Ewolucja człowieka

Kolebką ludzkości jest Afryka, gdzie kiedyś żyli wspólni przodkowie człowieka i małp człekokształtnych. Bodźcem dla rozdzielenia się linii ewolucyjnych było zróżnicowanie klimatu Afryki, związane z wypiętrzeniem pasm górskich wielkiego rowu tektonicznego około 10 mln. lat temu. W warunkach wilgotnych lasów równikowych zachodniej Afryki rozwijały się formy naczelnych przystosowane do nadrzewnego trybu życia. We wschodniej Afryce klimat stawał się co raz bardziej suchy, prowadząc do powstania otwartych terenów sawanny. Właśnie tam, w wyniku adaptacji do nowych warunków środowiska, ewoluowały populacje przodków człowieka.

AUSTRALOPITEKI

Pierwszymi formami w linii ewolucyjnej człowieka były australopiteki, które pojawiły się około 5 mln. lat temu. Posiadały niewielką jeszcze pojemność czaszki (około 500 cm3 ) oraz masywną wysuniętą do przodu twarzoczaszkę i niski wzrost, lecz już poruszały się na dwóch nogach.
Najdawniejsze człowiekowate, znane z wykopalisk w RPA, Tanzanii, Kenii i Etiopii; wiek znalezisk 3,7–1,3 mln lat, wg hipotez niektórych badaczy australopiteki mogły pojawić się już 4 mln lat temu lub nawet jeszcze wcześniej;

Cechy budowy:
- bardzo mała objętość mózgoczaszki (średnio ok. 500 cm3),
- bardzo masywne i wystające szczęki (prognatyzm), uzębienie o wielkich trzonowcach i przedtrzonowcach, ale krótkich kłach i ludzkim kształcie łuku zębowego; Zredukowaniu uległy kły ii diastema (charakterystyczna dla małp przerwa między kłem a siekaczami).
- rozszerzona miednica i stopa o nieprzeciwstawnym paluchu dowodzą przystosowania do dwunożnego chodu.

Australopiteki wytwarzały prymitywne narzędzia kamienne, prawdopodobnie uprawiały prymitywne łowiectwo; nie znały ognia; rozróżnią się 2 synchronicznie występujące typy australopiteków:
- africanus i robustus; nie jest jasne, czy były to 2 gatunki biologiczne
- (2 różne linie ewolucyjne), czy tylko odmiany lub indywidualne warianty tego samego gatunku.

Dieta australopiteka była różnorodna. Składały się na nią bulwy, owoce, drobne bezkręgowce oraz mięso większych zwierząt, uzyskane w wyniku prostych form polowania lub wykorzystania padliny.

HOMO HABILIS

Przed około 3 mln. lat, z grupy australopiteków wyodrębnił się pierwszy gatunek człowieka - Homo habilis. Posiadał on delikatniejszą, lepiej wysklepioną czaszkę o większej pojemności (700-800 cm3). Jego sylwetka była bardziej wyprostowana niż u australopiteków, a tym samym był lepiej przystosowany do poruszania się na dwóch kończynach. Na podstawie budowy anatomicznej dłoni można stwierdzić, że człowiek ten posiadał już zdolność wykonywania precyzyjnych czynności. Dzięki badaniom archeologicznym, wiemy że ponad 2 mln. lat temu, człowiek ten wytwarzał pierwsze narzędzia kamienne. Stąd też nadano mu nazwę gatunkową Homo habilis, czyli "człowiek zręczny".

HOMO ERECTUS

Kolejny gatunek człowieka - Homo erectus, pojawił się w Afryce około 1,8-2 mln. lat temu. Charakteryzują go silnie rozwinięte wały nadoczodołowe, pochylone czoło oraz masywne i wysunięte do przodu szczęki. Jednocześnie jego wzrost i proporcje ciała zbliżone były do człowieka współczesnego.

W wyniku ewolucji tego gatunku, znacznie powiększyły się rozmiary mózgu: od 800 cm3 u najwcześniejszych form, do około 1200 cm3 . Taka pojemność mózgu mieści się już w normalnym zakresie zmienności u współczesnego człowieka (1000-2000 cm3).

