Historia myśli ekonomicznej

HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ – dyscyplina naukowa badająca przeszłość, poszukująca prawidłowości służących praktyce gospodarczej.
Pełni funkcje: poznawczą (zbieranie materiału i jego selekcja) kreatywną (ocena zebranego materiału) aplikacyjną (formułowanie postulatów, wytyczne, nowe teorię)
W rozwoju myśli ekonomicznej występuje pewna prawidłowość oryginalne poglądy pojawiają się zazwyczaj w okresach napięć politycznych, zwrotów w stosunkach politycznych i kryzysów gospodarczych.
STAROŻYTNOŚĆ
Przejęcie alfabetu od Fenicjan (IX w p.n.e) Kolonizacja VIII w Upowszechnienie monet bitych VII w Pojawienie się zwyczaju pożyczania pieniędzy na procent.
Układ społeczno polityczny w Grecji:
Niewolnictwo, Podstawą działalności gospodarczej było rolnictwo (uprawa pszenicy, jęczmienia, hodowla krów i owiec), Samowystarczalność gospodarstw
Następuje rozwój żeglugi (ożywienie kontaktów z koloniami) rozwój rzemiosła, Pojawia się zjawisko lichwy, Istotny wpływ na rozwój Grecji miały liczne konflikty (łupy i niewolnicy)
SOKRATES
Uczyć rozumu by doprowadzić do cnoty (żołnierz, urzędnik, nauczyciel) mieszkał w Atenach
PLATON
Na jego myśli miał wpływ upadek Aten i utrata hegemonii na rzecz Sparty następnie upadek Sparty pokonanej przez Teby a także pojawienie się nowej potęgi jaką była Macedonia
Platon stworzył koncepcję państwa opartą na sprawiedliwości, wg Platona sprawiedliwość to stan wynikający z przyrodzonej nierówności ludzi i realizujący się w idealnym państwie.
Jednostki wybitne powinny kierować państwem reszta handel rzemiosło rolnictwo, najsłabsi staja się niewolnikami
Wizja idealnego państwa wg Platona:
Stała liczba ludności(5040) właścicieli działek, rządy oparte na sprawiedliwości, nie dopuszcza się zróżnicowania majątkowego, właściciele działek trudnią się rolnictwem, handel dozwolony tylko dla osiedleńców, sprzedawać można tylko nadwyżki a kupować tylko to co jest potrzebne., nie wolno gromadzić złota i srebra, prawo reguluje handel państwo winno być zlokalizowane w głębi lądu, prawo nie chroni transakcji kredytowych.
KSENOFONT
Działacz, dowódca wojskowy, filozof autor dzieła „Ekonomik” w którym zawarł wskazówki jak:
Kształcić i wychowywać dobrych rządców, wskazówki co do uprawy, twierdził że rzemiosło osłabia wolę i ciało, dobre państwo to takie które dba o żołnierzy i rolników.
W rozprawie „O dochodach państwa” postulował:
Lepsze wykorzystanie zasobów1) naturalnych Afryki, rozwój turystyki, lepszą eksploatację srebra, przyciąganie obcokrajowców
Różnice między Platonem a Ksenofontem:
Platon trwożył koncepcje całościowe oparte na filozofii z domieszką myśli ekonomicznej natomiast Ksenofont głosił poglądy bliższe rzeczywistości bardziej praktyczne zawierające szereg porad dla gospodarki.
ARYSTOTELES
Jego celem najwyższym było działanie etyczne.
Ekonomika wg Arystotelesa – nauka o gospodarstwie domowym, sztuka kierowania domem i gospodarstwem rolnym (zdobywanie majątku, służenie dobru , utrzymywanie porządku, właściwe zaspokajanie potrzeb)
Chematystyka – sztuka bogacenia się
Poglądy:
Lichwa jest naganna , gromadzenie dóbr jest zajęciem godnym, zjawisko wymiany powinno odbywać się sprawiedliwie.
ŚREDNIOWIECZE
FEUDALIZM (V-X w):
Upadek miast, nietrwałe granice nowych państw, zachwianie gospodarki towarowo-pieniężnej, słabość regulacji prawnych, ograniczenie rzemiosła, rolnictwo jako podstawa gospodarki.
Powstały nowe struktury organizacyjne:
Właść – obejmująca 1 lub kilka wsi, a jej grunty dzieliły się na:
- Ziemie pańską – 25-30% GU
- Łany – ziemia należąca do chłopa w zamian za pracę na pańskim
Cechy – lokalna organizacja rzemieślników broniąca własnych interesów
Gildie – organizację zrzeszająca kupców walczące o zapewnienie im szeregu przywilejów, bezpieczeństwa, zdobywanie nowych rynków.
Instytucje: Państwo(szlachta), Kościół(duchowieństwo), Gildie (mieszczaństwo) i chłopi.
KANONISTYKA:
Jest nauczaniem zasad pisma świętego i interpretacji pism soborowych.
Kanoniści uprawiali filozofię, teologię i etykę (scholastykę).
Św. Tomasz z Akwinu
Twórca teorii własności, stosunków społecznych składających się na teorię ceny a także t. płac i t. zysku
T. WŁASNOŚCI – podstawą tej teorii jest teza o roli tej instytucji jako środka do osiągania wyższego celu
, nierówne posiadanie nie jest sprzeczne z porządkiem naturalnym, prawa własności nie można nadużywać, należy dawać jałmużnę.
T. STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH – teza o równości wszystkich przed Bogiem, fakt podporządkowania jednego człowieka przez drugiego jest odbiciem porządku naturalnego sankcjonowanego przez prawo
T. PŁAC I ZYSKU – należy zapewnić ekwiwalentne wynagrodzenie do nakładu pracy i usług (stanowi pochodną ceny sprawiedliwej)
T. PROCENTU – przeciwstawia procent zasadzie sprawiedliwości
T. PIENIĄDZA – żąda uwzględnienia tezy dotyczącej stosunków społeczny
CENA SPRAWIEDLIWA – cena z wartości towaru (praca, ilość, jakość ,nakłady rzeczowe , usługi)
MERKANTYLIZM - (Europa Zach. XVI – XVIIw) nie spójny ale dynamiczny system stosunków gospodarczych.
M. KOPERNIK
Podkreślał związek między deprecjacją monety a ilością zawartej w niej kruszcu, wykazywał związek między ceną srebra a jego ilością w monetach, podlenie monety następuje wskutek jej nadmiernej ilości
Wartość monet rośnie gdy popyt na nie przewyższa podaż odbija się to na cenach które rosną.
THOMAS MUN
Postulował zwiększenie eksportu, import tylko towarów niezbędnych, należytą regulację taryf celnych, zwracał na istotne miejsce jakie zajmują usługi obok wywozu towarów.
PODSUMOWANIE DOKONAŃ ŚREDNIOWIECZA
Nadrzędna rola kościoła (sekularyzacja), wysunięto na 1 plan HZ, rozwój teorii na temat wymiany pieniądza, nastąpiła rehabilitacja procentu, powstanie zalążków ilościowej teorii pieniądza.

