Najstarsze zabytki języka polskiego. Początek polskiego języka literackiego.
1. Geograficzno- historyczny opis anonimowego autora, sporządzony w Bawarii- zwany „Geografem Bawarskim” IX w. Wymienia nazwy plemion zamieszkujących ziemię późniejszego państwa polskiego: Wiślanie, Opolanie, Goplanie, Golęczycy itd.
2. Polski dokument tzw. „Dagome iudex”’ w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża (990r.) Znane są jedynie kopie jego streszczenia – XI i XII w. Można znaleźć kilka polskich nazw: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin, Prusowie.
3. Kronika sporządzona przez niem. Biskupa Thietmara w latach 1000-1015, zawiera opis walk niemiecko-polskich i nazwy polskich plemion, grodów i rzek: Głogów, Wrocław, Odra, Ślężanie, a także imię króla B. Chrobrego.
4. „Bulla gnieźnieńska” – 1136r. Sporządzona w kancelarii papieża Innocentego II. Rękopis obejmuje rejestr dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich i zawiera 410 wyrazów polskich tzw. nazw miejscowych i osobowych – „złota bulla języka polskiego”
5. „Księga Henrykowska” XIII w., zanotowane wśród zapisków z 1270 pierwsze zdanie polskie „daj do ja pobruszę, a ty poczywaj”. Miał je powiedzieć śląski chłop do żony mielącej na żarnach; opisuje dzieje klasztoru Cystersów w Henrykowie (k. Wrocławia).
6. „Bogurodzica” – najdawniejsza polska pieśń religijna, spisana najprawdopodobniej w XIII w.
Prozę kaznodziejską reprezentują 2 zbiory kazań:
7. „Kazania świętokrzyskie”- pochodzą z przełomu XIII i XIV w., zawierają krótkie teksty, mają niezmierną wartość, gdyż reprezentują epokę starszą niż zachowane rękopisy. Przedstawiają obraz odmiany małopolskiej. Dokumentują początek rozwoju stylu: pisanego, oficjalnego; adresowane do światlejszego audytorium.
8. „Kazania gnieźnieńskie” z końca XIV w. lub XV w., składają się z 10 ksiąg w języku polskim i 103 w łacińskim. Odmiana wielkopolska. Styl mówiony, potoczny, codziennej komunikacji językowej. Przeznaczone dla pospólstwa.
Inne zabytki języka polskiego:
9. „Psałterz floriański” ok. XIV w. Jeden z najpiękniejszych rękopisów, bogato zdobiony inicjałami, miniaturami i ornamentami. Był darem dla królowej Jadwigi. Zawiera psalmy (150) w trzech językach: łacińskim, niemieckim, polskim.
10. „Psałterz puławski” z XVw.
11. „Biblia Królowej Zofii” – najobszerniejszy zabytek, przeznaczony dla czwartej żony Wł. Jagiełły. Pierwszy dokładnie datowany - 1455r.
12. „Kronika polska” Galla Anonima, napisana w j. łacińskim. Utwór składa się z trzech ksiąg o kompozycji ramowej. Wprowadza pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze oraz apostrofy.
W tym czasie rozwija się także piśmiennictwo hagiograficzne:
a). Poezja świecka – reprezentują ją zaledwie:
- wiersz Słoty „O zachowaniu się przy stole”
- „Satyra na leniwych chłopów”
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”
b). Poezja religijna , której przykładem jest „Legenda o św. Aleksym”, modlitwy codzienne: Ojcze nasz, Zdrowaś Mario, Wierzę..., Dekalog (już sformułowane po polsku); kolędy bożonarodzeniowe i noworoczne, pieśni wielkanocne oraz „Posłuchajcie bracia miła....”- uznany za najpiękniejszą polską pieśń religijną XV w. („Lament świętokrzyski”).
Widzimy, że polszczyzna XV w. jest już rozwinięta na tyle, iż nie tylko służy codziennemu porozumiewaniu się lecz pozwala na formułowanie wypowiedzi artystycznych nie tylko w mowie, ale i w piśmie.