Kultura polska w drugiej połowie XIX wieku. Pozytywizm i Młoda Polska. Literatura malarstwo i muzyka.
Kultura polska w drugiej połowie XIX wieku dzieliła się na Pozytywizm i Młodą Polskę . Pozytywizm trwał od upadku powstania styczniowego do początku lat 90 XIX wieku. Po nim nastąpiła epoka Młodej Polski, którą zakończyło odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Pozytywizm
Pozytywizm jest to kolejna epoka po romantyzmie. Proponował inne niż romantyzm wzorce życia narodowego. Był prądem umysłowym, który na ziemiach polskich łączył się z ruchem społeczno-politycznym Polaków pod zaborami. Datę początkową polskiego pozytywizmu można podać dość dokładnie, jest to 1863 rok. Rok ten znany jest z tego względu, że był to rok wybuchu i upadku powstania styczniowego. Natomiast datę końcową można podać tylko z pewnym przybliżeniem, są to lata 90. XIX w.
Główną cechą pozytywizmu jest zmiana światopoglądu ludzi pozytywizmu - kierują się oni rozumem, chłodno i trzeźwo rozważają wszelkie zjawiska, stąd rozwój racjonalizmu i empiryzmu. Światopogląd pozytywistyczny określają trzy czynniki: scjentyzm, ewolucjonizm i utylitaryzm. Młodzi ludzie przeciwstawiali się romantykom, doświadczywszy skutków powstania chcieli zerwać z ideologią walki - zastąpić ją ideologią pracy. Program pozytywistów: Praca organiczna (twierdzenie, iż społeczeństwo jest organizmem, dążenie do harmonijnego rozwoju wszystkich jego organów - grup społecznych.), praca u podstaw (praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów.), asymilacja Żydów(Pozytywiści pragnęli stworzyć dla Żydów warunki asymilacji z narodem. W dziełach literackich, artykułach zaczęli więc opisywać kulturę żydowską.), emancypacja kobiet(pozytywistki domagały się prawa do kształcenia kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia.).
Literatura
Pozytywizm był epoką kontrastową w stosunku do Romantyzmu. Polska znajdowała się pod zaborami, a po klęsce Powstania Styczniowego nie było już prawie żadnej szansy na odzyskanie niepodległości. Dlatego literatura nie miała już charakteru tyrtejskiego, ale zyskała nowy wymiar – informacyjny, społeczno –obyczajowy oraz przestawiający panoramę społeczeństwa. Ówczesnych pisarzy cechowało nastawienie socjologiczne, skupiające się na jednostce jako cząstce społeczeństwa. Zajęli się oni zatem nurtującymi ich problemami, spełniając utylitarną rolę – pomagając innym.
Społeczne poglądy charakterystyczne dla myśli Polaków po powstaniu rozwijała Eliza Orzeszkowa. Wśród bohaterów "Nad Niemnem" znaleźć możemy przedstawicieli wcielających w życie program pozytywistów. Wśród nich wyróżnia się Witold Korczyński. Ma on ogromną wiarę i nadzieję, typową dla romantyków ale jednocześnie realizuje program pozytywistów, pracuje dla przyszłości. Utwory Orzeszkowej w szczególności podejmują cel dydaktyczny w jej opowiadaniach bohaterów reprezentują nowe cechy: żelazna wytrwałość, trzeźwość, fachowość, pracowitość, kult dla wiedzy. W nowelce pt. "A...B...C..." pisarka ukazuje nam historię młodej nauczycielki Jagny Lipskiej, która mimo zakazu władz nielegalnie szerzy oświatę wśród najniższych warstw społecznych. Mimo tego, że spotkała ją kara jaką było więzienie, nie poddała się. Wieczorami, z jej domu wciąż dochodziły szepty małych dzieci czytających alfabet. W utworze tym autorka ukazuje nam propagowanie hasła "praca u podstaw".
Wielu twórców ukazywało też nierówności panujące w mieście, wyzysk robotników czy trudne i ciężkie życie biedoty. Społeczeństwem rządziły twarde prawa walki o byt "Lalka" Bolesława Prusa to utwór w którym autor nakazuje głównemu bohaterowi realizację haseł pozytywistycznych. Los Wokulskiego ukazuje, że większość społeczeństwa nie dorosła do realizacji ideałów pozytywistycznych, a pojedyncze jednostki nie są w stanie ich zrealizować.
Henryk Sienkiewicz w szczególny sposób rozwinął potrzebę istnienia narodowego mitu o heroizmie minionych pokoleń. Mit ten pozwalał realizować pozytywistyczne idee przy jednoczesnym odwołaniu do bohaterskiej przeszłości narodu. Potrzebę utrwalania bohaterstwa Polaków w świadomości narodowej najpełniej rozwinął w Trylogii, pisanej „ku pokrzepieniu serc”.
Józef Ignacy Kraszewski pozostawił po sobie kilkaset utworów z czego 230 o tematyce historycznej. Pisarz znakomicie łączył fikcję literacką ze znajomością historii. Był autorem m.in. „Starej Baśni” i „Króla Chłopów”, w których popularyzował historię ojczystą.