PODŁOŻE SPOŁECZNO GOSPODARCZE POLSKIEJ MYŚŁI EKONOMICZNEJ XVI i XVIIw:
-RP jako jeden z największych krajów europejskich - monarchia stanowa -proces pierwotnej akumulacji kapitału – folwark jako fundament gospodarki – osiąganie + bilansu handlowego (gł. po przesz eksport zbóż) – monopolizacja produkcji rolnej przez szlachtę – mieszczanie domagają się przywilejów - słaba pozycja rzemiosła i jego org. cechowych.
Przedstawiciele: M. Kopernik, A.F. Modrzewski, J. Ostroróg.
J. OSTRORÓG
„Memoriał o naprawie RP” : postulował uniezależnienie polski od papiestwa, umocnienie władzy królewskiej, zniesienie przywilejów klasztorów, opodatkowanie duchowieństwa, wzrost znaczenia śr. szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa zniesienie ceł i myta dla kupców krajowych potępiał politykę związaną z psuciem monety, cechy które chciały utrzymać pozycję monopolisty w wielu dziedzinach rzemiosła.
A. F. MODRZEWSKI
„O poprawie RP”: postulował państwo ma dbać o dobro obywateli, chłopi powinni być bronieni przed uciskiem pańszczyźnianym a mieszczaństwo przed uzurpacją szlachty, wszystkie stany powinny być równe wobec prawa, o bogactwie decyduje ludność zatrudniona w rolnictwie i rzemiośle, państwo powinno ingerować w HZ., przywileje powinny posiadać tylko te osoby które zasłużyły się dal kraju, zbytek należy potępiać a spekulacje karać.
FIZJOKRATYZM
FIZJOKRATYZM - podstawą tej doktryny jest teza o panowaniu przyrody a więc istnieniu porządku naturalnego w całym świecie z którym w zgodzie musi pozostać porządek społeczno-gospodarczy (Francis Quesnay).
Ustrój społeczno ekonomiczny oparty na naturalnym porządku nie jest wynikiem przymusu lecz spontanicznej dobrowolnej działalności jednostek w społeczeństwie.
Podstawy:
- Fizjokraci głosili że tylko w rolnictwie powstaje nadwyżka ponad włożone nakłady przez to powstaje produkt zwany czystym -podstawą produktu czystego jest praca w rolnictwie – fizjokraci ujmują dochód jako sumę dóbr w sposób rzeczowy zaniedbują podejście wartościowe takie ujęcie dochodu czystego prowadzi do uznania wyłącznie produktywności ziemi
- inne zajęcia poza rolnictwem tylko przetwarzają dobra wytworzone w rolnictwie nie tworząc nic nowego
- przemysł i rzemiosło zmieniają tylko formę i materię przedmiotów już wytworzonych – handel przemieszcza dobra w czasie i przestrzeni nie tworząc nowych produktów
- jeżeli powyższa działalność przynosi zyski to jest to tylko wynikiem przejmowania go od innych.
- w działalności poza rolniczej następuje tylko efekt dodawania wartości w rolnictwie następuje proces jej pomnażania
- nakładanie podatku na inne gałęzie niż rolnictwo nie uzasadnione
TEORIA KLAS:
a) Klasa Produkcyjna – rolnicy,
b) Klasa Właścicieli – posiadacze ziemscy i władcy,
c) Klasa Jałowa - rzemieślnicy kupcy robotnicy.
TABLICA EKONOMICZNA QUESNAYA
Założenia: istnieją 3 klasy społ., ceny są stałe i odzwierciedlają porządek naturalny, brak rynku zewnętrznego, prosta reprodukcja. Tablica stanowiła próbę wykazania zależności i powiązań między wielkościami globalnymi i występującymi w gospodarce
EKONOMIA KLASYCZNA
A.SMITH „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”
Koncepcja interesu osobistego:
Interes osobisty stanowi podstawę działalności gospodarczej, człowiek dąży do celu za pomocą minimalnych środków
Zasada indywidualizmu poznawczego:
W badaniach możemy wychodzić od analizy działania jednostki, gdyż tylko ona jest zdolna dostarczyć konkretnego materiału do rozważań, a społeczeństwo jest zbiorem jednostek.
Zasada zgodności interesu osobistego z interesem społecznym
Interes społeczny jest sumą interesów jednostek, interes osobisty jednostki działającej w atmosferze wolności zapewnia najlepszy rozwój gospodarki i realizację interesu społecznego.
Wszelkie prawa ekonomiczne pojawiają się w wyniku działalności gospodarczej ludzi która przybiera postać rzeczową
Cechy człowieka gospodarującego:
- skłonność do wymiany – skłonność do pracy
Koncepcja bogactwa narodu:
Roczna praca narodu tworzy fundusz który zaopatruje go we wszystkie konieczne i przydatne rzeczy, które ten naród konsumuje a które są bezpośrednim produktem tej pracy bądź też stanowią to co nabywa od innych krajów za ten produkt. Dlatego pomnażanie tego funduszu jest konieczne.
Bogactwo narodów:
- zależy od produkcyjności pracy – powiększa się je po przez zwiększanie podziału pracy, stopień produkcyjności pracy zależy też od rozmiarów rynku, który określa podział pracy.
Teoria wartości:
- wartość użytkowa i wartość wymienna
Na wartość wymienną składa się płaca – praca zysk – kapitał renta gr. – ziemia
Teoria ceny:
Shmit wyróżnia cenę rynkową ukształtowaną przez popyt i podaż, w długich okresach cena rynkowa zmienia się pod wpływem działania mechanizmu rynkowego do ceny naturalnej = kosztom produkcji
Teoria płacy realnej powinna gwarantować minimum egzystencji
Rola akumulacji kapitału:
Wzrost wydajności pracy zależy od akumulacji kapitału, wzrost zatrudnienia, pogłębianie podziału pracy i wzrost wydajności prascy wymagają akumulacji kapitału.
D. RICARDO „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”
Teoria renty gruntowej stała się punktem wyjścia dla stworzenia zasady malejącej wydajności czynników produkcji, zasada ta mówi że jeśli udział 1 czynnika rośnie c.p. to stopa wzrostu produktu globalnego będzie się zmniejszać.
Teoria kosztów komparatywnych – Podstawą wymiany międzynarodowej i osiąganych z nich korzyści nie są absolutne lecz względne różnice w kosztach wytwarzania.

