Religie Świata.

Religio (łac. Religia) jest to forma świadomości społecznej odnoszącej się podstawowych problemów egzystencji człowieka, tj. genezy, celu istnienia człowieka, jego zależności od istot nadprzyrodzonych; zakładająca nadprzyrodzone źródła kanonu moralnego; w europejskim kręgu kulturowym jest to przede wszystkim wiara w Boga, w nieśmiertelność duszy.
Ogromna większość spośród sześciu milionów ludzi zamieszkujących Ziemię wierzy w jednego bądź kilku bogów. Każda religia jest związana z odrębną kulturą, ma własne księgi, rytuały i święta.
Już 80 tys. lat temu neandertalczyk starannie grzebał swoich zmarłych, jakby przygotowując ich na nowe życie po śmierci. Jednak najstarsza znana religia, opisana na glinianych tabliczkach, pochodzi sprzed 5 tys. lat. Na Bliskim Wschodzie mieszkańcy Mezopotamii otaczali czcią cały panteon bóstw. To właśnie na tym obszarze narodziły się tzw. „religie księgi”, czyli judaizm, chrześcijaństwo i islam. Ich wyznawcy wierzą w jednego i tego samego Boga, stwórcę świata. Niemal na całym świecie starsze wierzenia zostały wyparte przez jedną z tych trzech religii. Jedynie we wschodniej Azji dawne religie tradycyjne utrzymały swoją pozycję ( hinduizm i buddyzm). W wielu regionach świata konflikty na tle religijnym wciąż wywołują krwawe wojny i pochłaniają ofiary.
Wyznawcy . Od początku naszego stulecia liczba osób niewierzących gwałtownie wzrosła. Jednocześnie, paradoksalnie, każda z wielkich religii pomnożyła liczbę swoich wyznawców. Wyjaśnienie tej zagadki tkwi oczywiście w eksplozji demograficznej, która ogarnęła naszą planetę w minionych dziesięcioleciach. Rekord ustanowili muzułmanie, których liczba w latach 90. Przewyższyła liczbę katolików. Stało się tak dlatego, że w przeciwieństwie do chrześcijaństwa islam jest rozpowszechniony głownie w krajach, gdzie rodzi się wiele dzieci. Trzy gałęzie chrześcijaństwa ( katolicyzm, prawosławie, protestantyzm) zrzeszają w sumie ponad półtora miliarda wiernych. W przypadku niektórych wyznań liczbę wiernych można określić jedynie w przybliżeniu. Przyczyny są różnorakie: przeprowadzenie samych obliczeń bywa niemożliwe, wyznawcy kryją się ze swą wiarą w obawie przed represjami ze strony władz, bądź też boją się okazać przywiązanie do pogardzanych lub niepochwalanych wierzeń tradycyjnych np. animiści w Afryce.
Judaizm, mozaizm, najstarsza monoteistyczna religia, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów. Za założyciela religii judaistycznej, uznającej za jedynego Boga Jahwe (przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają), uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest także nazywany "mozaizmem".
Mojżesz żył ok. 1250 p.n.e., był synem Amrama i Jakebed z plemienia Lewi, urodzonym w Egipcie. Jest uznawany za założyciela religii, twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, odbiorcę objawień Bożych, wyzwoliciela ludu izraelskiego z niewoli egipskiej, twórcę życia narodowego. Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych (Pięcioksiąg) Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawcą, kapłanem i przywódcą swojego ludu. Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam .
Symbolami judaizmu są:
1) Magen David - gwiazda Dawida, zwana także Tarczą Dawida. Jest to sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr);
2) menora - świecznik siedmioramienny wykonany z jednej bryły metalu, który już w pierwotnej chacie służył do oświetlania świętego miejsca (współcześnie również podstawowy element herbu państwa Izrael).
Miejscem kultu Żydów jest synagoga (bożnica).
Doktryna judaizmu
Podstawę religii Żydów stanowi:
1) wiara w jednego i jedynego Boga, będącego bytem rzeczywistym;
2) ufność i wiara w posłannictwo religijne Żydów, jako naród wybrany przez Boga.
