Otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu

Otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu

Istotnym warunkiem wyjścia teorii wychowania poza obowiązujące w niej ? zwłaszcza przed 1989 rokiem ? scjentystyczny paradygmat jest otwarcie się przez nią na nowe i wcześniejsze, lecz wciąż aktualne poglądy o wychowaniu, a także o człowieku w ogóle. Oznacza to świadomą i celową ocenę zastanego dorobku teorii wychowania w świetle osiągnięć innych nauk, a w szczególności różnych teorii i trendów w niektórych dyscyplinach psychologicznych i pedagogicznych, jak np. w psychologii humanistycznej czy tzw. antypedagogice. Nawet pobieżnie zapoznanie się z podstawowymi założeniami psychologii humanistycznej i antypedagogiki nasuwa wniosek, iż jeszcze do niedawna w uprawianej u nas teorii wychowania zapominano o konieczności poszanowania podmiotowości dzieci i młodzieży. Mówiono o tym jedynie okazjonalnie, co z resztą w świetle propagowanych celów, metod i zasad wychowania brzmiało często wręcz niewiarygodnie. W istocie zbyt nieśmiało podkreślano, iż każdy wychowanek, bez względu na wiek i stan zdrowia, jest nie tylko przedmiotem oddziaływania z zewnątrz, lecz także podmiotem własnego działania.

Otwarcie się na założenia psychologii humanistycznej

Zapoznając się zwłaszcza z założeniami psychologii humanistycznej, można nie tylko pogłębić swoją wiedzę o osobliwej naturze człowieka ? jako podmiotu własnych działań i jako osoby zasługującej na pełną akceptację, zrozumienie i poszanowanie ? lecz także poddać kontroli niektóre podstawowe założenia uprawianej u nas teorii wychowania. Krytycznej oceny wymaga szczególnie promowanie w niej tu i ówdzie rozumienie wychowania jako procesu o charakterze niemal wyłącznie interwencyjnym. Koniecznych zmian domaga się koncepcja celów wychowania, które dawałyby wychowawcy (nauczycielowi) możliwość wyboru tych najbardziej spośród nich właściwych dla zaistniałej sytuacji wychowawczej i niedomagań charakterologicznych jego wychowanków (uczniów). Nowe spojrzenia wymagają również metody i formy oddziaływań wychowawczych, zarówno te, które zakładają dyrektywne kierowanie rozwojem dzieci i młodzieży, jak i te, które mogą się okazać źródłem ich ubezwłasnowolnienia, a więc nie liczące się z ich podmiotowością i współodpowiedzialnością za własny rozwój. W ocenie wymienionych zagadnień teorii wychowania może dopomóc skonfrontowanie ich z przynajmniej niektórymi założeniami psychologii humanistycznej.

Krytyczne otwarcie się na różne poglądy o wychowaniu

Otwarcie się teorii wychowania na odmienne poglądy czy stanowiska nie oznacza oczywiście bezkrytycznego ich przyjmowania. Na przykład trudno się zgodzić z twierdzeniem rzeczników antypedagogiki, iż dziecko od swych narodzin wie, co jest dla niego dobre i że może ponosić pełną odpowiedzialność za swój rozwój, a w związku z tym nie musi być wychowywane. Nie sposób też podzielać w pełni założeń psychologii humanistycznej, iż to trening interpersonalny jest jedynym skutecznym sposobem samoaktualizacji jednostki. Należy widzieć słabe strony odmiennych poglądów i stanowisk, jednak niewątpliwie cenne jest spojrzenie na proces wychowania także z perspektywy innych dyscyplin naukowych. Przydałoby się również ?przywołanie? w teorii wychowania wielu cennych i wciąż aktualnych poglądów na temat problematyki wychowawczej z okresu międzywojennego, a nawet i wcześniejszego, jak również okresu powojennego, kiedy to pewne nazwiska wybitnych pedagogów wspomniano marginalnie lub w ogóle świadomie przemilczano. Wśród pedagogów, których poglądy warto by przestudiować z pożytkiem dla rozwoju współczesnej teorii wychowania nie sposób pominąć takich postaci, jak A. Adler, J. Bosko, F.W. Foerster, S. Essen, A. Kamińska, E. Key, S. Kunowski, Z. Mysłakowski, B. Nawroczyński, H. Radlińska.