EKONOMIA PO 1870r
SZKOŁA AUSTRYJACKA:
1 F. Galiani, 2 E. Bonnat de Condillac, 3 K. H. Rau – prekursorzy
1 na wartość towaru w procesie jego wymiany wpływa jego rzadkość
2 wartość istnieje tylko w odniesieniu do potrzeb podmiotu, czyli wartość nadają pożądania i wrażenia zmysłowe
3 lansował pojęcie wartości użytkowej, wartość mierzona ilością innego dobra otrzymanego w wymianie
Mistrz szkoły austriackiej – C. Menger „Zasady nauk Ekonomicznych”
- wszystkie poszukiwania teoretyczno-gospodarcze zaczynają się od uświadomienia faktu istnienia potrzebującej natury ludzkiej – potrzeby wywodzą się pierwotnych popędów i pożądań
SZKOŁA LOZAŃSKA:
Prekursor – A. Cournot „Badania nad zasadami matematycznymi teorii bogactwa” – zastosował analizę funkcjonalną i sformułował prawo popytu, rozwijał rozważania nad teorią cen, zjawiskiem konkurencji i monopolu
Mistrzem był – M. E. L. Walras „Elementy czystej ekonomii politycznej” – teoria równowagi ogólnej
V. Pareto – teoria wyborów – punktem wyjścia jest obserwacja zjawiska wyboru, dokonywanego przez producenta i konsumenta (wprowadził on pojęcie krzywej obojętności) teorię wyborów rozwinął J. R. Hieksa który rozwinął ją o teorię krańcowej stopy transformacji, k stopy substytucji i wpływ czynników jak dochody i cena na decyzje konsumentów i producentów.
SZKOŁA ANGLO-AMERYKAŃSKA:
Prekursor H. H. Gossen:
I Pr. Gossena – prawo nasycalności potrzeb ludzkich
II Pr. Gossena – równowaga konsumenta
Mistrz W. S. Jevons „Teoria Ekonomii Politycznej”
Interesował się podjęciem cyklu gospodarczego – zinterpretował matematycznie użyteczność krańcowa – zapoczątkował analizę cząstkową opartą na analizie dwóch współzależnych (zasada c.p.).
Teoria dóbr: Podział dóbr:
Dobra 1 rzędu 2 rzędu i dalszych rzędów
Wartość dobra zależy od subiektywnego pkt. Widzenia jednostki gospodarującej która dokonuje oceny znaczenia wartości dobra posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i stopniem ich zaspokojenia.
Współtwórcy szkoły austriackiej: 1.F. Wieser, 2.Eugen von Bohm-Bawerk
1prawo użyteczności krańcowej – podwaliny teori kosztów alternatywnych
2 teoria procentu - istnieją 2 czynniki Pr. Ziemia i praca wiąże je kapitał
%pierwotny – wszelki dochód z kapitału, %pochodny - z udzielania pożyczek, %surowy - z produkcji, %czysty - wynagrodzenia za poniesione koszty, amortyzację.

Przedstawiciele amerykańscy: J. B. Clark – podzieli ekonomię na 3 części:
1 - zajmuje się uniwersalnymi prawami będącymi źródłami bogactwa
2 - bada stan bogactwa w warunkach stabilności
3 - zajmuje się dynamiką układów społeczno-gospodarczych i podziału bogactwa
SZKOŁA CAMBRIDGE A. Marshall „Ekonomika przemysłu”:
Czynnik czasu podzielił na 4 okresy:
1 okres krótki – nie można zareagować na zmianę cen zmianą podaży
2 nieco dłuższy – wprowadził rozróżnienie kosztów stałych i zmiennych
3 długi – pozwalający na przystosowanie się do zmian rynkowych
4 sekularny – następuje wymiana technologii i generacji ludności
Zajmował się teorią popytu, podaży, równowagi, wprowadził pojęcie elastyczności popytu.

POSUMOWANIE
SZKOŁA AUSTRIACKA – podstawą jest subiektywna teoria wartości, wyróżnienie użyteczności całkowitej i krańcowej
SZKOŁA LOZAŃSKA – cena to proporcja wymiany dóbr jej miernikiem możę być dowolne dobro – kapitał to zasób trwałego użytkowania który przynosi dochód
- produkcja jest swoistą wymianą usług produkcyjnych a czynnikiem determinującym jest popyt
SZKOŁA NEO-KLASYCZNA
Zajmuje się elastycznością popytu, pojęciem równowagi, jest przeciwna monopolom równomierny podział dochodu narodowego, próbuje pogodzić subiektywizm i obiektywizm w ekonomii.