Zasady religii żydowskiej, będące jednocześnie surowo przestrzeganym prawem, zapisane są w Talmudzie, który jest uzupełnieniem Starego Testamentu.
Doktryna judaizmu określa następujące przymioty Boga:
1) najwyższy byt i stwórca świata, któremu ludzie muszą oddawać cześć;
2) sprawujący opatrzność nad światem;
3) sprawiedliwy i miłosierny;
4) wszechmocny;
5) wszechobecny;
6) zewnętrzny wobec świata (Ojciec na niebie);
7) bezcielesny (czysty duch), co pociąga za sobą zakaz wyobrażania Boga za pośrednictwem materii - Boga można jedynie przedstawić za pomocą słowa.
Judaizm przyjmuje zasadę harmonii pomiędzy Bogiem i światem, podstawą której jest posłuszeństwo Prawu ogłoszonemu człowiekowi przez Boga oraz przymierze zawarte za pośrednictwem Mojżesza na Synaju. Z narodu żydowskiego, jako narodu wybranego, wyjdzie Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi, będące przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie, w którym nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny oraz powszechny dopełniający dzieło boże.
Koncepcja człowieka zakłada jedność ciała i duszy, co pozwala człowiekowi spełniać powinności wobec Boga i świata (realizację zadań wyznaczonych przez Boga). W doktrynie judaizmu Bóg jest jeden i jedyny. Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) przestrzegać sprawiedliwości.
Etyka Judaizmu
Metafizyczną podstawą etyki są przykazania, które ludziom dał Bóg. Kwintesencja etyki judaizmu zawiera się w dwóch sentencjach biblijnych: Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił oraz bliźniego swego jak siebie samego. Ponadto Żydów obowiązuje 613 nakazów i zakazów sformułowanych w Biblii (Pismo Święte) i Talmudzie, szczegółowo regulujących życie Żydów zgodnie z nakazami wiary. Dotyczą one m.in. obrzezania (dowodu przymierza), szabatu, modlitwy, przepisów pokarmowych, świąt, postu, zawierania małżeństwa itd. (w chrześcijaństwie, w przeciwieństwie do islamu, usunięto drugie przykazanie, zabraniające czci posągów lub jakichkolwiek zmaterializowanych wyobrażeń Boga. Wokół tego przykazania w Kościele toczył się długi spór znany pod nazwą problemu "obrazoburstwa").
Chrześcijaństwo, jedna z wielkich religii monoteistycznych, wyznawana obecnie przez około 30% ludności świata. Spośród blisko 1,8 mld chrześcijan około 970 mln stanowią katolicy, 300-450 mln protestanci, ok. 150 wyznawcy prawosławia, ok. 60 mln anglikanie, ok. 30 mln członków starożytnych Kościołów wschodnich; ok. 150 mln należy do różnego rodzaju sekt. Chrześcijanie przeważają w strukturze religijnej Europy, obu Ameryk i Australii, w Afryce stanowią około 33% ludności, w Azji - nieznaczną mniejszość. Religia ta, powstała na Bliskim Wschodzie, w ówczesnej prowincji rzymskiej Judei, zwanej później Palestyną, w wyniku nauczycielskiej działalności Jezusa Chrystusa oraz Jego odkupicielskiej śmierci na krzyżu i zmartwychwstania. Pierwsza wspólnota chrześcijańska ukształtowała się w Jerozolimie wokół apostołów. Tworzyli ją nawróceni Żydzi. Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii (Pisma Św.), składającej się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, za objawienie Boże, a Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, zapowiedzianego odkupiciela ludzkości. Główne punkty wiary chrześcijańskiej zawiera Nicejsko- konstantynopolitański symbol wiary, zwany też Credo. Jako religia monoteistyczna chrześcijaństwo przyjmuje istnienie jednego Boga w trzech Osobach, które stanowią Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św. (Trójca Św.). Człowiek, stworzony jako mężczyzna i kobieta oraz jako istota wolna, powołany został do życia w szczęściu i do obcowania z Bogiem, który darzy go miłością