Elastyczne podejście do zagadnień wychowawczych

W teorii wychowania niewiele też się zmieni, jeśli z uporem będzie się obstawiać przy obowiązującym dawniej paradygmacie jej uprawiania. Razi tu nie tylko przesadnie empiryczno-indukcyjny lub normatywno-filozoficzny charakter teorii wychowania, lecz także nieco powierzchowna i nie zawsze przekonująca podbudowa teoretyczna głoszonych w niej opinii i stanowisk. Z pewnością wiele jeszcze czasu upłynie, zanim sytuacja ta ulegnie radykalnej zmianie. Jest to sprawa na pewno niełatwa. Wymaga przede wszystkim wspomnianej konfrontacji głoszonych przez nią twierdzeń oraz własnych przemyśleń i dociekań naukowo badawczych. Istnieje też konieczność częstszego i bardziej pogłębionego odwoływania się do znanych w psychologii teorii osobowości oraz przeglądu i analizy różnych systemów wartości, co nabiera szczególnego znaczenia w społeczeństwach pluralistycznych. Dla dalszego rozwoju teorii wychowania niewątpliwie korzystna byłaby także rezygnacja z nadmiaru twierdzeń podawanych w kategorii powinności. Ma ona bowiem do czynienia z problemami wyjątkowo subtelnymi i zbyt złożonymi, aby zadowalać się wyłącznie jednoznacznymi rozstrzygnięciami. Wypowiadanie w obrębie teorii wychowania twierdzeń w kategorii powinności jest logicznym skutkiem pochopnego i nieuprawnionego wynoszenia w niej naukowości ponad jej realne możliwości, tj. przypisywanego jej charakteru przesadnie empiryczno-indukcyjnego. W ten sposób pomniejsza się lub całkowicie eliminuje stanowiska alternatywne, zamiast ukazywać różne podejścia wobec tych samych problemów wychowawczych i traktować je jako równoważne pod względem wartości poznawczej. Twierdzenia tego typu dawałyby możliwość wychowawcom i nauczycielom dokonywania wyboru oraz pobudzałyby do refleksji pedagogicznej oraz własnych poszukiwań w dziedzinie unowocześnienia swej pracy wychowawczej. Sprzyjałyby również pogłębianiu ich poczucia współodpowiedzialności za organizowany przez nich proces wychowania.

Konieczność wielorakich poszukiwań w teorii wychowania

Tak więc siła nośna teorii wychowania w znaczeniu naukowym (poznawczym) i jako dziedziny przydatnej praktyce pedagogicznej leży nie w jednorodności i nienaruszalności głoszonych przez nią twierdzeń, lecz w ukazywaniu różnorodnych poglądów i stanowisk na interesujące ją tematy. Natomiast element jednoczący wielokierunkowe poszukiwania i stanowiska teorii wychowania może stanowić wiarygodne i rzetelne jej uprawianie, tj. bez stwarzania pozorów naukowości lub unaukowiania jej za wszelką cenę wyłącznie według zaleceń, zgodnych z podejściem pozytywistycznym lub neopozytywistycznym. Chodzi głównie o to, aby nie zapominać, iż teoria wychowania, szczególnie w warstwie zainteresowań sposobami i warunkami oddziaływań wychowawczych, posiada pewne cechy, jakie przysługują nauce empiryczno-indukcyjnej (lub praktycznej), a w związku ze swymi zainteresowaniami dotyczącymi celów wychowania przypomina pod wieloma względami naukę aprioryczno-dedukcyjną (lub teoretyczną). Trzeba też zerwać z wszelką formą niunkturalizmu, który w pewnym zakresie może również zaciążyć na obecnie uprawianej teorii wychowania. Dlatego miarą sukcesu, jakim mogłaby się ona wykazać tu i teraz, jest nade wszystko uprawianie jej zgodnie z własnymi zainteresowaniami oraz według najwyższych własnych uzdolnień i możliwości. O ostatecznym jej profilu i dorobku decydują bowiem nie oczekiwania władz oświatowych i politycznych ? jak miało to miejsce w niedalekiej przeszłości ? lecz konkretne osiągnięcia, którymi teoria wychowania będzie mogła się poszczycić.
Otwarcie teorii wychowywania na dorobek innych nauk