POLSKA MYŚL EKONOMICZNA W DOBIE ROZBIORÓW

SYTUACJA POLITYCZNA I SPOŁECZNO – GOSPODARCZA
Do źródeł klęski Rzeczpospolitej należało:
- uwstecznienie kraju w wyniku rozwoju gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej (do tego czasu Rzeczpospolita prawie nadążała za rozwojem Europy Środkowej i wyprzedzała Rosję),
- zróżnicowanie majątkowe szlachty, brak dynamicznego mieszczaństwa, tragiczne położenie chłopstwa,
- możnowładcy zatracili instynkt państwowości i dość często przechodzili na służbę obcych rządów.
W każdym z trzech zaborów była inna sytuacja społeczno – gospodarcza:
- w zaborze pruskim już w 1823 r. uwłaszczono chłopów, zachowując jednak folwarki
- w zaborze austriackim podobny typ uwłaszczenia był przeprowadzany po 1848 r., natomiast w zaborze rosyjskim nastąpiło to dopiero po 1863
- stosunki kapitalistyczne objęły najpierw zabór pruski, ale ograniczyły się do stworzenia z ziem wielkopolskich zaplecza rolniczego dla przemysłu niemieckiego i powołania sieci instytucji finansowych;
- uprzemysłowienie w zaborze austriackim miało wolne tempo i ograniczało się do kilku ośrodków miejskich.
Koncepcje Surowieckiego i Krysińskiego:
Dla obu wybitnych działaczy i ekonomistów charakterystyczne jest oparcie zrębów tworzonej doktryny ekonomicznej na szerokim programie społecznym. Doktryna ta miała być przydatna do:
- wzmocnienia ram państwowości (ograniczonej przez obcych),
- budowy nowoczesnej bazy narodowej (służącej odzyskaniu pełnej suwerenności).
WAWRZYNIEC SUROWIECKI (1769 – 1823):
- W dziełach Surowieckiego można odnaleźć program polityki agrarnej, stanowiącej część ogólnej reformy społecznej, realizowanej w imię odrodzenia politycznego Polski.
- Surowiecki uważał, że pańszczyzna tylko pozornie nic nie kosztuje właściciela, w rzeczywistości obciąża całe społeczeństwo. Tylko zniesienie poddaństwa i nadanie prawa posiadania ziemi – z zastrzeżeniem: „nie gwałcąc praw dziedziców” – przyniosą odmianę.
- Surowiecki w programie naprawy ujął też kilka spraw teoretycznych, opowiadając się po stronie ekonomii klasycznej.
- Można również zaobserwować znaczny wpływ doktryny fizjokratycznej na Surowieckiego, ponieważ wysoko stawiał problemy rolnictwa. Trzeba jednak także uznać jego zdecydowane odrzucenie tezy fizjokratów, że tylko rolnictwo wzbogaca kraj. Uważał, że każda produkcja powiększa bogactwo narodowe, które powinno być otaczane opieką państwa.
- Należy stwierdzić, że Surowiecki był w swoich poglądach reprezentantem postępowego ziemiaństwa.
DOMINIK KRYSIŃSKI (1785 – 1859):
- Można go uznać za „rzecznika interesów liberalnego mieszczaństwa,
- Pozostawił trzy rozprawy, które stanowiły poważny wkład do polskiej myśli ekonomicznej, dobrze odzwierciedlały jej powiązania z ówczesnymi doktrynami i z celami walki obozu patriotycznego:
- „O ekonomii politycznej” (1812)
- „O arytmetyce politycznej” (1814)
- „Niektóre myśli gospodarstwa narodowego” (1828)
- Krysiński za przedmiot ekonomii politycznej uważał, tak jak klasycy, poszukiwanie praw rządzących tworzeniem i podziałem bogactwa narodowego. Uważał, że znajomość tych praw, odkrytych już przez wielkich ekonomistów, jest niezbędna do prowadzenia mądrej polityki gospodarczej.
- Krysiński utorował w naszym kraju drogę doktrynie ekonomii klasycznej.
- Dostrzegał wielką szansę w przemianach likwidujących ustrój feudalny i wspierał konkretną działalność nowych sił społecznych.
PIOTR MALESZEWSKI (1767 – 1828):
- Głosił konieczność uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania, jak tego dokonała rewolucja francuska.
- Jako ekonomista zajmował stanowisko przychylne koncepcjom ekonomii klasycznej, ale ulegał także wpływom merkantylistów i fizjokratów.
- W rozprawie „O związkach i przystosowaniu wzajemnym rolnictwa, rękodzieł i handlu” (1786) zalecał integrację państwa we wszystkich działach gospodarki narodowej.
- Zdaniem Maleszewskiego skarb państwa powinien sfinansować budowę w każdym województwie i większym mieście domów i warsztatów rzemieślniczych wolnych od opłat przez 3 – 4 lata.
FRYDERYK SKARBEK (1792 – 1866) - Ojciec polskiej ekonomii
- Zajął się następnie pracą pisarską wydając dzieło historyczne: ”Dzieje Księstwa Warszawskiego” (1860).
- Wydał obszerne kompendium „Gospodarstwo narodowe”(1820) i „Rys ogólny nauki finansów” (1824) – przybliżył w nich swoim uczniom doktrynę szkoły klasycznej, zwłaszcza Adama Smitha.
- Za dzieło życia Skarbka uznano obszerne studium ukończone już w 1826 r., ale wydane w 1829 r. w Paryżu –„Teoria bogactwa społecznego”. W języku polskim dzieło to ukazało się dopiero w 1859 r. pod tytułem:”Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego”.
- Skarbek był pierwszym polskim ekonomistą, który opracował tak kompletny i logicznie spójny system poglądów ekonomicznych.
Ojciec polskiej ekonomii FRYDERYK SKARBEK dobrze zasłużył się krajowi i polskiej myśli ekonomicznej przystosowując twierdzenia ekonomii klasycznej do ówczesnej rzeczywistości narodowej i społecznej. Od tego momentu można już było różne koncepcje rodzimych ekonomistów konfrontować z całościowo opracowanym systemem Skarbka.
SYSTEM EKONOMICZNY FRYDERYKA SKARBKA
Skarbek za cel nauki gospodarstwa narodowego uznał:
- Poszukiwanie zasad umożliwiających narodowi zapewnienie bytu materialnego i możliwie największej zamożności.
- Tylko ze względów dydaktycznych Skarbek dzielił czystą naukę gospodarstwa narodowego na dwie części:
- Zasady bogactwa indywidualnego (człowieka żyjącego w społeczeństwie);
- Zasady bogactwa narodowego jako całości.