i który winien być przezeń kochany. Miłości tej człowiek sprzeniewierzył się poprzez grzech, którego skutkiem są doczesne cierpienia i śmierć. Bóg pragnie wyzwolić człowieka, dlatego objawia się w historii, początkowo narodowi Izraela, potem wszystkim pozostałym. Pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus, który poprzez swą śmierć na krzyżu odkupił też grzech człowieka wobec Boga, zmartwychwstając następnie i wstępując do nieba. Stał się on założycielem Kościoła jako wspólnoty wierzących, w której działa nieustannie Duch Św. Dalszy los każdego z ludzi zależy od niego samego. Prowadząc życie zgodne z Bożymi nakazami, człowiek wierzący spodziewa się po śmierci zbawienia ( niebo); zatwardziałym grzesznikom grozi natomiast wieczne potępienie ( piekło). Chrześcijanie oczekują tryumfalnego powrotu Chrystusa, czyli paruzji, powszechnego zmartwychwstania i sądu ostatecznego, który rozstrzygnie kwestie nagrody i kary (niektórzy ufają, iż nastąpi powszechne zbawienie, tj. apokatastaza); po nim nastąpić ma odnowa stworzenia i wieczne życie w Bogu. W myśl doktryny chrześcijańskiej człowiek winien starać się nawiązać osobistą więź z Bogiem, przyjmując Słowo Boże mocą wiary i udzielonej sobie łaski, wspieranych zarówno modlitwą i kontemplacją, jak uczestnictwem w życiu Kościoła (liturgia, przyjmowanie Eucharystii i innych sakramentów). Nakazy Boże zobowiązują go m.in. do miłości bliźniego i poszanowania życia - stąd zaangażowanie chrześcijan w życie społeczne, działalność charytatywna, upominanie się o prawa dla prześladowanych itp. są świadectwem ich wiary. Wpływ chrześcijaństwa na cywilizację i kulturę, zwłaszcza europejską, jest od czasów starożytnych olbrzymi. Wyrosło z zespolenia surowych zasad judaizmu z tradycjami grecką i rzymską, które przechowało po upadku cesarstwa rzymskiego. Zasady etyczne chrześcijaństwa przyjmowane są w znacznej mierze nawet przez ludzi niewierzących, traktujących je jako uniwersalne prawdy humanizmu. Chrześcijaństwo sprzyjało też rozwojowi wszelkich gałęzi sztuki - zarówno w sferze duchowej, inspirując ich treści, jak materialnej, poprzez mecenat nad artystami.
Katolicyzm to jedno z głównych wyznań chrześcijańskich i zarazem najbardziej liczny odłam chrześcijaństwa. Stanowi najbardziej scentralizowaną i zwartą ideowo część chrześcijaństwa, jednocześnie najbardziej ekspansywną. Głową kościoła katolickiego jest papież, uznawany za spadkobiercę Apostoła Piotra oraz przedstawiciela Jezusa na ziemi; wybierany po śmierci poprzednika w ogólnym zgromadzeniu kardynałów-elektorów, zwanym konklawe . Siedzibą papieża jest Watykan.
Prawosławie - doktryna wschodnich kościołów chrześcijańskich - jednej z dwóch grup kościołów powstałych w wyniku rozłamu w kościele chrześcijańskim z 1054 roku (tzw. schizmy wschodniej). Choć w chrześcijaństwie już wcześniej pewne grupy podążały własną drogą, moment oddzielenia się od siebie katolicyzmu i prawosławia wyznacza ostateczny koniec "kościoła ogólnochrześcijańskiego". Genezy prawosławia upatruje się w pogłębianiu różnic cywilizacyjnych między greckim Wschodem a łacińskim Zachodem oraz w walce o prymat
w chrześcijaństwie, która we wczesnym średniowieczu zdominowała stosunki Rzymu z Konstantynopolem. Podział ten utrwalił się ostatecznie z upadkiem Bizancjum (1453). Doktryna prawosławna opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach ojców Kościoła. Nie uznaje pochodzenia Ducha świętego od Syna (tylko od Ojca), odrzuca też ideę odpustu, czyśćca oraz celibat niższego duchowieństwa. Prawosławie nie uznaje prymatu papieża i dopuszcza tylko jeden obrządek - bizantyjski. W prawosławiu duże znaczenie mają autonomiczne, podlegające biskupom klasztory.