Z natury demokracji oraz pluralizmu wynika równość, wolność, swoboda i wieloznaczność. Teoria wychowywania jest ciągle w okresie rozwoju zmierzającego do pogłębienia i rozszerzenia dorobku samodzielnej dyscypliny pedagogicznej. Nastawiona jest na humanistyczny charakter traktowania wychowanka. Niewątpliwie jej ugruntowana pozycja zdaniem Mieczysława Sobockiego jest jeszcze daleka od innych dyscyplin naukowych ?takich jak na przykład psychologia wychowania czy psychologia społeczna?. Uzasadniona jest potrzeba otwarcia się teorii wychowania na dorobek nauk pokrewnych, zwłaszcza zaś psychologii. Podobnie jak cała pedagogika, posiada ona ścisłe związki z wieloma dyscyplinami naukowymi. Liczba ich jest co prawda nieco mniejsza w porównaniu do pedagogiki ogólnej, wynika to z pewnego zawężonego obszaru problemów, którymi teoria wychowania się zajmuje. Jednak zamykanie się jedynie w kręgu własnych poszukiwań i badań mogłoby doprowadzić do zubożenia merytorycznego i metodologicznego. Nieznajomość lub ignorowanie dorobku innych nauk przez teoretyków wychowania spowodowałoby późnienie rozwoju w tej dziedzinie, ponieważ teoria wychowania czerpie z innych nauk wskazówki metodologiczne. Józef Bańka stwierdza: ?(?) człowiek nowoczesny nie zapomniał o wielkiej nauce, która nowymi odkryciami sprawiła, że ludzkość weszła w nieustającą metamorfozę czasu?.
Istnieje jednak problem określenia zakresu i kompetencji poszczególnych dyscyplin działających na wspólnym terenie edukacyjno-wychowawczym, zajmującym się wspólnym podmiotem oddziaływań, którym jest człowiek. Odnosi się to szczególnie do nauk, których przedmiotem jest wychowanie. Należy do nich obok teorii wychowania, socjologia wychowania, psychologia wychowania, a także filozofia wychowania. O korzyściach jakie płyną z uwzględnienia dorobku innych dyscyplin dla teorii wychowania zorientowanej humanistycznie można przekonać się jeżeli zapoznamy się z dorobkiem psychologii humanistycznej, która koncentruje wychowanie na osobie. Odrzuca ona dyrektywne oddziaływanie na wychowanków. Odwołując się zwłaszcza do ich aktywności i samodzielności w kształtowaniu swojej osobowości. Przytoczmy za M. Sobockim, że ?jest to możliwe ? jak twierdzą psychologowie humanistyczni ? dzięki wrodzonej tendencji chłopców i dziewcząt (także dorosłych) do samoaktualizacji?.