ZASADY BOGACTWA INDYWIDUALNEGO:
A) Teoria produkcji – Skarbek wskazywał na rolę zdolności człowieka i sił przyrody w połączonym wysiłku, zmierzającym do otrzymania wartości użytkowych: siły płodne natury, pracę (jako użycie władz umysłowych i siły fizycznej człowieka), kapitał (rozumiany jako zapas wartości przeznaczony do produkowania nowych wartości).
B) Teoria wymiany - wymiana to w ujęciu Skarbka ugoda zawarta między członkami wspólnoty, którzy pragną posiadać różne rzeczy:
prawo własności, cechy zbywalności rzeczy (umożliwia przechodzenie z rąk do rąk), rozmaitość wymienianych dóbr (która jest pochodną różnorodności sił natury i ludzkich zdolności. Z tej różnorodności zrodził się podział zajęć na: wydobywcze, rękodzielne i handlowe).
Wartość wymienna jest tylko stosunkiem wymienianych wartości na rynku, gdzie popyt i podaż określają wysokość ceny towaru. Pieniądz traktowany głównie jako moneta, jest po prostu środkiem ułatwiającym wymianę.
C) Teoria konsumpcji – proces ten wg Skarbka dzieli się na zużycie płodne i niepłodne:
zużycie płodne pozwala odtwarzać zużyte wartości użytkowe i wymaga wcześniejszych oszczędności;
zużycie niepłodne jest to nadmierna konsumpcja grożąca stagnacją gospodarki.
ZASADY BOGACTWA NARODOWEGO:
Oparte są na czterech teoriach (produkcji, wymiany, dochodów i konsumpcji).
Opracowując zasady bogactwa narodowego Skarbek opierał się na prawach ludności wg Malthusa, jednakże w przeciwieństwie do niego nie widział groźby przeludnienia i twierdził, że nędza jest przede wszystkim zjawiskiem uwarunkowanym społecznie, a nie naturalną ograniczonością dóbr konsumpcyjnych – wynika stąd ogromne znaczenie odpowiedniego podziału masy bogactwa narodowego.
W przypadku obiegu (cyrkulacji) bogactw narodowych (rozumianego jako ruch ogólnej masy wartości użytkowych) Skarbek uważał, że należy skracać ten obieg, ponieważ służy to rozwojowi sił wytwórczych i w konsekwencji prowadzi do wzrostu dobrobytu (pomocny w tym zakresie może być system kredytowy).
W zakresie teorii zużycia narodowego, Skarbek wskazuje na ogromne korzyści inwestycji własnych i obcych dla tak zacofanej rodzimej gospodarki. Część takiego zużycia jest niezbędna do zaspokojenia potrzeb ogólnospołecznych a naród musi to rozumieć.
GOSPODARSTWO NARODOWE
Skarbek nie dokończył zasad ekonomicznych adresowanych do robotników, kapitalistów i właścicieli ziemi (ziemian), te które sformułował były dość skromne:
- Robotnicy i rzemieślnicy powinni pracować uczciwie i na tyle wydajnie, aby zgromadzić własny kapitał.
- Kapitaliści (Skarbek traktował ich jako przedsiębiorców) powinni działać tak, aby minimalizować ryzyko, przyspieszać zwrot nakładów i osiągać odpowiednie zyski.
- Ziemianie powinni wprowadzać reformy do produkcji rolnej, korzystając m.in. z kredytów oraz powinni utrzymywać poprawne stosunki z pracownikami.
PRZEDSTAWICIELE RÓŻNYCH NURTÓW EKONOMICZNYCH:
- Po klęsce powstania listopadowego ciosem dla polskiej nauki było zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego i rozwiązanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zlikwidowano jedynie te ośrodki, w których oficjalnie można było rozwijać naukę krajową.
- W wyniku wielkiej emigracji uczestników powstania kraj został pozbawiony elity umysłowej.
NURTY KRAJOWE :
PROGRAM ZACHOWAWCZY
Andrzej Zamoyski (1800 – 1874):
- szerzył oświatę i postęp techniczny w krajowym rolnictwie,
- wprowadził oczynszowanie, organizował wystawy sprzętu rolniczego i dyskusje fachowców,
- w 1858 r. założył Towarzystwo Rolnicze.
- krzewił idee typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa do systemu gospodarki rynkowej.
PROGRAM UMIARKOWANY
Karol Libelt (1807 – 1875)
August Cieszkowski (1814 – 1894)
Wkomponowali oni ten program w stworzony przez siebie system „filozofii narodowej” – Polsce przypisano rolę nowego Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię „czynu”, będącego przede wszystkim kategorią moralną.
- Do programu włączono elementy socjalizmu utopijnego, np. postulat dopuszczenia robotników do udziału w zyskach.
- W rozprawie Cieszkowskiego „O kredycie i obiegu” znalazły się bardziej realistyczne propozycje emisji biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków ziemskich, która ułatwiłaby kredytowanie rozwoju gospodarczego.
Zarówno program zachowawczy jak i umiarkowany rozwijały się w zaborze pruskim. W zaborze pruskim rozwinęły się:
- działalność oświatowa,
- spółdzielczość i ruch zakładania kas oszczędnościowych.
PROGRAM REWOLUCYJNY
Piotr Ściegienny (1800 – 1890)
- był księdzem, który próbował wzniecić powstanie chłopskie na Kielecczyźnie;
- w agitacyjnej broszurze „Złota Książeczka” domagał się likwidacji obszarnictwa i wzywał do wspólnej z ludem rosyjskim walki z caratem;
Edward Dembowski (1822 – 1846)
- pragnął likwidacji obszarnictwa i uwłaszczenia chłopstwa, które miało być podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe;
- ostro krytykował nurty zachowawcze;
- współdziałał ze Ściegiennym w organizowaniu powstania;

