująca usługi- kupcy rzemieślnicy i nauczyciele, służba dworna
TEORIA PODZIAŁU DEOCHODU CZYSTEGO
Właściciele jałowe
Rolnicy
wytwarzają 5 mld litrów, 2 mld. Pozostaje w tej kasie a 3 mld zaczynają krążyć 2+2+1, właściciele otrzymują 2 mld a 1 klasa jałowa. Właściciele przekazują 1 mld dla rolników i 1 dla klasy jałowej , klasa jałowa 2 mld. Przekazuje do rolników bo tam zakupują żywność, czyli rolnicy maja z powrotem 3 mld które rozdał
3. teza obiegu dóbr
Osiągnięciem fizjokratów jest podkreślenie znaczenia wolności dla gospodarki i własności prywatnej, leseferyzm czyli doktryna podkreślająca znaczeni wolności bez ingerencji państwa
OBOWIĄZKIEM ARYSTOKRACJI BYŁO:
• sprawowanie urzędów administracji za darmo
• dbałość o majątek ziemski ( nowoczesne metody upraw)
• koncepcja jednego podatku, który oznaczał, że będzie go płaciła jedna klasa społeczna- właściciele
SZKOŁA KLASYCZNA W EKONOMII
Wykorzystywała leseferyzm oraz koncepcję porządku naturalnego fizjokratów, twórca tej szkoły był A. Smith i napisał „Bogactwo narodów”.
Ekonomia klasyczna zakłada:
• gospodarka rządzi obiektywne prawo i tzw. Mechanizm rynkowy ( niewidzialna ręka rynku)
• państwo ma nie ingerować w system gospodarczy i ma pełnić role tzw. stróża nocnego
• poziom cen i płac jest zmienny
A.Smith (1723-1790)
Filozofia:
1) indywidualizmu czyli podkreślenia wąskiej wagi i jednostki nie zbiorowości, społeczeństwa, Traktował społeczeństwo, jako sumę jednostek, jest to tzw. automistyczna koncepcja społeczeństwa
2) racjonalizm czyli twierdzenie, że wszystkie procesy można analizować i rozum ludzki potrafi dokonywać tej analizy, wiara w człowieka
3) naturalizm czyli poszukiwanie motywów działalności gospodarczej ludzi
Smith uważał, że ludzie ze swojej natury są dobrzy. Motywem głównym dział. gosp. jest motyw zysku czyli osiąganego dochodu.
Teoria ekonomiczna Smitha składa się z 3 części:
1) teoria produkcji
2) teoria wymiany
3) teoria dystrybucji – podziału
Ad. 1
Teoria produkcji – świadom był istnienia trzech czynników produkcji – czyli ziemi, pracy, kapitału
Praca Smith wyróżnił pracę produkcyjną i pracę nieprodukcyjną co na dobrą sprawę jest błędem.
Wprowadził znaczenie podziału i specjalizacji pracy, stwierdził, że podział pracy przyczynia się do wzrostu produkowanych dóbr.
Alienacja (wyobcowanie)
W zakresie pracy doceniał znaczenie kwalifikacji
uznawał ziemię za wyraz bezpieczeństwa człowieka (ten kto ma ziemię – to mu będzie lepiej kto ją ma)
opowiedział się za gospodarstwami niewielkimi, gdyż uważał że one są bardziej efektywne od gospodarstw dużych
kapitał wyróżnił Smith
- kapitał stały (maszyny, urządzanie, surowce, półfabrykaty, które zostają przekształcone w procesie produkcji i zmienia się ich właściciel)
-kapitał obrotowy produkcji
Ad.2
Teoria wymiany
Podstawą teorii wymiany jest teoria wartości czyli co tworzy wartość towaru
Smith wyróżnił 2 rodzaje wartości
1. wartość użytkową – ozn. przydalność dla konsumenta by zaspokoić jego potrzeby
2. wartość wymienną – u podstaw wartości towaru tkwiły koszty wytwarzania czyli produkcji i koszty obejmowały nakłady pracy, nakłady ziemi i kapitału. Poniesione koszty tworzyły tzw. wartość naturalną.