Zadaniem teorii wychowania jest poszukiwanie metod i warunków działania, aby w sposób pożądany ukształtować osobowość człowieka. Tego rodzaju problematyka badawcza jest typowa wyłącznie dla tej dyscypliny. Musi się jednak odwołać do szerokiego zasobu wiedzy podstawowej. Będzie to dorobek poszczególnych działów teorii wychowania.
Podczas badań nad sposobem realizacji celów wychowania musimy sięgnąć do działu nazywanego teleologią (nauka o celach wychowania). Stanowienie celów nie dokonuje się w oderwaniu od innych nauk i systemów wartości, ani nie dokonuje się w sposób dowolny. Wyprowadzamy je z przejętego ideału wychowania. Jest to ideał człowieka demokratycznego. W systemie demokratycznym nie odwołujemy się do neutralnej ideologii. Natomiast teleologia wychowania w dalszym ciągu powinna być w ścisłym związku z takimi dziedzinami filozofii jak etyka oraz teoria wartości. Uprawiane pod kątem wychowania te dziedziny stanowią filozofię wychowania.
Bez informacji o możliwościach rozwojowych i psychicznych właściwościach wychowanka skuteczne rozwiązanie zadań wychowawczych byłoby niemożliwe. Dlatego teoria wychowania nie może pominąć osiągnięć teoretycznych oraz praktycznych psychologii rozwojowej.
Teoria wychowania nie może się też obejść bez wiedzy ogólnej dotyczącej prawidłowości procesów kształtowania się osobowości wychowanka. Musimy poznać pod wpływem jakich bodźców i w jakich warunkach nastąpią pożądane zmiany osobowości wychowanka. Wiedzy w tym zakresie dostarcza psychologia osobowości. Znaczenie tej dyscypliny jest dla teorii wychowania fundamentalne.
Opracowanie sposobów efektywnej realizacji procesów wychowawczych wymaga znajomości procesów, jakie zachodzą w psychice wychowanków wtedy, kiedy zostaną oni poddani określonym wpływom wychowawczym. Wychowanej jest aktywnym podmiotem oddziaływań wychowawczych. Należy poznać wszystkie zjawiska zachodzące w jego psychice. Badaniem tych wszystkich przemian i procesów zajmuje się psychologia wychowawcza.
Kolejnym faktem do uwzględnienia jest społeczne usytuowanie wychowanka. Zawsze znajduje się on w otoczeniu jakiejś grupy. Nigdy nie należy ograniczać się do analizowania prostego układu interpersonalnego: wychowawca-wychowanek, ten ostatni zawsze jest pod wpływem oddziaływania zespołu. Okazuje się często, że nie można dokonać pożądanej zmiany bez uprzedniego wywołania odpowiednich zmian w grupie, w której wychowanek się znajduje. Nauką zajmującą się interakcjami ludzkimi zwłaszcza zachodzącymi w grupach, jest psychologia społeczna. Z nią teoria wychowania musi ściśle współpracować.
Wiadomym jest, że żadne procesy wychowania nie zachodzą w oderwaniu od społecznego otoczenia. Wychowanek żyje w konkretnych warunkach społecznych, politycznych i ekonomicznych. Poddany jest oddziaływaniu społeczności bliższej i dalszej. Badania nad efektywnością procesów wychowania nie mogą tych faktów pominąć. Dopiero uwzględnienie całokształtu czynników społecznego systemu demokratycznego pozwala zrozumieć, jakie w danym czasie powinny być procesy i mechanizmy wychowania. Ten kulturo ? społeczny charakter wychowania ukazuje socjologia, zwłaszcza jej węższa dziedzina ? socjologia wychowania. Wychowanie nie jest zjawiskiem naszych czasów. Ma ono swą historyczną przeszłość. Dzięki analizowaniu efektów wychowania w przeszłości możliwe staje się twórcze wykorzystanie, przez naukową weryfikację, doświadczeń wychowawczych w warunkach demokracji w innych krajach, które od zakończenia wojny mają takie systemy państwowe. Tym zajmuje się historia wychowania. Do historii procesów wychowania rozwoju systemów edukacyjnych państw demokratycznych również należy sięgać.
Dla przebiegu oraz skutków procesu wychowania duże znaczenie odgrywa biologiczna strona człowieka. Teoria wychowania współdziała więc z naukami badającymi rozwój i funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Każdy wychowawca powinien znać biomedyczne podstawy wychowania.
Wymienione podstawowe dyscypliny współdziałające z teorią wychowania należą do kanonu współzależności refleksji naukowej nad przeobrażeniem osobowości człowieka. Nie zamykają one jednak listy wszystkich pożądanych dyscyplin, do dorobku których odwołuje się teoria wychowania. Można jeszcze wymienić antropologię rozwojową, teorię systemów, prakseologię wychowawczą, socjologię wychowania, filozofię itp. Wszystkie one w jakiejś mierze czynią przedmiotem swych badań zjawiska i procesy wychowania, jednak każda z nich zajmuje się problematyką odrębną typową dla istoty swej specyfiki. Natomiast rozwój teorii wychowania w znaczącym stopniu uzależniony jest od osiągnięć naukowych współpracującej z nią dyscyplin nauk społecznych.