Za największego przedstawiciela polskiej myśli ekonomicznej w tym okresie należy uznać:
Henryka Michała Kamieńskiego (1812 – 1865)
- w dziele „Filozofia ekonomii materialnej ludzkiego społeczeństwa” Kamieński dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii politycznej.
Osią przewodnią tej syntezy jest przekonanie o koniecznym postępie ludzkości walczącej z przyrodą.
Zdaniem Kamieńskiego nauki społeczne obejmują:
- ekonomię moralną – która jest pewną psychologią społeczną generującą ducha czasu, opinię powszechną, wyobrażenia religijne, poglądy naukowe i artystyczne;
- ekonomię materialną – której treść wypełnia działalność ludzkiego ducha w walce z materią, tj. przyrodą;
- ekonomię polityczną – która zajmuje się stosunkami między różnymi wspólnotami ludzkimi.
Zagadnieniem podstawowym ekonomii materialnej jest problem bogactwa, rozpatrywany przez pryzmat kategorii własności. Wg Kamieńskiego:
- bogactwo stanowi to wszystko, co społeczeństwo zdobędzie od przyrody. Jest ono także własnością powszechną, natomiast własność prywatna i osobista oznaczają podział bogactwa powszechnego między członków społeczeństwa.
- źródłem bogactwa jest praca, natomiast wartość powstaje w procesie ekwiwalentnej wymiany dóbr i usług.
- kapitał jest to zasób narzędzi i materiałów.

ŚRODOWISKO EMIGRACYJNE WE FRANCJI I ANGLI::
Towarzystwo Demokratyczne Polski (Francja, w latach 1832 –62) ścierały się dwie tendencje:
- umiarkowana (przedstawiciele tej tendencji chcieli pozostawić ziemianom folwarki).
- rewolucyjna (przedstawiciele tej tendencji żądali oddania folwarków chłopom).
Lud Polski, w skład której wchodziły Gromady Grudziąż i Humań.
Stanisław Gabriel Worcell (1799 – 1857):
- główny ideolog Gromady Grudziąż;
- swoje poglądy opierał na koncepcjach socjalizmu utopijnego i mistycyzmie ewangelicznej równości społecznej;
- w rozprawie „O własności” (1854) dowodził zmienności form własności i przedstawił program zastąpienia własności prywatnej przez własność kolektywną – uważał, że tylko w takim społeczeństwie zniknie sprzeczność interesów jednostki i społeczeństwa;
- Worcell uważał, że Polska może ominąć stadium kapitalizmu i od razu budować lepszy ustrój.

ROZWÓJ MYŚLI EKONOMICZNEJ OD POWSTANIA STYCZNIOWEGO DO ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI:
- wzmacnianie potencjału gospodarczego rodzimej ziemi;
- podnoszenie kultury społeczeństwa.
Bardzo zróżnicowane w zaborach były warunki do uprawiania myśli ekonomicznej:
- W zaborze pruskim trwała germanizacja i nie było na jego terenie żadnej polskiej wyższej uczelni.
- W zaborze ruskim represje władz carskich doprowadziły do likwidacji Szkoły Głównej Warszawskiej, która w latach swego istnienia (1862 – 69) dobrze zapisała się w historii myśli ekonomicznej. Rewolucja 1905 r. przyniosła wstrzymanie procesu rusyfikacji.
- W zaborze austriackim wytworzyła się najkorzystniejsza sytuacja, ponieważ zreformowana monarchia zezwoliła na szeroką autonomię dzielnicy i polonizację uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie, natomiast gospodarka tych ziem pozostawała w głębokim zacofaniu.

MYŚL EKONOMICZNA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO

Wymagania jakim musiała sprostać II Rzeczpospolita:
- potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości wysuwały na pierwszy plan konieczność likwidacji gospodarki wojennej;
- ludność znalazła się na granicy zagłady biologicznej;
- głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od zniszczonego rolnictwa;
- systemy kontroli gospodarczej wprowadzone przez zaborców i okupantów rozpadły się wraz z ich klęską militarną a lokalne samorządy dopiero uczyły się sztuki administrowania;
- okazało się, że koniec wielkiej wojny światowej nie przyniósł Polsce natychmiast pokoju, jeszcze przez dwa lata trwała wojna o granice państwa, pochłaniająca zasoby tak bardzo potrzebne do odbudowy kraju;
Od myśli ekonomicznej społeczeństwo domagało się programu likwidacji zacofania gospodarczego, które wyrażało się w:
- słabym uprzemysłowieniu,
- wadliwej strukturze agrarnej,
- niewydolnej infrastrukturze komunikacyjnej.
- konieczna była wielka akcja scalająca tak zróżnicowane gospodarczo dzielnice;
- nędza mas pracujących była źródłem zadrażnień społecznych;

Kraj nie miał własnego kapitału na podjęcie koniecznych inwestycji, a kapitał obcy nie chciał u nas inwestować;
- pojawiła się zasadnicza kwestia, którą usiłowała rozwiązać myśl ekonomiczna przez cały okres istnienia II Rzeczpospolitej:
Jaki ma być udział państwa w życiu gospodarczym?
Kwestia ta otrzymała nazwę ETATYZMU (fr.etat – państwo) i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska polskich ekonomistów.
- polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu: wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji zbrojeniowych;
- dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe (solny, zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe (komunikacja i przemysł zbrojeniowy);
- w ręku państwa było ok. 20 % majątku narodowego;
- pilnego zaspokojenia wymagały duże potrzeby państwa w sferze finansów publicznych i kontroli administracyjnej, podobnie jak polityka podatkowa, regulacja obiegu pieniężnego, stabilizacja waluty i kontrola handlu zagranicznego;
- szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia zawodowego ekonomistów, a tym samym tworzenia kadr dydaktycznych i naukowo – badawczych – wymuszało to rozbudowę szkolnictwa ekonomicznego.
Istniało w II Rzeczypospolitej 5 państwowych uniwersytetów (3 utworzono już we własnym państwie korzystając m.in. z kadr uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie):
- Uniwersytet Warszawski,
- Uniwersytet Jagielloński,
- Uniwersytet Lwowski,
- Uniwersytet Poznański (utworzony w 1919 r.),
- Uniwersytet Wileński;
Powstały również prywatne uczelnie m.in.:
- Katolicki Uniwersytet Lubelski,
- Wolna Wszechnica Polska,
- Szkoła Główna Handlowa,
- Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

TWÓRCY POLSKIEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
Stanisław Głąbiński (1862 – 1943):
- oprócz prowadzenia intensywnej pracy naukowej był także aktywnym działaczem politycznym jako czołowy przedstawiciel Narodowej Demokracji;
- poseł na sejm, potem senator;
- minister spraw zagranicznych oraz wyznań i oświecenia publicznego;
- Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem gospodarczym Narodowej Demokracji
Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem gospodarczym Narodowej Demokracji:
- podstawową zasadą miała być samowystarczalność czyli pełne wykorzystanie narodowych zasobów: ludzkich, materiałowych i kapitałowych – taki cel miała osiągnąć prywatna przedsiębiorczość, wspierana w umiarkowany sposób przez państwo.
Gąbiński był zwolennikiem umiarkowanej reformy społecznej, zwiększenia opieki państwa nad masami pracującymi i nawet dopuszczenia robotników do udziału w zyskach.

