Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym.
Rozważania na temat dochodzenia roszczeń cywilnych należy rozpaczać od zdefiniowania roszczeń które ewentualnie mogą być w procesie karnym dochodzone. Zakłada się, że każda szkoda wyrządzona podczas popełnienia przestępstwa powinna zostać naprawiona. Ustawodawca zapewnił poszkodowanemu instrumenty którymi można podczas takiego procesu operować w celu uzyskania odszkodowania bądź zadośćuczynienia za wyrządzoną szkodę.
W praktyce procesy takie toczą się latami stąd też ułatwienia prawodawcy. Roszczenia można dzielić wielorako, przykładowo na pieniężne, niepieniężne. Jednakże w tym przypadku mowa będzie o świadczeniu pieniężnym, które według ustawy, jest najbardziej kompatybilnym środkiem wyrównawczym, który zniweluje szkodę związaną z przestępstwem. Wykluczone jest dochodzenie roszczeń osobistych, niemajątkowych. Nie można również dochodzić ochrony dóbr osobistych (art. 24 k.c.).
Ustawodawca daje nam możliwość wyboru procesu który nazywany jest procesem adhezyjnym. Przedstawiając krótką charakterystykę tego typu procesu polega on na wystąpieniu z roszczeniem cywilnym, które będzie prowadzone jako postępowanie poboczne w postępowaniu karnym . Można więc powiedzieć że przenikają się one wzajemnie.
[W pozwie adhezyjnym można dochodzić odszkodowania pieniężnego z tytułu szkody majątkowej oraz zadośćuczynienia pieniężnego w związku z krzywdą moralną, pod warunkiem że szkody te wynikają bezpośrednio z popełnionego przestępstwa. Roszczenie majątkowe dochodzone w tym trybie obejmuje zarówno straty, które poszkodowany rzeczywiście poniósł, jak i utracone korzyści, które mógł osiągnąć, gdyby nie poniósł straty.]
Cele procesu adhezyjnego są takie same jak procesu cywilnego. Zmierzają one do realizacji tych samych praw podmiotowych, ale w różnych trybach postępowania. W związku z tym może się zdarzyć, że o te same roszczenia wynikające z tej samej podstawy faktycznej powód wytoczy powództwo jednocześnie w obu procesach, albo też może dojść do wcześniejszego rozstrzygnięcia w jednym z tych procesów. W ten sposób powstaje zagadnienie stosunku zachodzącego pomiędzy procesem adhezyjnym a cywilnym. Sprowadza się ono do kwestii ujemnych przesłanek procesowych, a mianowicie czy jeden proces stwarza wobec drugiego stan zawisłości sprawy i czy prawomocne rozstrzygnięcie merytoryczne w jednym
z procesów stwarza w stosunku do drugiego skutki wynikające ze stanu rzeczy osądzonej
(res iudicata)
Powództwo cywilne można zgłosić już w postępowaniu przygotowawczym. Organ prowadzący to postępowanie załącza pozew do akt sprawy. Postanowienie co do przyjęcia powództwa wydaje sąd po wpłynięciu aktu oskarżenia, ale za dzień zgłoszenia powództwa uważa się wówczas dzień złożenia powództwa. Powództwo cywilne w procesie karnym może być zgłoszone nie później niż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego (art. 62 k.p.k.). Należy złożyć więc pozew, który spełnia wymogi formalne i merytoryczne. Bez rozpoznania pozostawiany jest wniosek, który powoduje przewlekłości postępowania- nadmienić można również że przewlekłości postępowania daje możliwość zadziałania na swoją korzyść który składa skargę na takowe postępowanie. Pokrzywdzony ma wówczas prawo złożyć w terminie 30 dni wniosek o przekazanie tego pozwu sądowi cywilnemu. Bywają sytuacje, w których sąd owszem orzeka o zasądzeniu na korzyść pokrzywdzonego pokrycie strat ale bywają one czasami niewspółmierne.
Odmowa przyjęcia powództwa w tej kwestii nastepuje w kilku przypadkach pomimo, że
w świetle prawa spełniają wymogi formalne; przykładowo kiedy roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia, tj. nie wynika wprost z popełnionego czynu zabronionego albo po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego lub to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.