Zakres zadań teorii wychowania

Podstawowym zadaniem teorii wychowania jest dostarczenie dla wychowawcy ? praktyka wiedzy pozwalającej mu skutecznie wychowywać. Przede wszystkim oczekuje on określenia demokratycznego ideału wychowawczego oraz wyprowadzania z niego szczegółowych celów wychowania. Brak znajomości celów wyklucza możliwość racjonalnego działania praktycznego.
Do zadań teorii wychowania należy zaliczyć formułowanie zasad diagnozownia rzeczywistości wychowawczej. Wychowawca musi umieć ocenić stan wyjściowy, warunki oraz uzyskany stopień wyników wychowawczych w odniesieniu do pożądanego ideału. Pożądanego z punktu widzenia cech człowieka demokraty. Oznacza to potrzebę uzyskiwania wiedzy o osobowości wychowanków, o warunkach, w jakich żyją oraz o czynnikach wyznaczających ich rozwój z tego wynika refleksja na temat stopnia trudności, jakie staja przed wychowawcą ; może on ustalić jakie techniki oddziaływania wychowawczego byłyby najskuteczniejsze w rozpoznawanych warunkach.
Ważnym zadaniem teorii wychowania jest wyjaśnienie procesów, zjawisk i mechanizmów rozwoju ich kształtowania się osobowości wychowanka. Podstawowymi badaniami dla teorii wychowania są te, które mają za cel zbieranie danych z zakresu mechanizmów i procesów osobotwórczych. Nie można rozwiązać praktycznego problemu, w jaki sposób kształtować osobowość wychowanków, dopóki nie odpowie się na pytanie znacznie bardziej ogólne: pod wpływem czego zachodzą w osobowości człowieka zmiany jak się dokonują.
Kolejnym fundamentalnym zadaniem teorii wychowania jest gromadzenie i systematyzowanie wiedzy o warunkach skuteczności działań wychowawczych. Nie dotyczy to tylko szkoły, ponieważ istnieje niemały obszar organizacji i instytucji wychowania równoległego. Działania mogą mieć różny stopień skuteczności w zależności od dostosowania ich do okoliczności, w których przebiega wychowanie. W tym zakresie należy korzystać ze zdobyczy prakseologii. Wskazywaliśmy już na znaczące wartości każdego sprawnego i dobrze zorganizowanego działania.
Zdaniem A. Molesztak ? zadania można klasyfikować według co najmniej trzech kryteriów: treści, struktury i funkcji wychowawczej. Z punktu widzenia struktury możemy mówić o zadaniach: jasnych i niejasnych, prostych i złożonych. Jasność jest funkcją do określenia czynnościowego składnika zadania, co oznacza, iż wielokrotne wykonywanie danej czynności poddaje się zautomatyzowaniu (efektem może być utrata kontroli nad przebiegiem aktywności)?.
Reasumując rozważania nad zadaniową stroną teorii wychowania można powiedzieć, ze ma ona wykrywać, gromadzić oraz systematyzować wiedzę o prawidłowościach, organizacji, zasadach, formach i metodach wychowania zapewniających efektywne wyniki.
W ujęciu słownikowym i encyklopedycznym pedagogikę traktuje się jako naukę o nauczaniu i wychowaniu. Takie stwierdzenie implikuje kolejne. Głosi ono, iż pedagogika składa się z dwóch wielkich subdyscyplin to jest: teorii nauczania ? zwanej dydaktyką i teorii wychowania

