Od Karusi do Jacka Soplicy - przemiany bohatera romantycznego w utworach A. Mickiewicza

Literatura romantyczna na pierwszym miejscu stawia człowieka i jego stosunek do świata. Romantyczni bohaterowie przechodzą pewną drogę rozwoju, która prowadzi od postaci buntownika aż do świadomego twórcy nowej rzeczywistości. W literaturze polskiej zmiany takie można zaobserwować m.in. w twórczości Adama Mickiewicza. Poeta w swych utworach ukazał nam bohatera romantycznego który w swoim postępowaniu kierował się tylko uczuciami. Był wielkim indywidualistą marzycielem o bardzo bogatym życiu wewnętrznym. W jego życiu dużą rolę odgrywała miłość: wielka namiętna i niestety zazwyczaj nieszczęśliwa, która często popycha w ramiona samobójczej śmierci. Polska literatura romantyczna miała zdecydowany charakter narodowy ze względu na ówczesną sytuację w kraju, dlatego bohater romantyczny zawszę angażował się w walkę w obronie ojczyzny. Ale on tylko niekiedy rodzi się od razu patriotą. Zanim cel swego życia odnalazł w walce o niepodległość często musiała zajść w nim głęboka przemiana wewnętrzna.

Utwór Mickiewicza „Romantyczność” opowiada losy młodej wiejskiej dziewczyny Karusi, która straciła swojego kochanka. Dziewczyna jest obłąkana z rozpaczy. Nie chce pogodzić się z faktem że jej ukochany nie żyje. Ona jako jedyna widzi swego ukochanego, rozmawia z nim. Ludzie zebrani wokół wierzą w istnienie pozazmysłowego świata. Wierzą, że jeżeli młodych łączyło głębokie uczucie to kochanek nawiedza ukochaną.
Ponieważ świat pozazmysłowy był bardzo bliski romantykom, Poeta też jest tą osobą, która solidaryzuje się z Karusią i staje w jej obronie:

"I ja to słyszę, i ja tak wierzę,
Płaczę i mówię pacierze".

Temu głosowi przeciwstawia się Mędrzec, który jako przedstawiciel pokolenia wcześniejszego, odrzuca świat fantastyczny, neguje wszystko to, czego nie można zbadać doświadczalnie. Atakuje więc i dziewczynę, i lud, i samego Poetę.

"Ufajcie memu oku i szkiełku
Nic tu nie widzę dokoła.
Duchy karczemnej tworem gawiedzi,
W głupstwa wywarzone kuźni,
Dziewczyna duby smalone bredzi,
A gmin rozumowi bluźni".

Poeta nie pozostaje jednak mu dłużny, a jego słowa wypowiedziane w odpowiedzi na atak Mędrca stały się przewodnim hasłem romantyków polskich:

"Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko (...)
Miej serce i patrzaj w serce".

Głównym tematem tego utworu jest romantyczne postrzeganie świata, łączące się nierozerwalnie z wiarą w duchy, sprawy metafizyczne, fantastyką. Ale nie tylko to wyznacza romantyczny światopogląd - obok tego problematykę ballady stanowi niezrozumienie jednostki przez społeczność, poczucie osamotnienia, nieszczęśliwa miłość. O odizolowaniu od społeczności mówi poeta otwarcie:

"Nie lubię świata,
Źle mnie, w złych ludzi tłumie".

Te słowa odzwierciedlają uczucia Karusi, która jako bohaterka romantyczna, żyje w swoim własnym świecie, gdyż w świecie ludzi nie znajduje zrozumienia i wsparcia. Obok tego widzimy postawę ludzi, którzy nie wiedzą, jak mają się zachować w stosunku do dziewczyny, która jest jak obłąkana. Z jednej strony boją się jej, gdyż rozmawia z duchem kochanka (wierzenia prostego ludu), z drugiej - jak Poeta - solidaryzują się z nią. Zupełnie inna postawę prezentuje Mędrzec, który odrzuca wszystko, w co wierzy lud, gdyż ufa tylko temu, co może zbadać empirycznie.

Mickiewicz w IV części „Dziadów” ukazał nam typowego bohatera romantycznego- Gustawa, który jest namiętnym romantycznym kochankiem, który nie potrafi żyć bez swojej wybranki serca. Jego miłość do dziewczyny jest tak wielka, że kiedy ta poślubia innego, Gustaw całkowicie odsuwa się od ludzi, staję się pustelnikiem. Bez reszty pogrąża się w swoim nieszczęściu i cierpieniu, co wkrótce czyni z niego szaleńca. Aż w końcu obserwując wesele ukochanej, popełnia samobójstwo. Lecz nie opuszcza świata bezpowrotnie. W prologu III części „Dziadów” ukazany jest człowiek, który przebywa w klasztorze bazylinów w Wilnie- przerobionym na więzienie. Śpiewające nad jego głową duchy oznajmiły mu, że wkrótce będzie wolny. Tak też się stało. Więzień piszę na ścianie:

„Umarł Gustaw, a narodził się Konrad 1 listopada 1823”.