3. Oprócz moralności naturalnej Smith wyróżnił wartość rynkową uzależnioną od wielkości popytu i podaży na rynku.
Smith sformułował tzw. ekonomię rynkową, w której obowiązuje założenie, że ceny są zmienne i na rynku rządzi tzw. niewidzialna ręka


Ad.3
Teoria podziału czyli dystrybucji
Jakie dochody uzyskają właściciele zasobów uczestniczących w procesie produkcji
Cena:
- płaca, robotnik (praca)
- zysk, przedsiębiorca (kapitał)
- właściciel ziemi (renty gruntowe)
Smith sformułował tzw. teorię funduszu płacy – jest to kwota pieniężna jaką przedsiębiorca przeznacza na wynagrodzenie pracowników a pozostałą część traktuje jako swój dochód,
Renta pozostaje ponad oczekiwania co do zysku właściciela, nazywa się rezidium – teoria rezidialną płacy (nie da się więcej niż zamierza)
Fundusz płacy wyznacza max poziom wynagrodzenia, a minimalny poziom wynagrodzenia wyznaczają koszty utrzymania.
Zysk dla przedsiębiorcy – nie ma rozważań etycznych u Smitha, zysk należy się ze względów ekonomicznych, a mianowicie
1. kapitalista organizuje produkcję
2. daje utrzymanie robotników i jego rodzinie zanim sam sprzedał swoją produkcje
3. zysk jest motywem podejmowania działalności gospodarczej
Dochód właścicieli nazywany jest rentą gruntową i wyróżnia 2 rodzaje:
- renta absolutna – dochód bezwzględnie i należy się właścicielom
- renta różniczkowa oznacza ona zróżnicowaną wielkość dochodu ze względu na odległość od rynku zbytu i urodzajność gleby.
Główną pracą Adama Smitha jest praca wydana 1776 r. „Bogactwo narodów” w tej pracy jest koncepcja tzw człowieka ekonomicznego homo economicus
Człowiek ekonomiczny jest to twór teoretczny odpowiadający wizerunkowi ówczesnego przedsiębiorcy, to człowiek był – racjonalny, kierował się motywem zysku, współczesny człowiek ekonomiczny jest traktowany jako istota podejmująca ryzyko i umiejąca podjąć właściwe decyzje w warunkach istnienia niepewności (czyli ryzyka wynikającego z faktu istnienia na rynku wielu firm.
W tym bogactwie narodów jest określona koncepcja państwa i jego funkcji. Do zadań państwa Smith zaliczył:
1) troskę o bezpieczeństwo wew.
2) troskę o bezpieczeństwo zew.
3) ustawodawstwo
4) podnoszenie poziomu wykształcenia obywateli
5) państwo ma prowadzić dziedziny nie rentowne ze względu na to, iż potrzebne są całemu społeczeństwu i gospodarce (budowa dróg, kopalnie)
Państwo „stróż nocny” jest to sformułowanie
System naukowy powinien łącznie spełniać następujące kryteria:
1) ma to być system odrębny od innych rozważań
2) musi być to system uniwersalny
3) systematyczny układ
4) układ gdzie są prawidłowości, układ nomotetyczny – ozn. Formułowanie określonych praw
5) pozytywność układu – ozn. Że badamy to co jest
„Bogactwo narodów” spełnia kryteria, ale nie jest pierwszym dziełem z zakresu ekonomii
Pierwszym dziełem z zakresu ekonomii jest dzieło R. Cantillona, napisał książkę w 1755 o „Naturalnych prawach handlu”
Smith nie był twórcą nauki ekonomii, ale był wielkim inicjatorem jej rozwoju. Jego szkoła klasyczna optymistyczna
T. Malthus, D. Ricardo, James i J. Stuard Mill – szkoła pesymistyczna angielska
J. B. Say , F. Batist – szkoła optymistyczna francuska
Tomasz Maltus jest autorem „prawa ludności”
1803 r. Prawo ludności, mówi, że liczba ludności przyrasta w odstępstwie geometrycznym, a liczba żywności jednynie w odstępstwie arytmetycznym, po 70 latach nastąpi przeludnienie i ludzie zaczną ginąć z głodu (po 2 rodziców zostanie 4 dzieci), ludzi miało być dużo
Dawid Ricardo dostrzegł konflikt między przedsiębiorcami, a władzami ziemskimi, mówił że właściciele ziemscy mają przewagę – większość w parlamencie i nakładają cło na zboże (cena zboża większa , zmiana syt. Politycznej). Podstawową przesłanką wystąpienia Ricardo były ustawy zbożowe gwarantujące wysokie dochody właścicielom ziemskim, twórcą teorii kosztów komparatywnych – porównywalnych w handlu zagranicznym
James i J.Stuard Mill
James Mill –syn szewca, bardzo zdolny, był naczelnym dyrektorem handlu zagranicznego (wsch.-Indyjskiego)
1861 – dostał tyt. Dr honorrisCausa uniwersytetu wrocławskiego J. Stuard Mill napisal „system logiki”, zajmował się filozofią ks. „utylitaryzm” oraz polityką książka „ o wolności”, „o rządzie reprezentatywnym” oraz „zasady ekonomii politycznej”
Jest to doktryna utylitaryzmu (j. Miella) i ona zakłada, że ludzie w działalności dążą do osiągnięcia przyjemności i unikają przykrości.