Teoria wychowania stanowi zatem jedną z podstawowych dziedzin mysli pedagogicznej i centrum refleksji nad różnymi kontekstami wychowania. Jest powiązana z wieloma różnymi naukami nie tylko pedagogicznymi. Wszak wyrosła ona z filozofii, a jej poszczególne subdyscypliny do dzisiaj zasilają refleksję nad wychowaniem. Dotyczy to między innymi teleologii wychowania, czyli nauki o stanowieniu celów, aksjologii wychowania, a zatem nauki o wartościach, czy też antropologii filozoficzne dostarczającej ważnych przesłanek dla zrozumienia kondycji współczesnego człowieka, co nie jest bez znaczenia z procesie wychowania.
Przedmiotem jakiejś nauki, dziedziny wiedzy, jest pewien zakres zjawisk, procesów, wyróżniony spośród innych za pomocą precyzyjnych kryteriów ustalonych przez badaczy w ciągu dziejów ludzkiej cywilizacji. Ów przedmiot jeśli spełnia przyjęte przez naukowców warunki, podlega intensywnym badaniom empirycznym i studiom teoretycznym. Na ogół bywa tak, że prowadzą one do wyodrębniania się z przyjętego wcześniej obszaru problemowego coraz węższych zakresów. Z jednej dziedziny wiedzy powstają nowe z nią współpracujące, ale też poszukujące innych obszarów zainteresowań badawczych i nowych zastosowań praktycznych.
Dzisiaj możemy powiedzieć, że przedmiotem teorii wychowania są wszelkie świadome akty wychowawcze, ich uwarunkowania, przebieg i skutki. Wskazanie, w powyższym zdaniu, na udział kategorii świadomości przy podejmowaniu zabiegów wychowawczych sprawia, że poza procesem wychowania znajduje się wiele różnorodnych, chociaż nieświadomych, form oddziaływań jednych ludzi za innych, oddziaływań, które przyczyniają się jednak do zmiany w sferze świadomości albo w zachowaniu człowieka. Zasadniczą trudnością w analizie tej problematyki jest jasne wskazanie tego, które z tych oddziaływań mają charakter świadomy, a które są podejmowane nieświadomie. Proces wychowania obejmuje zatem szereg działań podejmowanych przez wychowawców, przez samego wychowanka obcującego z wartościami kultury stanowiącymi też treść innych oddziaływań wychowawczych oraz wartości aktualnie tworzone w środowisku społecznym. Wychowanie jako czynność obejmuje swym zakresem zarówno wartości, które stanowią dorobek poprzednich pokoleń i bliskie są szczególnie pokoleniu rodziców wychowanka, jak też wartości aktualnie tworzone ? bliskie bardziej wychowankowi niż poprzednim pokoleniom, wartości z którymi nie zetknęli się przedtem wychowawcy, z którymi nie potrafili się jeszcze uporać i włączyć je we własny system aksjologiczny.
Wychowywanie uznać można jako proces spotkania wartości tradycyjnych, jakoś oswojonych przez wychowujące pokolenia i wartości kreowanych właśnie tu i teraz, nieobecnych w doświadczeniu poprzednich pokoleń. Zetknięci eto często prowadzi do konfliktu pokoleń, który sam w sobie może mieć walory pozytywne. Prowadzi bowiem na ogół do postępu społecznego i transformacji osobowości zarówno wychowawców jak i wychowanków.