Jak przebiegała ewolucja człowieka?
W przyrodzie krzyżują się zawsze osobniki podobne. Grupę takich krzyżujących się ze sobą istot żywych nazywa się gatunkiem. Prawie do końca XVII wieku sądzono, że każdy gatunek został oddzielnie zaprojektowany i stworzony dla konkretnego celu.
Badania naukowe podważyły jednak ten pogląd. Dane geologiczne i paleontologiczne wykazały, że Ziemia jest znacznie starsza niż dawniej sądzono, że wiele dawnych form życia znikło i że z upływem czasu gatunki ulegają ewolucji.
W XIX wieku dwaj przyrodnicy angielscy Charles Darwin (1809-1882) i Alfred Wallace (1823-1913) tłumaczyli ewolucję selekcją cech odziedziczonych, faworyzującą pewnych osobników gatunku na niekorzyść innych. Ten „dobór naturalny’’ to podstawowe pojęcia nowoczesnej biologii. Darwin przez ponad 20 lat gromadził dowody potwierdzające jego teorię ewolucji. Swe odkrycia ogłosił w 1859 roku w słynnej książce O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego.
Pradzieje ludzkości rozpoczęły się w momencie pojawienia się człowieka na Ziemi przed około 3 milionami lat, na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu, u zarania plejstocenu. Składają się na nie: ogromnie długi okres starszej epoki kamienia (paleolit), młodsza epoka kamienia (neolit), okres brązu i żelaza, a gdzieniegdzie również i młodsze okresy. Pradzieje te kończą się momencie wstąpienia ludzkości w epokę dokumentowanej historii - przed około 5000 lat.
Najstarsze dokumenty pisane powstały nieomal równocześnie we wczesnych wysoko rozwiniętych kulturach Egiptu, Mezopotamii, Indii i Chin.
Na niektórych odizolowanych obszarach stosunki prehistoryczne zachowały się jednakże częściowo aż do współczesności.
Przykładowo, część rdzennej ludności Australii żyje na skraju pustyni w buszu, na marginesie kapitalistycznego społeczeństwa białych emigrantów, prawie tak samo jak ich przodkowie w dawno minionych czasach. Tubylcy australijscy nie mają okazji przyswojenia sobie współczesnej kultury. Podobnie rzecz się ma z Buszmenami i Pigmejami w Afryce, Semangami, Sakajami i innymi grupami Negrydów w Azji Południowo - Wschodniej.
Choć współcześni ludzie różnią się między sobą rasą, narodowością, językiem, poziomem kultury i systemem społecznym, należą jednak wszyscy, mimo tych często bardzo wielkich odmienności, do jedynego żyjącego dziś podgatunku Homo sapiens sapiens.
Ludzkość stanowiła zawsze pod tym względem jedność; również dzisiejsze, częściowo bardzo wydatne różnice rasowe mają tylko podrzędne znaczenie.
Człowiek jako najwyżej rozwinięta istota żywa na Ziemi jest nieodłączną częścią przyrody, a tym samym świata zwierząt. Od przyrody zależny jest w znacznym stopniu: tak więc jego wzrastanie, rozwój, starzenie się przebiegają zgodnie z prawem natury.
Również budowa ciała człowieka wykazuje cechy pokrewne lub wspólne z innymi zwierzętami. Najbliższe człowiekowi są małpy człekokształtne - szympans i goryl. Nie były one jednakże naszymi bezpośrednimi przodkami, łączą nas jedynie wspólne formy wyjściowe.
Dalsze pokrewieństwo istnieje między człowiekiem a niższymi naczelnymi, innymi ssakami, z którymi dzielimy między innymi taki sam plan budowy ciała.
Jednakże człowiek różni się od innych zwierząt wieloma istotnymi cechami. Jest on przede wszystkim jedyną istotą żywą umiejącą świadomie postępować, pracować i wytwarzać, jak też w coraz to większym stopniu aktywnie i celowo opanowywać i przekształcać przyrodę.
Człowiek jest z jednej strony zależny od podstawowych, naturalnych warunków, mających wpływ na jego własne życie, jak też na przetrwanie rodzaju ludzkiego. Z drugiej strony, dzięki swym umiejętnościom psychofizycznym wyrabia narzędzia pracy i inne przedmioty, wywiera poprzez nie wpływ na przyrodę i w ten sposób tworzy swe własne specyficzne środowisko, swoją kulturę.
Człowiek wyodrębnił się ze świata zwierząt dzięki pracy i umiejętności myślenia, zmieniał warunki swego życia i siebie samego przez celową i długotrwałą działalność kulturową oraz stopniowo tworzył wciąż wyższe formy swego bytu: technikę, gospodarkę, stosunki społeczno-ekonomiczne, sztukę, religię, moralność, prawo; rozwinął dialektyczne myślenie, naukę, światopogląd naukowy.