Z tego zapisu dowiadujemy się, że Gustaw przeistoczył się w Konrada. Nowy bohater jest zupełnie innym człowiekiem niż Gustaw. W przeciwieństwie do niego, Konrad to wielki patriota. Najważniejsza jest dla niego Ojczyzna. Ona zastępuje mu wszystko: rodzinę, dom, przyjaciół. Konrad identyfikuje się z całą cierpiącą Polską. Mówi:

„Ja i Ojczyzna to jedno (...)
Za miliony kocham i cierpię katuszę”.

Jednak gorąca miłość do kraju wkrótce przeistacza się w szaleństwo. Konrad jest tak przekonany o swojej wielkości i sile, że nie tylko uważa się za najmądrzejszego i najwyższego ze wszystkich żyjących do tej pory ludzi, ale także siłę swoją porównuję z siłą Boga. Jest tak zarozumiały i zadufany w sobie, iż wyzywa Boga na pojedynek, żąda od niego władzy nad swoimi rodakami:

„Daj mi rząd dusz (...)
Ja chcę władzy, daj mi ją lub
Wskaż do niej drogę”.

Uważa, że mógłby stworzyć świat lepszy od tego, który stworzył Bóg. Świat bez zła i cierpienia, które wypełniają życie Polaków. Konrad zarzuca Bogu obojętność na losy ludzi. Oskarża go o to, że w swym postępowaniu kieruje się tylko rozumem, a nie uczuciem:

„Kłamca, kto Ciebie nazywa miłością!
Ty jesteś tylko mądrością”.

W końcu z ust szalonego Konrada Pada bluźnierstwo. Grozi Bogu, iż obwieści światu, że Ten nie jest jego Bogiem lecz carem. Tak, więc Gustaw romantyczny kochanek przemienia się w Konrada- patriotę, poświęcającego się bezgranicznie Ojczyźnie, gotowego nawet grozić Bogu.

Jednym z najbardziej charakterystycznych bohaterów romantycznych jest Jacek Soplica z „Pana Tadeusza”. Jest jedna z najbardziej charakterystycznych postaci utworów okresu romantyzmu. Jego znamienna cechą jest dynamiczność. Z utworu dowiadujemy się, że to "zawadiaka" i "paliwoda", dla którego ogromne znaczenie miała żarliwa miłość. Ponadto cechowała go porywczość temperamentu, a doświadczenie krzywdy spowodowało, że dopuścił się zabójstwa Stolnika. W tym momencie ma miejsce początek wewnętrznej przemiany bohatera. Na plan dalszy odchodzą doznane cierpienia oraz przywary szlacheckie. Jacek Soplica staje się orędownikiem walki o niepodległość narodu, dla którego dobro ojczyzny stanowi jedną z najwyższych wartości w życiu. Nie kieruje nim egoizm, ani prywata, nie jest też samotnym bojownikiem. Jacek Soplica znany jako ksiądz Robak pojawia się wśród szlachty zaściankowej oraz chłopstwa. W ten sposób wzbudza wśród nich patriotyzm oraz przygotowuje do działań powstańczych. Jest typowym działaczem politycznym, który odznacza się patriotyzmem, demokracją oraz wielkim zaangażowaniem w sprawy państwowe.
Jacek Soplica jest to dość nietypowy bohater romantyczny. Elementy z życia Jacka Soplicy zawierają się w schemacie bohatera romantycznego. Pierwszym etapem jest czas młodości bohatera. Odstaje od typowego schematu, bowiem Jacek Soplica jest z natury zawadiaką, który bierze czynny udział w zebraniach sejmików. Natomiast typowy bohater romantyczny to człowiek uduchowiony, także samotny oraz wrażliwy poeta. Jednak warto zwrócić uwagę na sferę uczuciowa tej postaci. Miłość, którą darzy Ewę Horeszkównę jest w rzeczywistości nieszczęśliwa. Jego żarliwe uczucie z pewnością nie doczeka się realizacji w upragnionym małżeństwie (ojciec Ewy przeszkodził w realizacji zamierzeń Jacka). W życiu omawianego bohatera dochodzi do metamorfozy po dokonanym zabójstwie Horeszki. W tej sytuacji Jacek Soplica zmienia się w księdza Robaka. Działając jako ksiądz Robak przybiera wiele cech bohatera romantycznego. Staje się człowiekiem samotnym, także walecznym oraz tajemniczym. W swych działaniach postrzegany jest jako bojownik o sprawy wagi państwowej, często działa z ukrycia. Jednak w swym postępowaniu nie postępuje jednostkowo, nie decyduje się realizować idei wyzwolenia narodowego w pojedynkę, jego postępowanie jest niezwykle racjonalne, należy do grona emisariuszy, w swych działaniach dąży do wywołania powstania na terenach Litwy. Ponadto nietypowa wydaje się jego skromność, ksiądz Robak nie lubi się wywyższać ponad innych, cechuje go głęboka pokora (wskazuje na to choćby jego imię) oraz przekonanie o konieczności odpokutowania na wyrządzone krzywdy.