Stanisław Grabski (1871 – 1949):
- od 1910 do 1939 r. kierował katedrą ekonomii politycznej na Uniwersytecie Lwowskim;
- należał do twórców i aktywnych działaczy Narodowej Demokracji;
- był długoletnim posłem i wielokrotnie ministrem;
- Stanisława Grabskiego zalicza się do przedstawicieli nurtu socjologicznego;
- w swoich publikacjach zawarł rozważania na temat rozwoju systemów społeczno – ekonomicznych m.in. stwierdził, że kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa , jak to twierdzą marksiści i nie musi się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej elastyczności i nie ma dowodów na wyczerpanie się jego sił napędowych.
- w zakresie etatyzmu Grabski wspierał w umiarkowany sposób poglądy zwolenników większego udziału państwa w życiu gospodarczym.

Władysław Grabski (1874 – 1938)
- Zapisał się jako minister skarbu i premier, który przeprowadził w 1924 r. udaną reformę walutową;
- Wybitny działacz Narodowej Demokracji;
- Przeszedł do pracy naukowej w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i tam rozwijał teorię ekonomiki rolnictwa;
- Spośród jego prac z ekonomiki rolnictwa uznanie zdobyły:
Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce (1923),Wieś i folwark (1930),Reforma rolna a moralno – religijny stan wsi (1937)
- Głosił hasła solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w kierunku gospodarstw farmerskich, uwzględniający warunki glebowe i rynkowe;

Adam Alojzy Krzyżanowski (1873 – 1963)
- mistrz „szkoły krakowskiej”; „Szkoła krakowska” – jest to określenie tych koncepcji, które głosili teoretycy i praktycy skupieni
w Towarzystwie Ekonomicznym działającym w Krakowie
w latach 1921 – 1939.
- Cechą podstawową szkoły krakowskiej była jej liberalna doktryna, zwalczająca tendencje etatystyczne, lansująca reformy gospodarcze oparte na zdrowej walucie.
- zwalczał politykę Władysława Grabskiego i jego reformę walutową;
- Krzyżanowski uzależniał dopuszczalny zakres etatyzmu od sytuacji walutowej i finansowej kraju.

Edward Taylor (1884 – 1964)
- jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ekonomii neoklasycznej;
- w swojej rozprawie habilitacyjnej dowodził, że polska gospodarka mogła wiele skorzystać z doświadczeń ruchu spółdzielczego i jego różnych form, bowiem spółdzielnie spożywcze, kredytowe i produkcyjne eliminują zysk pośredników i pozwalają gromadzić środki na inwestycje. Uważał, że organizacje spółdzielcze mogą znacznie poprawić strukturę i efektywność krajowej gospodarki.
– przyczynił się do prawidłowego pojmowania takich konstrukcji myślowych, jak statyka i dynamika, które pozwalają badać stan i rozwój układu gospodarczego.

Michał Kalecki (1899 – 1970)
- Pisał artykuły na temat rynków surowcowych, międzynarodowych stosunków gospodarczych i zjawiska kartelizacji;
- Od roku 1929 był pracownikiem Instytutu Badania Koniunktur i Cen;
- W roku 1933 Kalecki opublikował rozprawę „Próba teorii koniunktury”, którą teraz zalicza się do klasyki myśli ekonomicznej:
W rozprawie tej autor wyjaśniał mechanizm cyklu gospodarczego na podstawie prostego modelu kapitalistycznej gospodarki zamkniętej, abstrahując od wzrostu gospodarczego, wymiany zagranicznej oraz wpływu postępu technicznego, przyrostu ludności i działalności państwa. Zamieścił również tezy pośrednio przyznające słuszność walce robotników o wyższe płace, wpływające na wzrost popytu efektywnego;
Mechanizm składa się z trzech stałych wielkości – zysku, kapitału trwałego i inwestycji – to właśnie wzajemne relacje tych wielkości powodują ruch i zmiany w poziomie produkcji, zatrudnieniu, poziomie cen i płac oraz w stopie procentowej;
Kalecki twierdził, że cykl jest zjawiskiem nieuchronnym, co wynika z niestabilnej działalności inwestycyjnej w gospodarce kapitalistycznej;

Oskar Ryszard Lange (1904 – 1965)
- aktywny i radykalny działacz PPS;
- pierwsze publikacje Langego koncentrowały się wokół zagadnień cyklu gospodarczego;
- Lange krytykował ustrój, w którym decydującą rolę odgrywały monopole;
- W artykule „Rola państwa w kapitalizmie monopolistycznym” (1931) autor krytycznie oceniał możliwości interwencjonizmu państwowego;
- na podstawie obserwacji przebiegu wielkiego kryzysu i analizy koncepcji głoszonych przez Keynesa, Lange doszedł do wniosku, że monopole i akcja rządu raczej pogłębiają chaos i przyspieszają załamanie się ustroju;
- Światowy rozgłos przyniosła Oskarowi Lange rozprawa „O ekonomicznej teorii socjalizmu” (1936), w której przedstawił model socjalizmu rynkowo – samorządowego.