Jeżeli któreś z tych przyczynków nie przeszkadza w przyjęciu powództwa jest ono przyjęte
z zastrzeżeniem, że jeśli w toku sprawy ujawnią się one na którymkolwiek z etapów sąd może go w ogóle nie rozpatrzyć wówczas nie można decyzji sądu zaskarżyć a powodowi pozostaje przekazanie sprawy do sądu cywilnego i co ważne w tym postępowaniu musi uiścić opłatę wymaganą do przyjęcia pozwu-od opłat tych zwolniony jest czasowo w postępowaniu adhezyjnym. W przypadku oddalenia powództwa cywilnego w procesie karnym powód cywilny, co do zasady, zostaje obciążony kosztami postępowania. W przypadku uwzględnienia powództwa w całości kosztami zostanie obciążony oskarżony.
Pozytywne wniesienie powództwa w procesie adhezyjnym wiążę się z pewnymi uprawnieniami powoda cywilnego. Przede wszystkim staje się stroną w procesie i może brać o udział w rozprawie i posiedzeniu, ma prawo do zadawania pytań świadkom i oskarżonemu, zgłaszania wniosków dowodowych, prawo do zaskarżenia wyroku apelacją, prawo do zażaleń.
Sąd w wyroku karnym uwzględni powództwo cywilne w całości lub w części (czyli rozstrzygnie merytorycznie), jeśli będzie ono zasadne w świetle zebranego materiału dowodowego oraz ustalonych podstaw faktycznych. W przeciwnym razie oddali powództwo.
Niekiedy zdarza się, że materiał dowodowy dotyczący powództwa cywilnego trzeba uzupełnić. Jeśli będą to braki, których uzupełnienie nie spowoduje znacznej przewlekłości postępowania, to sąd ma obowiązek postępowanie dowodowe uzupełnić i rozstrzygnąć o powództwie cywilnym. Tylko w wypadku gdy konieczne dla rozstrzygnięcia o powództwie cywilnym uzupełnienie postępowania dowodowego spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania karnego, można powództwo cywilne pozostawić bez rozpoznania, czyli bez merytorycznego rozstrzygnięcia, a powód będzie mógł żądać rozstrzygnięcia sprawy przez sąd cywilny.
Pamiętajmy jednak bo jest to sprawa bardzo istotna, że warunkiem koniecznym, by sąd mógł w ogóle rozstrzygnąć merytorycznie o powództwie cywilnym, jest wydanie w danej sprawie wyroku skazującego. Natomiast w przypadku wydania wyroku uniewinniającego, czy też orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania ? powództwo cywilne, nawet gdyby było zasadne, sąd pozostawia bez rozpoznania .Wtedy powód może dochodzić swych roszczeń przed sądem właściwym do spraw cywilnych.
Kodeks karny stwarza pokrzywdzonemu również możliwość wystąpienia z wnioskiem o zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody (art. 46 k.k.). Wniosek taki zgłosić może pokrzywdzony, który nie występuje z powództwem adhezyjnym. Innym środkiem dochodzenia roszczeń cywilnych w postępowaniu karnym jest złożenie wniosku o zobowiązanie oskarżonego do naprawienia szkody na podstawie art. 46 K.k., z tym że pokrzywdzony nie uzyskuje tu w procesie karnym statusu strony i związanych z tym statusem uprawnień. Wybór w zakresie roli procesowej należy więc do pokrzywdzonego.
Należy więc zdecydować się na dochodzenia roszczeń cywilnych za pomocą jednego ze środków prawnych, albowiem żądanie orzeczenia obowiązku naprawienia szkody wyłącza możliwość wytoczenia powództwa adhezyjnego i odwrotnie.
Zgodnie z art. 49a Kodeksu postępowania karnego, jeżeli nie wytoczono powództwa cywilnego, pokrzywdzony, a także prokurator, może aż do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej złożyć wniosek, o którym mowa w art. 46 1 K.k.
Istotnym jednakże udogodnieniem dla pokrzywdzonego, w przypadku złożenia wniosku o orzeczenie naprawienia szkody na podstawie art. 46 1 K.k., jest zobowiązanie sądu do wydania w tym przedmiocie orzeczenia z urzędu, jeśli zapadnie wyrok skazujący. Natomiast rozstrzygnięcie o powództwie adhezyjnym merytorycznie obwarowane jest kilkoma warunkami, o czym była wcześniej mowa.