Stanowisko człowieka w systematyce biologicznej wskazuje na jego pokrewieństwo ze światem zwierząt:
Typ (phyllum) Chordata (strunowce)
Podtyp (subphyllum) Vertebrata (kręgowce)
Gromada (classis) Mammalia (ssaki)
Podgromada (subclassis) Theria (ssaki właściwe)
Rząd (ordo) Primates (naczelne)
Podrząd (subordo) Simiae - Anthropoidae (małpy - wyższe naczelne)
Nadrodzina (superfamilia) Hominoidea (człekokształtne)
Rodzina (familia) Hominidea (człowiekowate)
Gatunek (species) Homo sapiens (człowiek rozumny wymarły)
Pod gatunek (subspecies) Homo sapiens sapiens (człowiek rozumny współczesny)
Najstarszym, bezpośrednim przodkiem człowieka był prawdopodobnie Australopithecus africanus. Żył on u schyłku trzeciorzędu około 5 mln lat temu. Miał 120 cm wzrostu, a jego masa ciała nie przekraczała 40 kg.
Najwcześniejszych przedstawicieli tego gatunku odkryto w Afryce Wschodniej w dolinie Omo oraz w pobliżu jeziora Turkana w Kenii. Znaleziska ze Sterkfontein w Afryce Pd. wykazują wiek prawie 3 mln lat. Oprócz zębów, żuchw i fragmentów czaszek znaleziono tam, niestety, tylko nieliczne inne kości szkieletu.
W czasach, gdy na Ziemi żył Australopithecus africanus w życiu codziennym używał narzędzi takich jak kości, zęby i rogi innych zwierząt.
Około 2 mln lat temu pojawili się praludzie nazywani Homo habilis . Byli oni wprawdzie jeszcze niewielkiego wzrostu, ale chodzili wyprostowani. Mieli jeszcze bardzo niskie czoło i niewielką mózgowioczaszkę, ale już pojemniejszą (mózg zajmował 560-800 cm2) niż australipiteki. Kończyny przednie, nie używane już do poruszania się mogły funkcjonować jako ręce - chwytać przedmioty, zrywać owoce i rośliny, wygrzebywać kłącza, zbierać owady i od czasu do czasu łapać nawet małe ssaki, gady itp. Tym samym wzbogaciło się ich pożywienie.
Z przed 900 tyś. lat pochodzą też najstarsze znane wyroby ceramiczne tzw. pięściaki.
W 1937 roku archeolodzy znaleźli czaszkę dziecka grubości prawie 1 cm i wydatne wały oczodołowe. Były to szczątki Homo erectusa , który w porównaniu z habilinami reprezentuje wyższą formę rozwoju.
Od niego też można poprowadzić dalszą linię do Homo erectus erectus, a w końcu do Homo sapiens. Obliczono, że objętość mózgowioczaszki tych wczesnych archantropów wynosiła 900 cm2 lub 750 cm2.
Żyły one na rozległych stepach i w lasach, gdzie polowały na jelenie, konie i gazele. W tych czasach odkryto i zaczęto stosować ogień. Również wtedy rozpoczęły się wielkie zbiorowe polowania dla zdobycia pożywienia.
W 1921 r. rozpoczęto prace wykopaliskowe nieopodal Pekinu. Znaleziono podczas nich jeden ząb trzonowy, a anatom Davidson Black doszedł do wniosku, że ów ząb należał do dotychczas nieznanego kopalnego człowieka, którego nazwał Sinanthropus pekinensis.
Następnie odkryto dalsze szczątki ludzkie, ale dopiero pod koniec 1929 r. młody chiński geolog Pei-Wei-Chung wydobył z twardego wapienia pierwszą czaszkę. W końcu odkryto szczątki około 50 osobników nazwanych Homo erectus pekinensis.
Odkryte narzędzia z kwarcu były tylko z grubsza opracowane, ale miały dla potrzeb ówczesnych ludzi wystarczająco ostre krawędzie.
Szybko zwrócono uwagę na rozłupane podstawy u wszystkich czaszek. Prawdopodobnie był to ślad po kanibalach, którzy w ten sposób wydobywali mózg.
Wyspecjalizowany gatunek Homo sapiens, żyjący 80 000-40 000 lat temu, nazwany został Homo sapiens neanderthalensis od Neandertal (znalezisko pod Dusseldorfem) w dolinie rzeki Neander, gdzie dokonano pierwszego ważnego odkrycia jego szczątków.
Neandertalczyk był średniego wzrostu (około 160 cm), mocno zbudowany, krępy, muskularny. Miał bardzo dużą głowę; pojemność jego mózgowioczaszki wynosiła 1200-1800 cm3. Czaszkę cechowało cofnięte czoło, silne wały nadoczodołowe, brak bródki i dołów policzkowych.