Kościoły wschodnie - zbiorowa nazwa kościołów chrześcijańskich Azji i Afryki, które wyrosły ze sporów o naturę Chrystusa po soborach efeskim w 431 r. i chalcedońskim w 451 r. Zostały one uznane później ze doktryny heretyckie Do kościołów wschodnich zalicza się wyrosły w tradycji kościół maronicki w Libanie, który jednak - jako wyjątek wśród kościołów wschodnich - jest w całości w unii z kościołem katolickim. Czasem termin ten odnosi się do ogółu kościołów wywodzących się z tradycji bizantyjskich tj. oprócz wyżej wymienionych również kościoły prawosławne.
Islam. Wielka monoteistyczna religia, założona w VII w. przez Mahometa, a której główne zasady wyłożone są w Koranie i Sunnie muzułmańskiej. Główne zasady to: wiara w jedynego boga Allaha i w proroków. Przyjęto 99 "imion" Allaha - tworzą one różaniec muzułmański. Islam jest ostatnią, wielką religią uniwersalną, jedną z religii objawionych, kontynuującą tradycje religii żydowskiej i chrześcijańskiej. Liczy obecnie ponad 700 milionów wyznawców, skupiających się głównie: w Afryce Północnej i na kontynencie azjatyckim- na Bliskim i Środkowym Wschodzie, w Indiach oraz w Azji Południowo-wschodniej. Islam z chwilą swego powstania zaczął nową epokę w historii ludów, które go przyjęły. Szczególnie ogromne znaczenie miał dla Arabów, wśród których się zrodził i gdzie się głównie ukształtował. Islam jest to religia i państwo jednocześnie, prawo i ideologia obejmująca całość życia jednostkowego i społecznego jego wyznawców. Inaczej mówiąc, islam jest religią, która się zajmuje w równej mierze życie człowieka na tym świecie, jak i jego "życiem ostatecznym", a więc prawdami wiecznymi, jak również państwem, rodziną, małżeństwem itp. Władza Świecka w islamie jest związana ściśle z władzą duchowną. Islam jako religia jest rygorystycznie monoteistyczna, nie dopuszcza więc nawet cienia czy pozoru politeizmu, jest jeden jedyny Bóg- Allah i nie ma żadnego innego bóstwa. Tak więc, w pojęciu rygorystycznych muzułmanów, nawet religia chrześcijańska przez swój dogmat o Trójcy Świętej posiada elementy politeizmu. Islam nie posiada instytucji "kościoła", nie ma też duchowieństwa w rozumieniu np. chrześcijańskim, nie ma więc w społeczności muzułmańskiej podziału na duchowieństwo i ludzi świeckich. Jeżeli istnieją w islamie bractwa religijne, które są nawet bardzo rozpowszechnione, to, po pierwsze, nie jest to zgodne z duchem pierwotnego islamu, a po drugie, są to zgromadzenia ludzi świeckich, którzy zbierają się wspólnie dla odprawiania wspólnych ceremoniałów i modlitw. Islam odnosi się negatywnie do życia w celibacie i zachęca do małżeństwa, a Koran poświęca wiele uwagi rodzinie i małżeństwu.
Moralność muzułmanów
Moralność muzułmanów jest oparta na naukach zawartych w Koranie i Sunnie proroka, na islamu prawie, które ma charakter totalitarny, rządzący każdą czynnością człowieka należącego do społeczności muzułmańskiej. Praktyczne zasady etyki muzułmańskiej są zawarte w każdym dziale prawnym i stosownie do nich czyny są dzielone .Największą zbrodnią w islamie jest odstępstwo od wiary, a następnie: morderstwo, nierząd, sodomia, picie wina, kradzież, fałszywe świadectwo, oszczerstwo oraz odmowa jałmużny. Do zasad moralnych islamu należy przestrzeganie obowiązków islamu.