Osobami, które SA uprawnione do złożenia tego wniosku są pokrzywdzony i prokurator, który w ten sposób działa na rzecz pokrzywdzonego. Można dochodzi naprawienia zarówno szkody majątkowej jak również szkody niemajątkowej.
Wniosek ten jest dopuszczalny tylko w wypadku gdy szkoda wynikła bezpośrednio z przestępstwa należącego do wymienionego wyżej katalogu przestępstw, nadto gdy w sprawie zapadł wyrok skazujący za dane przestępstwo ? jedynie wówczas sąd go uwzględni.
Sąd zobowiązany jest rozpoznać złożony wniosek, traktując rozstrzygnięcie o obowiązku naprawienia szkody jako integralną część orzeczenia o odpowiedzialności karnej sprawcy przestępstwa. Warunkiem orzeczenia obowiązku naprawienia szkody jest stwierdzenie winy sprawcy (umyślnej lub nieumyślnej) i zaistnienia realnej szkody wyrządzonej konkretnemu pokrzywdzonemu (por. wyrok Sądu Najwyższego z 4 marca 2003 r., III KK 127/02). Jeśli wystąpią wątpliwości co do rozmiaru wyrządzonej szkody, sąd nie może odsyłać sprawy do odrębnego procesu cywilnego, lecz rozstrzyga ją w granicach możliwości dowodowych. W każdym razie, gdy całej szkody nie da się ustalić, sąd zobowiązany jest orzec obowiązek naprawienia szkody w części. Należy dodać, że obowiązek częściowego naprawienia szkody powinien być orzeczony również wtedy, gdy szkoda ta została w części naprawiona przez sprawcę przed wydaniem wyroku. Wysokość odszkodowania limituje wysokość szkody.
Egzekucja zasądzonych roszczeń cywilnych ? zarówno w wypadku uwzględnienia powództwa cywilnego na skutek wytoczenia powództwa adhezyjnego, jak i orzeczenia o obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 K.k. ? toczy się na zasadach postępowania cywilnego. Sąd bez żadnych opłat winien pokrzywdzonemu przesłać wyrok stwierdzający jego roszczenie. Wówczas, jeśli skazani dobrowolnie nie spełnią zasądzonych świadczeń, pokrzywdzony winien wystąpić do sądu, który wydał orzeczenie o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi, i złożyć wniosek do komornika o wszczęcie egzekucji przeciwko sprawcom przestępstwa.
Jak więc widać ustawodawca zapewnił osobie pokrzywdzonej możliwość uzyskania rekompensaty za wyrządzone krzywdy, dlatego też przy zaistnieniu jakiegoś przestępstwa w którego wynikają straty należy korzystać z instrumentów które daje nam prawo do tego, ponieważ kształtuje to również kulturę prawną w naszym państwie i stanowi praktyczne uświadamianie społeczeństwa o prawach i obowiązkach pokrzywdzonych obywateli.
Bibliografia:
A. Kafarski, Akcja cywilna w procesie karnym, Warszawa 1972.
Alfred Gola, Tadeusz Żyznowski, BIBLIOGRAFIA PRAWA I POSTĘPOWANIA CYWILNEGO 1982-1986;Zakamycze, B-5, 898 str., Zakamycze 1998;
Edward Samborski, Roszczenia cywilne w procesie karnym, Wydawnictwo: Lexis Nexis, wydane: 2008;
Edyta Gapska Postępowanie cywilne, Wydawnictwo: Oficyna a Wolters Kluwer business wydane 2009;
Mariusz Sorysz, Prawo cywilne Wydawnictwo: C.H. Beck wydane: 2007
W. Daszkiewicz, Powództwo cywilne w procesie karnym, Warszawa 1976.
Podstawy prawne:
Wyrok SN z 7 kwietnia 1971 r., II KR/70, OSNPG 1971, nr 10, poz. 189; wyrok SN z 16 kwietnia 1973 r., I KR 438/72, OSNKW 1973, z. 12, poz. 164; wyrok SN z 15 kwietnia 1975 r., III KR 230/74, OSNKW 1975, z. 8, poz. 110; wyrok SN z 14 maja 1981 r., I KR 68/81, OSNPG 1981, nr 10, poz.