Radni samorządu terytorialnego

Rada gminy jest podstawowym organem samorządu gminnego, wyłonionym w drodze wyborów. Jest wiec zasadnicza forma demokracji pośredniej w gminie. Ordynacja normuje sprawy zasad prawa wyborczego, podziału terytorialnego dla celów wyborów, sprawy spisów wyborców, komisarzy wyborczych i komisji wyborczych, zgłaszania kandydatów, kampanii wyborczej, ustalania wyników głosowania i ogłaszania wyników wyborów. Normuje ona również problem wygaśnięcia mandatu radnego i uzupełnienia składu rady.
Wybory zarządza Prezes Rady Ministrów nie później niż na miesiąc przed upływem kadencji. Liczbą radnych dla danej rady ustala wojewódzki komisarz wyborczy, kierując się kryteriami wskazanymi w ustawie samorządowej.
Ordynacja normuje tez sprawy zgłaszania kandydatów na radnych, kampanii wyborczej, głosowania, ustalenia wyników głosowania, a przede wszystkim wyników wyborów.
Kadencja rady gminy trwa 4 lata licząc od dnia wyboru. Ustawa o samorządzie gminnym ustala liczbę radnych odpowiednio do liczebności mieszkańców gminy. Najmniejsza rada, w gminach do 5000 mieszkańców, może liczyc12 radnych, największa, w gminach do 200 000 mieszkańców, 30 radnych. Na każde dalsze rozpoczęte 100 000 mieszkańców po 5 radnych, nie więcej jednak niż 60radnych.

Radny nie jest organem gminy, lecz jako członek organu kolegialnego ma określone prawa i obowiązki. Obowiązany jest kierować się dobrem wspólnoty samorządowej.
Podstawowymi dwoma grupami obowiązków radnego są:
a.) utrzymania stałej więzi z mieszkańcami oraz ich organizacjami (przyjmowanie zgłaszanych postulatów i przedstawianie ich organom gminy do rozpatrzenia), radny nie jest jednak związany instrukcjami wyborców.
b.) branie udziału w pracach gminy i jej komisji oraz innych instytucji samorządowych, do których został on wybrany lub desygnowany.
W sposób syntetyczny obowiązki radnego zostały opisane w rocie ślubowania, które radni składają przed przystąpieniem do wykonywania mandatu: „Ślubuję uroczyście jako radny pracować dla dobra i pomyślności gminy, działać zawsze zgodnie z prawem oraz z interesami gminy i jej mieszkańców – godnie i rzetelnie reprezentować swoich wyborców, troszczyć się o ich sprawy oraz nie szczędzić sił dla wykonywania zadań gminy”.

Z ustawy nie wynikają dla radnego uprawnienia do składania wniosków lub interpelacji kierowanych do organów państwowych lub instytucji działających na obszarze gminy. Ponadto radni, którzy wnieśli skargę lub wniosek innej osoby, powinni być zawiadomieni o sposobie ich załatwienia, a gdy ich załatwienie wymaga zebrania dowodów, informacji lub wyjaśnień – także o stanie rozpatrzenia skargi (wniosku), najpóźniej najpóźniej w terminie 14 dni od dnia jej wniesienia albo przekazania.

Zatem skargi i wnioski radnych można uznawać za formy prawne realizacji obowiązku przyjmowania postulatów mieszkańców gminy i ich organizacji.

Radni mogą tworzyć również kluby radnych. W kwestiach organizacyjnych ustawa odsyła do statutu gminy. Wydaje się, zatem, iż statuty gmin powinny rozstrzygać kwestie minimalnego składu klubu (nie powinno być chyba mniej niż 3 radnych), kryterium przynależności do klubu (np. polityczne, wyznaniowe itp.) oraz zasady organizacji i działania klubu. Przynależność radych gminnych powinna być dobrowolna. Bez wątpienia klubom przysługiwać będą jedynie uprawnienia wnioskodawcze i opiniodawcze w zakresie organizacji i trybu działania rady. Kluby mogą przedstawiać na sesji rady uzgodnione wcześniej stanowisko.

Oprócz obowiązków, radnemu przysługują również pewne przywileje, jak na przykład nałożony na pracodawcę obowiązek zwolnienia radnego od pracy zawodowej w celu umożliwienia mu brania udziału w pracach organów gminy.

Radnemu przysługują roszczenia o zwrot kosztów podroży oraz diety. Wysokość diet ustala rada gminy w sposób w zasadzie dowolny. Można tu stosować zasadę zryczałtowania diet i zwrotu kosztów podróży. Wysokość diet przysługujących radnemu nie może przekroczyć w ciągu miesiąca łącznie półtorakrotności kwoty bazowej określonej w ustawie budżetowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe. Rada gminy przy ustalaniu wysokości diet radnych bierze pod uwagę funkcje pełnione przez radnego. Dieta nie przysługuje radnemu pełniącemu odpłatnie funkcję członka zarządu w gminie, w której uzyskał mandat.

Radnemu z racji wykonywania funkcji przysługuje ochrona prawna. Celem jej jest zapewnienie swobody wykonywania funkcji publicznych. W szczególności chodzi tu wyeliminowanie ujemnych skutków, z którymi radny może się spotkać wykonując swe funkcje publiczne. Ochrona prawna przysługuje, zatem w związku z wykonywaniem mandatu radnego, a nie w związku z innym czynnościami.