Obowiązki islamu
Każdego muzułmanina, czyli wyznawcę islamu obowiązują:
1) szahada
2) salat
3) zakad
4) saum
5) hadżdż
Obowiązki te nazywają się w teologii muzułmańskiej pięcioma filarami islamu. Szerzenie ich, zalecane przez Koran za pomocą oręża, czyli przez Świętą wojnę, nazywa się dżihad. W związku z tym, iż islam zajmuje się wiele "sprawami tego świata", od samego początku popierał on naukę i szkolnictwo, nakazując "poszukiwać wiedzy od kolebki do grobu". Toteż w islamie rozwinęła się bardzo szybko nauka, filozofia, zakwitła bogata, nawet wyrafinowana kultura. To wszystko miało sprzyjać pomyślności w życiu na tym świecie, jako przygotowaniu do życia w świecie przyszłym.
Buddyzm, jedna z wielkich religii świat, która rozwinęła się z systemu etyczno-soteriologicznego, stworzonego przez Buddę w V w. p.n.e.; doktryna głoszona przezeń na obszarze pn. Indii rozszerzyła się na cały półwysep, a w ciągu następnych wieków objęła obszary pd.-wsch., wsch. i środk.

Azji, gdzie utrzymuje się do czasów współczesnych. Idee buddyzmu wyrosły z rodzimych pojęć i wierzeń, wspólnych religiom ind. subkontynentu. Buddyzm pierwotny, pochodzący bezpośrednio od Buddy, jest trudny do odtworzenia z powodu braku pism samego twórcy (naukę spisywali uczniowie); pewne jest jednak, że oryginalne podstawy systemu i sposób rozumowania, przekazany w kazaniach (głoszonych specjalną metodą, ułatwiającą ich zapamiętywanie), pochodzą od samego założyciela. W późniejszym okresie nauka Buddy uległa daleko idącym przeobrażeniom pod wpływem miejscowych wierzeń ludności, która ją przyjmowała. Kilkakrotnie zwoływane synody nie zapobiegły wyodrębnieniu się 2 podstawowych kierunków: hinajany i mahajany, na początku n.e, oraz trzeciego, tzw. mantrajany ok. V w.; gł. zrąb nauki pozostał jednak nie zmieniony we wszystkich kierunkach buddyzmu do czasów współczesnych.

Kanon religijny buddyzmu, spisany przez członków kierunku hinajany w języku pali w I w. n.e., zachował się w Sri Lance, a jego część w sanskrycie w Indiach; poza tym istnieje znaczna liczba dzieł rel., komentarzy, legend itp., a także wersje tybet. i chiń. ksiąg kanonicznych buddyzmu. Buddyzm jest w założeniu systemem ateistycznym; bogowie nie mają żadnego znaczenia wobec samodzielnej drogi jednostki do doskonalenia się i wyzwolenia. Punktem centr. jest problem cierpienia, ujęty w tzw. 4 szlachetne prawdy, które Budda objawił w swym pierwszym kazaniu w Benares (Waranasi). Celem życia jest wyzwolenie z cierpienia (tj. kręgu wcieleń) i osiągnięcie całkowitego spokoju, wygaśnięcie wszelkich pragnień w nirwanie. Kolejne byty łączące tzw. osobowość ludzką zmieniają się pod wpływem dharm, podległych prawu przyczynowości, które konsekwentnie wymierza zapłatę za czyny dobre i złe; etyczna wartość uczynków, karman, wpływa na rodzaj następnego wcielenia.

Samodoskonalenie duchowe sprzyja osiąganiu coraz wyższego bytu; najłatwiej je osiągnąć w izolacji od świata, w obrębie gminy zakonnej. Klasztory są jedynymi zorganizowanymi instytucjami buddyzmu; pierwsze gminy zakonne (sangha) męskie, potem także żeńskie, powstawały za życia Buddy. Dyscyplina zakonna obejmuje ćwiczenie się w 3 podstawowych cnotach buddyzmu: majtri - uczuciu przyjaźni do wszystkich stworzeń, ahinsie - nieszkodzeniu nikomu, i karunie - miłosierdziu, oraz w technikach medytacyjnych; poza tym obowiązuje opanowanie zmysłów i abstynencja seksualna. Klasztory odegrały w ciągu dziejów znaczną rolę jako ośr. życia rel., nauk. i artystycznego. Na ich terenie tworzono wielkie uczelnie, jak np. ind. Nalanda czy Wikramaśila, kształcące po kilkanaście tysięcy studentów z całej Azji.