Bohater powieści „Konrad Wallenrod” jest rodzajem maski, średniowiecznym rycerzem, którego postawa ma być wzorem dla współczesnych poetów. Głównego bohatera poznajemy, kiedy jako dziecko zostaje porwany przez krzyżaków. Walter Alf, bo takie wówczas nosi imię jest Litwinem, jego ojczyzna zmaga się z ciągłymi najazdami krzyżaków. Jednak siły Litwinów są zbyt małe, ich krajowi grozi całkowita zagłada i wieczna niewola. Porwane dziecko dorasta wśród krzyżaków, ucząc się ich technik walki, poznaje ich kulturę i obyczaje, wrasta w to środowisko. Jego opiekunowie wychowają go tak, by był jednym z nich. Jednak jeden człowiek, stary Wajdelota, nie pozwala Walterowi zapomnieć o swej prawdziwej ojczyźnie. Opowiada mu o Litwie i jego powinnościach względem niej.
Walter Alf pragnie wrócić do ojczyzny. Udaje mu się to jednak na krótko. Na Litwie poznaje Aldonę, Litwinkę, której oddaje swe serce. Ich miłość jest wielka, jednaka nie może być do końca szczęśliwa. Walter Alf nie może się pogodzić z upadkiem swojego kraju. Nawet małżeństwo z Aldoną nie może mu dać szczęścia, kiedy kraj jest zagrożony:

„Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”.

Walter Alf dokonuje wyboru - wróci do zakonu, by walczyć z nim podstępem, zamierza wkraść się na powrót w szeregi krzyżaków, by poprowadzić ich ku klęsce. Taka decyzja wymaga od Waltera poświecenia dwóch wartości, które były mu najcenniejsze. Musi porzucić ukochaną, zrezygnować z życia u jej boku. Musi też złamać kodeks rycerski, który dla każdego średniowiecznego rycerza był świętością. Walka, którą zamierza podjąć nie będzie honorowa, nie będzie to otwarte starcie. By zwyciężyć musi posłużyć się podstępem, musi oszukiwać i udawać, ale nie ma wątpliwości, ze dobro ojczyzny jest tego warte. Ta decyzja nie przyszła mu łatwo, wielokrotnie ją rozważał i nawet będąc już w zakonie nachodziły go wątpliwości, próbował odwlec ostateczne rozwiązanie. W przekonaniu o słuszności takiego postanowienia utwierdzał go także Hallban, wskazując na konieczność podjęcia ostatecznych środków:

„Tyś niewolnik, jedyna broń niewolnika- podstępy”.

Ta idea jest głównym przesłaniem utworu. Autor przekonuje, ze aby zwyciężyć trzeba mieć "odwagę lwa i przebiegłość lisa". Jako Konrad Wallenrod, czyli po objęciu funkcji wielkiego mistrza, bohater nadal rozważa swoje plany. Podjął decyzję, jest przekonany o konieczności użycia podstępu, a jednak wzbrania się przed nieetycznym postępowaniem. Rozterki doprowadzają go na skraj szaleństwa. Niegdyś młody i otwarty, życzliwy, pełen energii staje się przedwcześnie postarzałym rycerzem, nadużywa alkoholu, staje się coraz bardziej agresywny i nieprzewidywalny. W końcu zdobywa się na ostateczny krok i dowodząc krzyżakami, prowadzi ich ku pewnej klęsce.

Bohaterowie romantyczni stworzeni przez Mickiewicza sporo się od siebie różnili. Karusia młoda dziewczyna która z rozpaczy za ukochanym zachowuje się jak szalona. Konrad Wallenrod który dla ojczyzny poświecił wszystko - szczęście osobiste, miłość, a nawet honor. Był to dla niego wybór tragiczny i kosztował bohatera życie. Gustaw-Konrad z "Dziadów" stanął natomiast do walki z samym Bogiem, jednak tej rozgrywki wygrać nie mógł, bo nie tędy wiodła droga do wolności. Z romantycznego kochanka staje się żarliwym patriotą, w miłości do ojczyzny odnajdującym sens życia. Musiał jednak jeszcze zrozumieć, że w pojedynkę nic nie jest w stanie osiągnąć, a siła leży w narodzie. Z kolei Jacek Soplica - ksiądz Robak to u Mickiewicza wzorowy patriota. Jego przemiana duchowa symbolizować ma metamorfozę całej szlachty, która odrzuciwszy dumę i pychę, powinna działać razem dla dobra kraju. Widzimy więc, że bohater stworzony przez Mickiewicza ewoluuje wraz z nabieraniem przez poetę dojrzałości i rosnącym bagażem doświadczeń. Zapomina o nieszczęściach osobistych i poświęca się walce o wolność kraju. Różnorodność doświadczeń, które stały się udziałem Mickiewicza, pozwoliła mu stworzyć całą galerię interesujących postaci. Wyklarowały się również dzięki temu postawy, jak walenrodyzm, które na zawsze weszły do kanonu polskiej literatury.