Utylitaryzm J. Stuarda Milla ma znamię pesymistyczne czyli pożytek z działań jednostki winno mieć społeczeństwo, mamy być dla ogółu a nie dla siebie.
J.Stuard Mill stwierdził istnienie konfliktu między przedsiębiorcami a robotnikami (zmarł w 1875). Proponował zakładowe spółdzielnie dla robotników oraz organizowanie się ich w związki zawodowe maja dać poprawę położenia.
Jean B. Say – kontynuator ekonomii klasycznej, jest Francuzem, dzięki któremu A. Smith znany był na kontynencie. Wyłożył teorię dot. przedsiębiorcy i określenie kim on ma być.
PRZEDSIĘBIORCA-osoba z inicjatywą, taka która nie boi się podejmować ryzyka.
Kolejną zasługą jest ustalenie przedmiotu ekonomii – ma się zajmować teorią: produkcji, konsumpcji i wymiany.
Say jest autorem prawa Saya i nazywa się „prawo rynków”. Wg tego prawa całość dochodu uzyskana ze sprzedaży towarów jest przeznaczona na wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne ozn. to, że w gospodarce nie występuje kryzys nadprodukcji.
Say-jest autorem koncepcji bezrobocia kompensacyjnego w wyniku postępu technicznego pojawia się bezrobocie – skutkiem większej ilości towaru. W wyniku tego postępu będzie obniżenie się ceny jeśli ceny są niższe powoduje wzrost popytu na te produkty i przedsiębiorcy zgłaszają zwiększony popyt na pracowników.
SZKOŁA HISTORYCZNA-szkoła niemiecka, która ukształtowała sięw XIX w. Dzieli się na tzw.
- szkołę starszą (od1825-1870 r.)- szkołę młodszą (od 1870-1918 r.)
Szkoła hist. Przyjęła metodę badania ekonomii od szkoły historycznej w prawie. Odrzuciła metodę abstrakcyjną szkoły klasycznej i w jejmiejsce zaproponowała metodę indukcyjną, polega ona na badaniu zjawisk gospodarczych w historii, zajęła się opisem tych instytucji w ujęciu historycznym co doprowadziło do powstania nowej dziedziny nauki tzw. Hist. Gospodarczej.
Różnice między szkołą klasyczna a fistoryczną
I. Spór o metodę, którą w 1970 r. wprowadził G. Schmoller z K. Mengel (przedst. Szkoły psychologicznej).
II. Różnica dot. Motywów podejmowania działaności gospodarczej, szk. Klas. Motyw zysku (jeden główny). Szkoła hist. Uważała, że jest wiele motywów, dla których ludzie się trudzą:
-zainteresowanie-chęć służenia innym-chęć sprawdzenia się-chęć uzyskania określonej pozycji w społeczeństwie.
III. Różnica dot. Istnienia praw ekonomicznych.
Szkoła klasycz. Mówiła, że są uniwersalne prawae konomiczne, sprawdzające się. Szkoła hitor. Zaprzeczała na uniwersalność z prawa ekonomicznego ze względu na różnice w gospodarce.
Szkoła młodsza historyczna-inaczej nazywana socjalizmem z katedry uniwersyteckiej, interesowała się sprawami socjalnymi, społecznymi, współpracowali z Bismarckiem w kwestii prowadzenia ustawodawstwa socjalnego w 1872 r. Założyli tzw. Związek polityki socjalnej, który zajmował się publikacjami książek.
Efektem tych działań socjalistów z katedry było wprowadzenie ustaw o ubezpieczeniu chorobowym, ustawodawstwo fabryczne, gdzie ustalono: zakaz pracy nocnej dla kobiet, zakaz pracy dzieci w kopalniach (akty prawne).
Doktryna instytucjonalizmu amerykańskiego – twórcą jest T. Veblen syn emigrantów norweskich. Napisał książkę „Teoria klasy próżniaczej” wydał 1899 r. Była ona odpowiedzią na doktrynę darwinizmu społecznego, a twórcą tej doktryny był H. Spencer.