Buddyzm różni się od innych religii tym, że nie ma do niego żadnego formalnego przyjęcia, nie istnieją też żadne ograniczenia kastowe czy rasowe: buddystą jest ten, kto żyje wg zasad buddyzmu. Obecnie buddyzm dominuje w Sri Lance, Birmie, Tajlandii, Laosie, Kambodży, Nepalu, Bhutanie; wielu buddystów jest w Chinach, Korei Pd., Japonii, Wietnamie, Mongolii, Indonezji, Malezji, Rosji, Indiach; ogólna liczba wyznawców sięga 600 mln (wg danych Kongresu 2500-lecia śmierci Buddy z 1956).
Hinduizm, termin eur., utworzony na oznaczenie zespołu bliskich sobie religii, kształtujących się w ind. kręgu kulturowym od ok. V w. p.n.e. i do pewnego stopnia kontynuujących wedyzm i braminizm; w odróżnieniu od buddyzmu i dźinizmu bazę społeczną hinduizmu stanowiły gł. osiadłe społeczności roln., związane z ustrojem warnowo-kastowym ( warna) i jego typem intensywnej gospodarki.

Hinduizm w 1 poł. I tysiącl. n.e. stał się ideologią tego ustroju, sankcjonował bowiem sprzyjające utrzymaniu cywilizacji formy życia wspólnotowego, których podstawą była kasta hinduska i rodzina. Oznaczało to ingerencję doktryny rel. w sferę stosunków społ.-ekon. i prowadziło do rytualizacji większości przejawów życia. Podłożem formowania się hinduizmu był - związany z rdzennymi ludami Indii (adiwasi) - archaiczny kompleks wierzeń animistycznych, praktyk szamanistycznych, kultów płodności i kultu Bogini-Matki ( dewi); nawiązują doń bezpośrednio śaktyzm i tantryzm. Ortodoksyjne odłamy hinduizmu uznają za podstawę naukę o moralnym ładzie świata i obowiązku kastowym ( dharma), o odpłacie za czyny ( karman) i kole egzystencji ( sansara); wyzwolenie człowieka (moksza) z kręgu żywotów dokonuje się wielorako: prowadzi do niego właściwy czyn, poznanie lub łaska otrzymana dzięki miłości do Boga ( bhakti, także Bhagawadgita).

W prestiżowych formach kultu funkcje kapłanów pełnią bramini, posługujący się sanskrytem jako językiem kultowym; najwyższym autorytetem są wedy (Weda) i teksty normatywne (Manusmryti). Obok tych form istniały lud. kulty, w których funkcje kapłańskie pełnią członkowie niskich kast (tzw. niedotykalni); ważną rolę odgrywa w nich opętanie, wieszczenie i zbiorowa ekstaza. Ustępstwem na rzecz religijności lud. jest w hinduizmie uznanie autorytetu puran i eposów ( Mahabharata , Ramajana). W hinduizmie początkowo przeważał panteizm, współistniały z nim koncepcje o charakterze teizmu i swoistego monoteizmu (oddawanie czci jednemu bogu, przejawiającemu się w niezliczonych postaciach, idea znana już z tekstów wedyjskich); w późniejszym okresie jednego z bogów uważano za najwyższego, dotyczyło to zwł. Wisznu lub Śiwy, co doprowadziło do wyodrębnienia się wielkich odłamów ortodoksyjnego hinduizmu ( wisznuizm, śiwaizm).

Wedyjską ofiarę (jadźńa) zastąpiono adoracją bóstwa ( pudźa), co wyparło krwawe ofiary składane w lud. hinduizmie. Kult bóstw rozwija się zwł. w świątyniach położonych w wielkich ośr. pielgrzymkowych (Waranasi, Puri); podczas uroczystości rel. wierni otrzymują z rąk kapłana, uświęcony przez bóstwo, pokarm (prasad), w niektórych dniach posągi bóstw obwozi się w czasie procesji. Główne święta: diwali (w październiku-listopadzie, pora jesiennych zbiorów) i holi (luty-marzec, początek wiosennego cyklu roln.).