Ten „klasyczny” neandertalczyk żył we wczesnym okresie zlodowacenia Wurm. Typowe dla tego późnego praczłowieka szczątki szkieletowe odkryto np. w Gibraltarze, w Banolas (Hiszpania), La Chapelle aux Saints (Francja) i w Monte Circeo we Włoszech. Klasyczny neandertalczyk zamieszkiwał przede wszystkim zachodnią, południową i środkową Europę i przeżył tam jeszcze do czasów, kiedy to na innych terenach Starego Świata istniały już bardziej progresywne grupy paleoantropów i gdzie wreszcie pojawiły się również neantropy Homo sapiens sapiens.
Wraz ze zmianami klimatycznymi u schyłku plejstocenu, szczególnie zaś z powiększeniem się obszarów wegetacji po ustąpieniu lodowców, również i ludzie zaczęli zasiedlać coraz to większe tereny.
Poszczególne społeczności ludzkie żyły w bardzo odmiennych warunkach naturalnych i nierzadko były przez pewien czas odizolowane od innych grup. Tworzyły w ten sposób biologiczne wspólnoty rozrodcze – populacje. W takich warunkach, jak na to wskazują liczne szczątki szkieletowe ludzi z epoki kamienia, powstały przed 10 000 – 20 000 lat rozmaite typy ludzkie i grupy ludzi o wielu podobnych cechach różniących się równocześnie w mniejszym lub większym stopniu od innych populacji.
Takie grupy, nieco różniące się w puli genowej, określa się jako rasy.
Można też powiedzieć: rasa to duża grupa ludzi o podobnych właściwościach fizycznych. Powstała ona w historycznym rozwoju ludzkości w okresie, w którym człowiek w niedostatecznym jeszcze stopniu potrafił wywierać wpływ na swoje środowisko naturalne.
Określenie rasy zostało przejęte z zoologii, gdzie oznacza ono grupę zwierząt zamieszkujących określony obszar geograficzny, różniącą się od innych grup tego samego gatunku nieco odmiennymi cechami.
Oczywiście, już archantropy i paleoantropy nie były jednakowe; jak się o tym przekonaliśmy, występowały one w wielu odmianach. Odmiany te nie odpowiadały naszym dzisiejszym rasom. Należy jednak podkreślić, że wszystkie rasy ludzkie należą do tego samego podgatunku Homo sapiens sapiens.
W trakcie ostatnich faz rozwoju filogenetycznego człowieka, przed niespełna 10 000 lat, wyodrębniły się nie tylko trzy duże ośrodki populacyjne w Europie, Azji i Afryce (w których powstały podstawowe rasy: biała, żółta i czarna) lecz istniały również obok nich mniejsze populacje o swoistych cechach antropologicznych, określane jako „małe rasy” (typy) lub podrasy.
W klasyfikacji antropologicznej typów i ras ludzkich znaczenie posiada, oczywiście, więcej niż jedna cecha.
Na przykład rasę czarną, czyli negroidalną, cechują m.in. wydatne wargi i ciemne kręte włosy. Najbardziej charakterystyczne dla rasy żółtej, mongoloidalnej, są wystające kości policzkowe i skośne oczy.
Typowymi cechami rasy białej, europejskiej, są: silny zarost u mężczyzn oraz jasne, często faliste włosy. Ludzie różnych ras i obojga płci są do siebie najbardziej podobni przy urodzeniu
Również noworodek murzyński ma jasny kolor skóry, która dopiero po kilku dniach, tygodniach lub miesiącach zabarwia się definitywnie na jasno lub ciemnobrązowo.
Przed wykształceniem się ras ludzie mieli prawdopodobnie nieomal ten sam kolor skóry. Była ona pierwotnie ciemniejsza, zapewne brunatna. Świadczy o tym tzw. plama mongolska, brązowe pole wielkości dłoni w dolnej części pleców, występuje najczęściej u Japończyków.
Różnice rasowe są mimo niektórych uderzających cech, jedynie nieznaczne.
Rozwój organizmu ludzkiego podlegał i podlega nadal w znacznym stopniu prawom przyrody.
W trakcie dostosowywania się do warunków życia w konkretnym środowisku geograficznym, jak też w wyniku mutacji, nowych kombinacji genetycznych i doboru naturalnego – zmieniały się dziedziczne cechy gatunku ludzkiego.
Wraz z rozwojem społeczeństwa coraz większego znaczenia nabierały jednak właściwości życia gromadnego i to one odgrywają decydującą rolę w rozwoju człowieka.
Bibliografia:
Encyklopedia biologiczna
Pradzieje człowieka – Josef Wolf i Zdenek Burian