Spencer doszedł do wniosku, że w społeczeństwie tak samo działa jak przyroda (ci którzy są słabsi powinni być eliminowani).
TERIA KLASY PRÓŻNIACZEJ-doktryny, która uznała, że życie społeczeństwa ludzkiego rządzi się tymi samymi prawami co świat przyrody . Doktryna ta usprawiedliwiała skrajny egoizm i dążenie do własnego bogactwa w walce jaką ludzie ze sobą toczyli, wygrywał najzdolniejszy. Jednostki bogate dokonywały postępu społeczeństwa i z tego tytułu były bardziej cenione niż ubodzy.
Klasa ta jest synonimem bogaczy amerykańskich, którzy w sposób nieprawidłowy osiągnęli bogactwa.
T. Velben-jest autorem sformułowań „ostentacyjne próżnowanie”, „konsumpcja na pokaz”. W teorii ekonomii występuje tzw. Efekt Veblena oraz dobra Veblena ozn. Zakupy drogich, luksusowych dóbr przy niskich dochodach lub też coraz większy popyt na dobra, których cena wzrosła.
Szkoła psychologiczna, która nazywana jest szkołą wiedeńską lub austriacką, jednym z twórców jest MENGER.
Szkoła psychologiczna podważała założenia ekonomii klasycznej, że o wartości towaru decydują nakłady pracy. Wg niej o wartości towaru decyduje użyteczność towaru.
Pod pojęciem użyteczności rozumiano zadowolenia jakie towarzyszy zakupom.
Teorie użyteczności dzielone są na 2 grupy
- teorie kardynalne (ilościowe) – próbowały ustalić jednostkę zadowolenia(jednostka zadowolenia).
- t. Ordynalne (porządkowe) – ustalały kolejność zakupów przez konsumentów określonych dóbr i odpowiadały na pyt. Co konsument kupuje najchętniej, a co kupuje rzadko.
Prawo Gossena – wg tych praw można ocenić zachowanie konsumenta na rynku:
I PRAWO GOSSENA – o malejącej użyteczności krańcowej dóbr dziś to prawo nosi nazwę prawa nasycalności potrzeb ludzkich.
II PRAWO GOSSENA – wyrównywanie się użyteczności krańcowych różnych dóbr, dzisiaj to prawo nosi nazwę równowagi konsumenta.
W latach 30 i 40 XX w. Ta teoria ze szkoły psychologicznej została uzupełniona poprzez wykreślenie krzywych obojętności i linii budżetowych. Wykreślenie tych linii jest zasługa J. Hicks. Natomiast W. Edgeworth, stwierdził wypukłość krzywych obojętności w miarę zbliżania się do początku układu
1870 r. – początek szkoły psychologicznej.
J.M. KEYNES – twórca interwencjonizmu państwowego, Anglik ur. 1882 r. W 1936 r. opublikował „Ogólną teorię” zatrudnienia % i pieniądza, w której podważył założenia ekonomii klasycznej dla nowej ekonomii przyjął następujące założenia:
1. stałości płac i cen (niezmienności)
2. produkt w równowadze jest wyznaczony przez poziom całkowitego popytu tj. wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych.
3. równowagę w gospodarce można osiągnąć przy niepełnym wykorzystaniu zasobów (przy istnieniu bezrobocia).
4.konieczna jest interwencja państwa w system gospodarczy.
Skutkiem obniżenia popytu będzie mniej produkcji i pojawi się następnie bezrobocie
EKONOMIA KEYNESA
Jest to makroekonomia krótkiego okresu czasu ze względu na podkreślenie znaczenia wydatków nosi nazwę ekonomii popytu
Jego osiągnięciem jest wprowadzenie terminów:
„krańcowa skłonność do konsumpcji”- ile z jednej jedn. Dodatkow. Doch konsument wyda na zakupy
„krańcowa skłonność do oszczędności- ile zaoszczędzi z dod. Jedn. Doch.
Stwierdził tez istnienie „ mnożnika inwestycyjnego”- oznacza on liczbę o jaka zwiększa się wielkości produktu krajowego przez wydatek inwestycyjny.
W 1980 roku pojawiła się tzw ekonomia podażowa, która krytykowała Keysizm za zniechęcania do oszczędzania i jako narzędzie przezwyciężania kryzysu uznała redukcje podatków. Ale w 1988 bodziec niskich podatków przestał działać i pojawił kryzys. W 1992 pojawił się deficyt budżetowy a wybory wygrał Clinton, który opowiadał się za polityką Bismarca ( opiekuńczą)