Od X-XIII w., wraz z rozszerzeniem się wpływów muzułm. w Indiach, rozpoczął się wpływ islamu na hinduizm, szczególnie silny za panowania Wielkich Mogołów; powstały wówczas odłamy rel. łączące elementy hinduizmu i islamu, m.in. sikhowie ( sikhizm, obecnie odrębna religia uniwersalistyczna) i gmina Kabira. Wpływy eur., zaznaczające się od XVIII w., zwł. zaś eur. krytyka społ. aspektów hinduizmu, spowodowały m.in. działalność reformatorską R. Raja (założyciela gminy Brahma Samadź) i D. Saraswatiego ( Arja-Samadź). W obecnym kształcie hinduizm wiele zawdzięcza ideom i praktyce życiowej M.K. Gandhiego.
DOKTRYNA BON I DZOGCZEN
Zasadniczym celem i ostatecznym rezultatem praktyki jest urzeczywistnienie. Drugorzędne rezultaty praktyki polegają na usunięciu wszystkich przeszkód z naszych umysłów po to, abyśmy mogli wieść lepsze, spokojniejsze i łagodniejsze życie i dzięki temu mieć możliwość praktykowania.
... Według bonu, główną przyczyną wszystkich problemów w tym życiu , jak i powodem transmigracji w samsarze jest pięć namiętności: niewiedza, przywiązanie, gniew, zazdrość i duma. Są one też zwane pięcioma truciznami, ponieważ zabijają ludzi. Wszystkie ludzkie cierpienia związane są z tymi właśnie truciznami. Praktyka jest sposobem, który ma pomóc nam w ich przezwyciężeniu.
Według sutr na oczyszczenie tych namiętności potrzeba wielu żywotów. Natomiast zgodnie z poglądami tantry i dzogczen, praktykujący może osiągnąć oświecenie już w tym życiu. Aby ukazać sposób postępowania z tymi namiętnościami możemy użyć przykładu zatrutej rośliny. Zgodnie z interpretacją sutr roślinę taką należy zniszczyć. Praktykujący sutrę wyrzeka się wszystkich namiętności. Według systemu tantr adept powinien wziąć inną roślinę i zmieszać ją z trucizną w celu stworzenia antidotum. Nie wyrzeka się zatem namiętności, lecz próbuje przekształcić w pomoc służącą mu do praktyki.
Z kolei paw zjada zatrutą roślinę, ponieważ posiada zdolność spożytkowania energii w niej zawartej i dzięki niej staje się jeszcze piękniejszy. Uwalnia więc zatruta właściwość rośliny w energię wzrostu. Jest to metoda dzogczen, która polega na bezwysiłkowym wyzwoleniu namiętności bezpośrednio w chwili ich powstania.
Dzogczen oznacza doskonałość lub spełnienie, które jest całkowite i wielkie. Dzogczen jest jak pióro pawia. Pióro pawia jest naturalnie piękne, kolorowe, wyraziste, tak samo jak każdy człowiek. Nie trzeba z nim nic robić, nie trzeba nic poprawiać. Wszystko to co jest, jest naturalnie piękne, cudowne. Dzogczen jest także jak światło świecy. Kiedy zapali się świecę, to ciemność, niezależnie od tego czy była to ciemność, która zalegała tam przez wieczność, czy przez godzinę zostaje wyeliminowana. Tak samo każdy człowiek, kiedy odkrywa swoją prawdziwą naturę, przełamuje całą negatywność, ciemność, konceptualne myślenie. Jest to jak odkrycie przejrzystego nieba bez żadnych chmur. W prawdziwym stanie kontemplacji jesteśmy zrelaksowani i nie tworzymy, ani nie blokujemy myśli, lecz pozostajemy obecni bez rozproszenia w chwilach, które są zarówno obecnością, jak i brakiem myśli. Kontemplacja dzogczen jest obecnością w stanie poza myślami, ponieważ konceptualny, stwarzający myśli umysł, który jest przyzwyczajony do utrzymywania uwagi dzięki stałemu wytwarzaniu myśli, znajduje się w stanie spoczynku. Nauki dzogczen nie są ani filozofią, ani doktryną religijną, ani tradycją kulturową. Zrozumienie nauk oznacza odkrycie własnego prawdziwego stanu, odartego ze wszystkich oszustw i zafałszowań, jakie umysł tworzy na własny użytek. Najważniejsze linie tej nauki istnieją w rodzimej tradycji Tybetu bon i w ningmapie, najstarszej szkole buddyzmu tybetańskiego. Niemniej praktykujących dzogczen można znaleźć we wszystkich buddyjskich szkołach, a więc w kagyupie, sakjapie i gelugpie, które należą do nowych tradycji.