Homo erectus udoskonalił technikę produkcji narzędzi, dobrze opanował sztukę polowania i nauczył się rozniecać ogień. Jako pierwszy wywędrował z Afryki. Ponad 1,5 mln. lat temu dotarł do zachodniej i południowo-wschodniej Azji, a około miliona lat temu do Europy. Również na terenie dzisiejszej Polski odkryto narzędzia datowane na 0,4-0,5 mln. lat temu, produkowane przez Homo erectus.

CZŁOWIEK NEANDERTALSKI

W okresie 600-300 tys. lat temu wśród europejskich populacji Homo erectus pojawiają się rozwinięte formy, uważane za przodków człowieka neandertalskiego. Pierwsze znaleziska kostne neandertalczyków liczące 250-150 tys. lat, znaleziono na terenie dzisiejszej Francji i Niemiec. Zasięg tego gatunku obejmuje niemal wyłącznie Europę i Bliski Wschód. Pojedyncze znaleziska znane są również z terenów północnej Afryki i Azji centralnej. Klasyczni neandertalczycy zamieszkiwali głównie tereny o suchym i zimnym klimacie. Przystosowaniem ich do takich warunków były charakterystyczne proporcje ciała ograniczające utratę ciepła: krótkie w stosunku do tułowia kończyny, podobnie jak u współczesnych Eskimosów. Neandertalczyk był znakomitym myśliwym. Podstawą jego diety było mięso i tłuszcz wielkich ssaków epoki lodowcowej. Pod względem pojemności mózgu nie ustępuje on już współczesnemu człowiekowi.

HOMO SAPIENS

Około 200 tys. lat temu, z afrykańskich Homo erectus rozwijają się pierwsi przedstawiciele naszego gatunku - Homo sapiens. Około 45 tys. lat temu człowiek współczesny dotarł do Europy, gdzie zastał grupy neandertalczyków które wymarły dopiero ok. 10 tys. lat później. W porównaniu do swoich przodków, Homo sapiens różni się anatomicznie wykształceniem guzowatości bródkowej, cofniętą twarzoczaszką, zanikiem wałów nadoczodołowych, wysoko wysklepioną mózgoczaszką oraz delikatną budową szkieletu i wyższym wzrostem. Jego głównym atutem jest wysoko rozwinięty, sprawny mózg i zdolność do artykułowanej mowy.

Zagadnienia ewolucji człowieka są przedmiotem ożywionych dyskusji. Istnieje wiele przeciwstawnych teorii, pojawiają się nowe koncepcje, zmieniają się datowania znalezisk i ciągle dokonuje się nowych odkryć. Dlatego opisany tu proces antropogenezy jest bardzo uproszczony.

EWOLUCJA NACZELNYCH

Obiegowe wyobrażenie o ewolucji jako o "drabinie postępu" (wyrosłe z XVIII-wiecznego myślenia o drabinie jestestw organicznych (scala naturae) odbiega od obrazu ukazywanego przez teorię oraz dane empiryczne - gdzie obrazem filogenezy jest rozgałęzione drzewo, a nie szereg ogniw pojedynczego łańcucha (rys. 3). Znaleziska kopalne wskazują, że także ewolucja hominidów nie przebiegała liniowo - świadczą o bujnej radiacji adaptacyjnej hominidów. Wiele gałęzi istniało obok siebie równolegle aż do ok. 30 tys. lat temu. Ze względu na fragmentaryczny materiał kopalny i trudności metodologiczne wyróżnianie wielu gatunków kopalnych człowiekowatych pozostaje kwestią sporną.

Najstarsze znane kopalne hominidy pochodzą z późnego miocenu i pliocenu Afryki. Są to odkryte w ostatnich latach: Sahelanthropus tchadensis z Czadu i Orrorin tugenensis z Kenii sprzed ok. 6 mln lat) oraz ardipitek (Ardipithecus ramidus), którego fragmentaryczne skamieniałości sprzed 4,4 mln lat pochodzą ze stanowiska Aramis w Etiopii (zostały opisane w 1994, a w 2001 opisano szczątki sprzed 5,2-5,8 mln lat, oznaczone jako podgatunek A. Ramidus kadabba). Tylko nieznacznie młodszy jest lepiej poznany Australopithecus anamensis ze stanowisk w północnej Kenii datowanych na około 3,9-4,2 mln lat (opisany w 1995).