Szczególnej ochronie podlega stosunek pracy radnego. Przy czym przez stosunek pracy należy rozumieć różne jego postacie bez względu na sposób jego związania (umowa, nominacja, wybór). Celem tego przepisu jest chronienie radnego, gdyby miał doznać ujemnych skutków z racji zajmowania się funkcjami publicznymi ze szkodą dla pracy zawodowej. Uprawnienia do zwolnień w pracy zawodowej, do diet i zwrotu kosztów podroży służą również członkom komisji rady, którzy nie są radnymi. Nie korzystają oni natomiast uprawnień do ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych czy tez do ochrony dotyczącej rozwiązania stosunku pracy.

Jak z tego wynika, w jednym i w drugim przypadku radny korzysta ze szczególnej ochrony z uwagi na pełnienie swojej funkcji. Chodzi o to, ze radny powinien reprezentować zawsze interes swojej gminy. Powinien działać przy tym w sposób bezkompromisowy, bez obawy, iż spotkają go za to jakieś przykre konsekwencje.

Radny (osoba wchodząca w skład organów gminy) nie może prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek wykorzystaniem mienia państwowego i komunalnego, komunalnego także nie może być zastępcą lub przedstawicielem w prowadzeniu takiej działalności. Nie może on być również członkiem zarządów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych spółek prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa, innych państwowych osób prawnych, gmin lub związków międzygminnych albo podległych im jednostek organizacyjnych. Osoby te nie mogą również posiadać w tych spółkach kontrolnych udziałów lub pakietów akcji.

Nowo wybrany radny nie może, zatem wykonywać pracy w ramach stosunku pracy w urzędzie gminy, w której uzyskał mandat, oraz wykonywać funkcji kierownika lub zastępcy w jednostce organizacyjnej tej gminy. Obowiązany jest do złożenia wniosku o urlop bezpłatny w terminie 7 dni od dnia ogłoszenia wyników wyborów. Otrzymuje on urlop bezpłatny na okres sprawowania mandatu oraz 3 miesiące po jego wygaśnięciu. Po wygaśnięciu mandatu pracodawca przywraca radnego do pracy na tym samym lub równorzędnym stanowisku pracy z wynagrodzeniem odpowiadającym, jakie radny otrzymywałby, gdyby nieprzysługujący mu urlop bezpłatny. Niezłożeni przez radnego wniosku o urlop bezpłatny jest równoznaczny ze zrzeczeniem się mandatu.

Radny lub członek zarządu nie może brać udziału w głosowaniu w radzie, w zarządzie ani w komisji, jeżeli dotyczy ono jego interesu prawnego.
Mandatu radnego gminy nie można łączyć z:
1.) mandatem posła lub senatora,
2.) wykonywaniem funkcji wojewody lub wicewojewody,
3.) członkostwem w organie innej jednostki samorządu terytorialnego.
Radni nie mogą być odwołani przed upływem kadencji pełnionych czynności (z wyjątkiem przypadków, gdy rozwiązaniu lub odwołaniu ulega rada gminy). Ordynacja wyborcza wymienia ponadto następujące przyczyny wygaśnięcia mandatu radnego:
1) śmierć, 2) zrzeczenie się mandatu, 3) utrata prawa wybieralności lub brak tego prawa w dniu wyborów, 4) prawomocny wyrok sądu orzeczony za przestępstwo umyślne oraz 5) w przypadku zmian w podziale terytorialnym państwa.

Cechy, którymi powinien się cechować urzędnik publiczny:
- bezinteresowność: osoby piastujące urząd publiczny powinny podejmować rozstrzygnięcia wyłącznie w imię interesu publicznego, nie czyniąc tego dla jakichkolwiek korzyści finansowych czy materialnych dla nich samych, ich rodzin czy przyjaciół;
-prawość: osoby piastujące urząd publiczny nie powinny znaleźć się w zależności finansowej lub materialnej od osób i organizacji, co mogłoby wywierać wpływ na dokonywane przez nie obowiązki urzędowe;
-obiektywizm: osoby prowadząc sprawy publiczne – włączając w to powoływanie na stanowiska publiczne, zawieranie kontraktów lub przedstawianie do nagród – osoby piastujące urząd publiczny powinny dokonywać wyboru według kryteriów merytorycznych;
-odpowiedzialność: osoby piastujące urząd publiczny powinny być odpowiedzialne przed społeczeństwem za swe rozstrzygnięcia i działania i muszą poddać się każdej procedurze wyjaśniającej, właściwej dla ich urzędu;
-jawność (otwartość): osoby piastujące urząd publiczny powinny podejmować rozstrzygnięcia w sposób jawny, na ile tylko jest to możliwe, jak również uzasadniać swoje rozstrzygnięcia, a przekazywanie informacji ograniczać tylko wtedy, gdy wyraźnie wymaga tego interes publiczny;
-uczciwość: osoby piastujące urząd publiczny mają obowiązek zgłosić wszelkie prywatne interesy, które mogą mieć związek z ich obowiązkami publicznymi i podjąć odpowiednie kroki dla rozwiązania każdego zaistniałego konfliktu korzyść interesu publicznego;
-przykład w góry: osoby piastujące urząd publiczny powinny upowszechniać i wspierać powyższe zasady własnym zachowaniem.