Zarówno w bon jak i ningmapie propaguje się oficjalny przekaz nauk dzogczen, ponadto w obu istnieje tradycja term, czyli ukrytych skarbów, ponownie odkrywanych przez tertonów – osoby przepowiedziane do odkrycia termy w sprzyjających czasach. Najsławniejsi tertonowie należeli do tych obu tradycji. Ningmapowie są jedynymi tybetańskimi buddystami otwarcie uznającymi za buddyjskie nauki, które nie pochodzą z Indii. Były one głoszone w VIII w. przez charyzmatycznego mistrza Padmasambhawę i jego współtowarzyszy.
Dziewięć ścieżek bon zawiera w sobie całą skalę miejscowych, tybetańskich zwyczajów, religijnych wierzeń i praktyk, w tym nauk medycznych, astrologii i kosmologii, magii i przepowiedni, okiełznania i egzorcyzmowania potężnych złych duchów, rytów pomyślności oraz tantrycznych rytuałów zniszczenia wrogów, prowadzenia zmarłych, dyscypliny etycznej oraz duchowej praktyki dzogczen. W tym kontekście można powiedzieć, że bon jest prawdziwą religią Tybetu, ponieważ zawiera zarówno autochtoniczne, jak i importowane obrzędy religijne.
Konfucjanizm, taoizm, szintoizm. Te trzy bardzo stare religie z Chin i Japonii dziś są często wiązane z buddyzmem. Rozpowszechniony w Chinach konfucjanizm ma już dwa tysiące lat. Zaleca szacunek i posłuszeństwo wobec ojca i cesarza oraz kult przodków. Taoizm, który narodził się w tym samym czasie co konfucjanizm, wyjaśnia porządek życia ( świata) równowagą dwóch, uzupełniających się sił ( pierwiastków): yin- zimnej, mrocznej i kobiecej, oraz yang- ciepłej, świetlistej i męskiej. Z kolei w Japonii szintoiści otaczają czcią dusze przodków, czyli kami. Każda rodzina ma mały ołtarz dla swojego własnego kami, któremu składa ofiary i do którego kieruje modlitwy.
Wierzenia tradycyjne. Wierzenia tradycyjne przetrwały do czasów współczesnych w mniejszym lub większym ukryciu przede wszystkim w Afryce, wśród Indian amerykańskich oraz u Aborygenów w Australii. W każdym z tych regionów są inne rzecz jasna inne. Niektóre łączą elementy starszych tradycji religijnych z nowymi wierzeniami, jak na przykład w przypadku wudu na Karaibach, gdzie elementy chrześcijaństwa przenikają do afrykańskich wierzeń dawnych niewolników.
Wyznania w Polsce. W Polsce znaczącą religią jest chrześcijaństwo, zaś głównym wyznaniem katolicyzm. Formalnie ( czyli na podstawie chrztu) do Kościoła rzymsko- katolickiego należy 95,6 procenta ogółu ludności, czyli ponad 34 miliony Polaków. Pozostałe 4,5 procenta stanowią wierni innych Kościołów chrześcijańskich (między innymi prawosławnego, ewangelicko- augsburskiego, starokatolickiego), wyznawcy islamu, judaizmu religii dalekowschodnich oraz osoby niewierzące. Zaledwie 58 procent Polaków deklarujących się jako katolicy regularnie uczęszcza do kościoła i bierze udział w życiu religijnym. 34 procent ludności praktykuje niesystematycznie, kilka razy na miesiąc lub na rok. W miastach jest mniej praktykujących niż na wsiach. W Polsce mamy prawie 27 tysięcy duchownych, na jednego księdza przypada tym samym 1295 wiernych.