Kolejne stadium reprezentują australopiteki (znane wyłącznie z Afryki). Wyróżnia się wśród nich dwie główne kierunki rozwojowe: australopiteki wysmukłe ("gracylne"), jak Australopithecus afarensis i Australopithecus anamensis, Australopithecus. bahrelgazali (4-3 mln lat temu) czy Australopithecus. africanus i Australopithecus. garhi (3-2 mln lat temu) oraz australopiteki masywne (parantropy), jak Australopithecus. (Paranthropus) aethiopicus, Australopithecus. (Paranthropus) robustus, Australopithecus. (Paranthropus) crassidens i Australopithecus. (Zinjanthropus) boisei, (3-1 mln lat temu), których cechy anatomiczne (np. niesłychany rozrost uzębienia i mięśni szczęk) wskazują na swoiste przystosowanie do diety roślinnej, i wykluczają ich przynależność do bezpośrednich przodków człowieka (niektórzy badacze sądzą zresztą, że wschodnio- i południowoafrykańskie parantropy reprezentują niezależne, konwergentne przystosowania do podobnej niszy ekologicznej).

Australopithecus africanus charakteryzował się wzrotem 115 - 125 cm i wagą 28 - 35 kg . Czaszka o silnej szczęce i z wałami nadoczodołowymi miała pojemność 450 - 460 cm3 . Poruszał się w postawie wyprostowanej na dwóch nogach, ciężar opierał na całych stopach. Ich siekacze i kły były nieduże w przeciwieństwie do zębów trzonowych i przedtrzonowych. Australopithecus africanus był wszystkożerny (rośliny i drobne gryzonie). Wśród tych hominidów zaczęły powstawać zorganizowane grupy - osobniki męskie odpędzały duże drapieżniki, osobniki żeńskie zajmowały się zbieractwem, polowaniem na drobną zwierzynę i opieką nad potomstwem.

Drugim gatunkiem hominidów był Australopithecus robustus o masywnej budowie ciała, wzroście 135 - 160 cm i wadze 45 - 60 kg . Miał masywną czaszkę i dobrze rozwinięte kości policzkowe. Był roślinożercą - jego dieta to jagody, owoce, wykopane bulwy i nasiona traw. Nie potrzebował narzędzi do zdobywania żywności. Wród tej grupy przypuszczalnie nie było podziału na czynności wykonywane przez osobników płci żeńskiej i osobników płci męskiej, ponieważ umiejętności zdobywania pokarmu były takie same. Gatunki A. robustus i A. africanus bezpowrotnie zniknęły po upływie miliona lat. Główną przyczyną wyginięcia było osuszanie afrykańskiego klimatu.

Linia ewolucyjna Homo wyodrębniła się więc z innych późnoplioceńskich hominidów, takich jak Australopithecus afarensis.

Niedawno do listy kandydatów na protoplastę naszego rodu dołączył Kenyanthropus platyops sprzed 3,5 mln lat, który ma jeszcze typową dla australopiteków niewielką mózgoczaszkę, ale budową twarzy i uzębienia nawiązuje już do najwcześniejszych przedstawicieli rodzaju Homo, reprezentowanego pomiędzy 2,5-1,8 mln lat temu przez Homo habilis ("człowiek zręczny") i Homo rudolfensis (okazy sprzed ok. 1,9 mln lat, ze stanowiska Koobi Fora, zaliczane niekiedy do H. habilis lub Kenyanthropus habilis). W Kenii żył też w okresie 1,9-1,8 mln lat temu Homo ergaster, pierwszy hominid o zasadniczo nowoczesnym pokroju ciała (równocześnie żyły tam australopiteki masywne); najlepiej zachowany szkielet nosi nazwę ?chłopca z Turkana?. Forma ta przypomina Homo erectus i niektórzy badacze zaliczają ją do tego samego gatunku. Podobnie bywają zaliczane pochodzące sprzed prawie 2 mln lat najstarsze poza afrykańskie szczątki człowieka (nazwane przez odkrywców Homo georgicus) pochodzące z Dmanisi w Gruzji, mimo mniejszych rozmiarów puszki mózgowej.

Hominidy dotarły przez Bliski Wschód do Chin (Sinanthropus pekinensis) i na Jawę (Pithecanthropus erectus) najpóźniej 1,8 mln lat temu. Plejstoceński Homo erectus różnił się od poprzednich praludzi kształtem i wielkością czaszki (pojemność 800-1100 cm3), kości twarzy miał masywne, ale zęby mniejsze, wysokością ciała przypominał człowieka współczesnego. W Sierra de Atapuerca (Hiszpania) odkryto niedawno szczątki najstarszego europejskiego hominida (sprzed blisko 800 tys. lat) nazwanego przez swych hiszpańskich odkrywców Homo antecessor.