Malarstwo
W pracach pionierów polskiego malarstwa znajdujemy często odbicie nastrojów panujących w tych warstwach społeczeństwa, których przedstawiciele byli nabywcami obrazów. Twórcy ówcześni traktowali swoją pracę jako pewnego rodzaju obowiązek wobec społeczeństwa. Polska sztuka XIX wieku była uwikłana w politykę. Uważany przez współczesnych za największego polskiego malarza Jan Matejko powiedział, że sztuka była dla artystów polskich „pewnego rodzaju orężem w ręku: oddzielać sztuki od miłości ojczyzny nie wolno”.
Jan Matejko, będąc profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych traktował malarstwo jako służbę narodowi. Jego największe dzieła to : Batory pod Pskowem, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd Pruski, Unia Lubelska, Stańczyk.
Aleksander, młodszy z braci Gierymskich (starszy Maksymilian był już znanym malarzem, gdy Aleksander zaczynał karierę) często ilustrował życie warszawskiej biedoty i warstw niższych.
Malarstwo Józefa Chełmońskiego bardzo silnie związane było z polską wsią. Jego obrazki wiejskie, mimo realistycznej konwencji, przywodzą często na myśl pastoralne sceny z Arkadii. Po śmierci Matejki obwołany został największym malarzem polskim.
Muzyka
Stanisław Moniuszko był wybitnym polskim kompozytorem. O narodowym charakterze jego dzieł zdecydowały elementy folkloru (stylizacje polskich tańców ludowych w operach) oraz wątki tematyczne tekstów, do których tworzył muzykę m.in. obrona sprawy chłopskiej w stosunkach społecznych (Halka), utrwalanie tradycji patriotycznych i piękna polskiego obyczaju (Straszny dwór).
W 1861 roku w Warszawie powstał Instytut Muzyczny.
Młoda Polska
Za początek epoki przyjęto umowną datę 1891 rok, której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec 1918 rok, czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku wyraźnie narastała krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmowali nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlegał nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy.
Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w 1898 r., będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX, polegający głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej. Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej.
Literatura
Nowy nurt w literaturze wykorzystywał odmienne niż wcześniej gatunki literackie. Wielką powieść pozytywistyczna zastąpiła na powrót poezja. Mistrzami tego gatunku byli: Kazimierz Przerwa-Tetmajer („Koniec wieku XIX”), Leopold Staff („Deszcz jesienny”), Jan Kasprowicz ("Hymny").
Pisarze tej doby sięgnęli po tematykę dotąd nieporuszaną w literaturze. Zapolska w swoich dramatach, a głównie w "Moralności pani Dulskiej" i "Pannie Maliczewskiej", piętnuje obłudę moralną świata mieszczańskiego, obnaża bezlitośnie jego kulisy i ciemne strony. Mieszczaństwo było najczęstszym celem ataków literatury naturalistycznej, która uważała, że jest to grupa ludzi zacofanych, zamkniętych w schematach codziennych zajęć i przekonań, obłudnych i zakłamanych.
Konsekwencje cywilizacji przemysłowej oraz stan wsi polskiej interesowały Władysława Reymonta (Chłopi, Ziemia Obiecana) oraz Stefana Żeromskiego (Ludzie bezdomni).
Najsilniejsze piętno na polskiej świadomości i wyobraźni wycisnęła twórczość Stanisława Wyspiańskiego. Jego dramaty rozwinęły wątki historii Polski. Niejednokrotnie podejmuje tematykę powstania listopadowego np. w: "Noc listopadowa", w której wydarzenia powstańcze zostały tu skumulowane do jednej nocy triumfu i klęski. Dramat "Wyzwolenie" jest kolejnym rozrachunkiem z mentalnością polską.Za najważniejsze dzieło Wyspiańskiego uważa się "Wesele" .
Malarstwo
W okresie Młodej Polski przebywali w Krakowie i tworzyli polscy impresjoniści naśladujący styl francuski, jak Władysław Podkowiński, Julian Fałat, Leon Wyczółkowski. Obok impresjonistów tworzyli symboliści, a największymi z nich byli Jacek Malczewski i Edward Munch.
Nadal kontynuowali wątki narodowe Henryk Rodakowski oraz Aleksander i Maksymilian Gierymscy.
Muzyka
Unikalny styl w muzyce neoromantycznej reprezentował Mieczysław Karłowicz, autor poematów symfonicznych (Rapsodia Litewska, Smutna Opowieść). Twórczą okresu Młodej Polski był Ludomir Różycki, łączący w swych utworach wątki romantyczne z folklorem (balet Pan Twardowski).
Narodowy nurt muzyki polskiej przełomu wieków zapoczątkował Karol Szymanowski. Pod przemożnym wpływem muzyki ludowej, a zwłaszcza góralskiej, powstały m.in.: balet Harnasie, zbiór pieśni Słopiewnie i cykl mazurków.
W 1900 roku otwarto w Warszawie gmach pierwszej na polskich terenach filharmonii. Wybitną osobistością rodzącego się polskiego życia był znakomity dyrygent Grzegorz Fitelberg.