Archaiczne formy ludzkie z Afryki i Eurazji (sprzed ok. 600-250 tys. lat) określane są też jako Homo heidelbergensis. Najpóźniej wtedy mogły się rozejść drogi ewolucyjne Homo neanderthalensis (człowiek neandertalski) i Homo sapiens sapiens (człowiek rozumny o nowoczesnej budowie anatomicznej). Większość danych wskazuje na powstanie Homo sapiens w Afryce, zapewne ok. 200-150 tys. lat temu (znane są tam formy określane jako archaiczny Homo sapiens).

GŁÓWNE ETAPY UCZŁOWIECZENIA

Dwunożność i wyprostowana postawa ciała.

Na świecie istnieją zwierzęta dwunożne takie jak kangury i ptaki, ale to tylko człowiek chodzi na dwóch nogach w pozycji wyprostowanej, a kończyn przednich używa do celów nie związanych z lokomocją. Jeśli dwunożność nie była specjalnym przystosowaniem do życia na sawannie, to dawała naszym przodkom przypadkowo inne korzyści. Dla tych cieniolubnych zwierząt gwarantowała minimalną ekspozycję na działanie promieni słonecznych, umożliwiała dostrzeganie niebezpieczeństwa ponad wysokimi trawami. Wolne ręce wykorzystywane były do zupełnie innych celów - ułatwiały rozdzielanie żywności i przyczyniają się do powstania grupy społecznej. "My ludzie - w przeciwieństwie do małp - jesteśmy w stanie poruszać palcami, zręcznie przechodząc od dłoni otwartej (rozbieżność) do dłoni zamkniętej (zbieżność). Nasz kciuk może dotykać wszystkich palców (przeciwieństwo) i pomagać w operowaniu przedmiotami (chwytliwość). Stojąc, opieramy się na nogach, a nasze ręce stają się precyzyjnymi narzędziami. Służą do posługiwania się przedmiotami, dotykania współtowarzyszy i do przenoszenia. Transport żywności był bardzo ważnym momentem w procesie hominizacji, ponieważ uwolnienie rąk przyczyniło się do lepszej dystrybucji żywności, lepszego odżywiania , zwiększenia ilości wolnego czasu. Wpłynęło to na powstanie zachowań protokulturowych, rozwój mózgu i jego funkcjonowanie

Wytwarzanie narzędzi.
Zanim kamień stał się narzędziem miał inne zastosowanie. Można nim było rzucać i rozbijać różne przedmioty. Pierwsze narzędzia pojawiły się wtedy, gdy człowiekowate wzbogaciły swoją roślinną dietę o mięso. Narzędzia, którymi posługiwały się australopiteki były podobne do tych, których używały zwierzęta, choć metody posługiwania się nimi były bardziej wymyślne. Homo erectus tworzył narzędzia, które miały różnorodne kształty i różnorodne zastosowanie. Najstarsze narzędzia zostały odnalezione w Olduvai (Tanzania). Były to rękodzieła stworzone przez Homo habilis (2 miliony lat). W ewolucji człowieka zmiany jego kości i wytwarzanych przez niego narzędzi były powolne i przebiegały równolegle. Powstawaniu nowych gatunków towarzyszyło wyłanianie się nowych technik wytwórczych - dopiero człowiek współczesny (kromaniończyk) wkroczył na nową drogę przyśpieszonej ewolucji wytwórczości przy zupełnym niemal ustaniu ewolucji biologicznej. Odtąd narzędzia przestały być przedłużeniem narządów, podobnie jak one uwarunkowanych genetycznie, a stały się przekazywane kulturowo, a więc między nie spokrewnionymi osobnikami". Odtąd narzędzia same podlegały ewolucji.

Życie społeczne i monogamia.
Typowymi dla naszego gatunku s? nie tylko więzi łączące osobników płci męskiej i żeńskiej, ale niezwykle silne i długotrwałe więzy między rodzicami a dziećmi - trwające przez całe życie. Dotyczy to nie tylko matki, co jest typowe dla ssaków, ale i ojca, co jest niespotykane. Jest to związane z wielką nieporadnością ludzkich noworodków i ogromnie długim okresem dojrzewania u dzieci - u podstaw naszego społeczeństwa leży poniekąd bezbronność i niedołęstwo z jakimi przychodzimy na świat". Nieporadność człowieka w momencie narodzin jest związana z tym, że przez ostatnie 4 miliony lat mózg człowieka powiększył się trzykrotnie, przy jednoczesnym minimalnym powiększeniu się kanału rodnego kobiety. Ta sytuacja uniemożliwiła dalsze powiększanie się czaszki i odtąd noworodek musiał się rodzić wcześniej niż powinien, aby powiększyć swój mózg. Odtąd matka zaczyna rodzić w bólach, z narażeniem swojego zdrowia i życia (Homo erectus). Wynika stąd, że nasze pierwsze miesiące to wciąż życie płodowe, które z konieczności spędzamy poza ciałem matki. Nieporadność noworodków związała matkę na długie lata z dzieckiem, uzależniając ich od pomocy ojca lub pomocy całej grupy. Tak, przypuszczalnie zrodziła się monogamia połączona z współdziałaniem szerszych grup społecznych złączonych więzami krwi i wspólnotą interesów. Prawdopodobnie wtedy, silne więzy uczuciowe połączyły rodziców dziecka, a jeszcze większym spoiwem stały się specyficzne doznania seksualne charakteryzujące nasz gatunek.

Pojawienie się języka, sztuki, kultury i początków cywilizacji
Współczesny człowiek charakteryzuje się takimi cechami jak: samoświadomość, zajmowanie się nauką i sztuką oraz stałe dążenie do nowych wynalazków i postępu, które ułatwiają życie jemu i społeczności w której żyje. Ewolucja mózgu ludzkiego w procesie hominizacji związana jest z takimi faktami jak odkrycie miejsc umożliwiających zdobywanie mięsa, co wskazuje na wspólnotę w działaniu (polowanie i zbieractwo), oraz tworzenie narzędzi kamiennych (praca wytwórcza). Praca wykonywana była przy pewnej organizacji mózgu, co z kolei przyśpieszało jego rozwój. Mózg kształtuje się nie tylko w brzuchu matki, ale również w kontakcie z otoczeniem zewnętrznym, z grupą społeczną, do której należy. W odróżnieniu od mózgu pongidów, gdzie jego większą część zajmują ośrodki odpowiedzialne za zmysły i ruch, w mózgu ludzkim najwięcej miejsca zajmują ośrodki pamięci, myślenia i mowy. W ewolucji człowieka decydującą rolę miały dwa sposoby porozumiewania się: gestykulacja i wydawanie dźwięków. Polowania na rozmaite zwierzęta prawdopodobnie przyśpieszyły umiejętność wydawania przez naszych przodków rozmaitych dźwięków (nagonka zwierząt, nawoływania i ostrzeganie osobników grupy).Człowiekowi nie pozostało nic innego jak nauczyć się mówić, aby współpracować z grupą organizować polowania dzielić żywność, ostrzegać się przed niebezpieczeństwem i po to, by przekazywać cechy grupy (nauka, technika). Wszystko to wiąże się z tzw. poziomym transferem kulturowym, czyli przekazywaniem informacji między dowolnymi, niekoniecznie spokrewnionymi ze sobą osobnikami. Przekaz kulturowy jest nieporównywalnie szybszy niż przekaz genetyczny i dlatego umożliwia kumulowanie się doświadczeń jednostkowych i ich skuteczne rozprzestrzenianie się w populacji.

Przed około 40 tysiącami lat, wraz z nastaniem kromaniończyka (Homo sapiens) w Europie, nastąpił Wielki Skok Naprzód terminologia wybitnego amerykańskiego ewolucjonisty Jareda Diamonda). Estetyka wytworów ludzkich rąk brała górę nad ich funkcjonalnością. Pięknie i misternie wykonane narzędzia były odbiciem rodzącej się w człowieku wrażliwości, jednak jej największym przejawem stały się wyrafinowane malowidła w jaskiniach w Lascaux i Altamirze.

Jedną z konsekwencji Wielkiego Skoku była przyśpieszona ekspansja naszego gatunku na wszystkie nie zajęte jeszcze obszary Ziemi".(12 ) Tam gdzie pojawia się po raz pierwszy (Australia i obie Ameryki) dochodzi do wymierania dużych gatunków ssaków.

Teks wraz z fotografiami znajduje sie w załączniku.