Eugeniusz Felicjan Kwiatkowski (1888 – 1974)
- Minister przemysłu i handlu w latach 1926 – 1930;
- wicepremier i minister skarbu w latach 1936 –39;
- przeszedł do historii jako współtwórca Centralnego Okręgu Przemysłowego i budowniczy Gdyni;
- koncepcje ekonomiczne Kwiatkowskiego najlepiej są wyrażone w dwóch publikacjach „Postęp gospodarczy Polski” (1928) i „Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej” (1932):
- Upatrywał źródeł naszej słabości w niedorozwoju handlu zagranicznego, wiekowym zlekceważeniu dostępu do morza i braku inicjatywy państwa w dziedzinie uprzemysłowienia.
- Kwiatkowski starał się zbudować realny program wyprowadzenia Polski z zacofania gospodarczego za pomocą przyspieszonej industrializacji i otwarcia wrót morskich dla handlu zagranicznego;

MYŚL EKONOMICZNA OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO
Bilans osiągnięć ekonomistów
II Rzeczpospolitej jest pozytywny, zarówno w przypadku wkładu do teorii, jak i wpływu na politykę społeczną i gospodarczą odrodzonego państwa:
- w dziedzinie teoretycznej poważnie zmniejszono dystans w stosunku do doktryn zachodnich,
- wiele uczyniono dla pogłębienia dyskusji nad wizją lepszego ustroju,
- zaproponowano nowe ujęcie przyczyn kryzysu kapitalizmu – prekursorskie w stosunku do tzw. rewolucji keynesowskiej.
A) Przykład zdobycia uznania w skali światowej przez Kaleckiego i Langego wciąż jest świadectwem możliwości naszych ekonomistów;
B) Klęska wojenna przerwała ogólnie korzystny proces rozwoju społeczno – gospodarczego, przyniosła ogromne straty i szkody, które należało zlikwidować, ale już w radykalnie zmienionych warunkach.

POLSKA MYŚL EKONOMICZNA W LATACH 1945 – 1989:
Po wojnie zapotrzebowanie zgłaszane wobec myśli ekonomicznej miało bardzo prosty i pilny charakter: Stworzenie i realizacja programów odbudowy gospodarczej.
- Ekonomiści polscy na emigracji oraz ci, którzy przeżyli okupację zajęli się przede wszystkim ekonomią stosowaną, a zwłaszcza pilnym kształceniem młodych kadr, zdolnych do szybkiego włączenia się w proces odbudowy gospodarki narodowej.
Polska myśl ekonomiczna w latach 1945- 89
Potrzeby w tym okresie były olbrzymie a możliwości bardzo ograniczone:
- należało scalić pozyskane ziemie zachodnie i północne;
- należało ustabilizować przemieszczanie się ludności;
- na ziemiach odzyskanych należało stworzyć nowe ośrodki naukowe (po wojnie utracono dwa takie ośrodki – lwowski i wileński).
- w szybkim tempie odradzały się lub były organizowane nowe uczelnie akademickie, w których kształcono ekonomistów na potrzeby handlu i innych działów gospodarki narodowej:
A) rozwijała się warszawska SGH (niosła pomoc kadrową ośrodkom w Częstochowie i Łodzi),
B) odrodziły się Akademie Handlowe w Krakowie i Poznaniu,
C) założono nową Akademię Handlową we Wrocławiu oraz Wyższą Szkołę Administracji Gospodarczej w Katowicach, która w 1950 r. przekształciła się w Wyższą Szkołę Ekonomiczną
Nową władzę niepokoił fakt, że wszystkie liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy nie związani z orientacją marksistowską:
Adam Krzyżanowski:
- Aktywnie włączył się w nurt wydarzeń politycznych, uczestnicząc m.in. W konferencji w Moskwie, w wyniku której utworzono w czerwcu 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej;
- Później prof. został posłem z ramienia Stronnictwa Demokratycznego;
Edward Taylor:
- Pozostał wierny koncepcjom neoklasycznym;
- wiele działał na rzecz organizacji PTE i kształcenia młodych kadr.
Stanisław Grabski:
- w czasie wojny działał aktywnie na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie powstało Stowarzyszenie Ekonomistów Polskich;
- W jednej ze swoich książek „Polska gospodarka planowa” (1947) przedstawił koncepcję planowania w warunkach współistnienia różnych form własności z aparatem administracyjnym.
- Monopol ekonomii marksistowskiej zaczął słabnąć już po śmierci Stalina, kiedy atmosfera „odwilży” w ZSRR zaczęła przedostawać się i do Polski;
- Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swobody głoszenia poglądów i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z „rewizjonistami”;
LATA 70 i 80 były okresem:
- głębokich kryzysów społecznych,
- walki ugrupowań politycznych,
- napięć w stosunkach międzynarodowych
- wprowadzenia stanu wojennego.

Polska ekonomia w okresie transformacji ustrojowej:
Lata osiemdziesiąte przyniosły Polsce kryzys gospodarczy i napięcia społeczne, w tej sytuacji doszło do historycznego kompromisu między władzą a nielegalną opozycją, którego wyrazem stały się obrady tzw. Okrągłego Stołu:
- Obrady toczyły się w dniach 6 lutego – 5 kwietnia 1989 r.
Porozumienie objęło strategię działań, którym wkrótce nadano nazwę transformacji ustroju.
Transformacja ustrojowa:
Jako warunki niezbędne w procesie przekształceń wymieniano:
- Pluralizm polityczny i związkowy,
- Wolność słowa,
- Demokrację,
- Niezawisłość sądów,
- Rozwój samorządów pracowniczych i terytorialnych.
Ustalenia Okrągłego Stołu:
- zasada równości wszystkich form własności,
- rozwój wolnego rynku,
- walka z inflacją,
- Utrzymanie pełnego zatrudnienia przy jednoczesnych działaniach osłonowych, takich jak np. indeksacja płac oraz waloryzacja rent i emerytur.
Wyzwaniom pierwszego okresu transformacji miał sprostać program społeczno – gospodarczy określany jako „plan Balcerowicza”:
Program został podporządkowany dwóm głównym celom:
- stabilizacji makroekonomicznej,
- stworzeniu podstaw gospodarki rynkowej.
W pakiecie stabilizacji znalazły się następujące zadania:
- znaczne zmniejszenie deficytu budżetowego przez ograniczenie wydatków na inwestycje centralne, obronę narodową i bezpieczeństwo wewnętrzne oraz likwidację niektórych dopłat;
- Zaostrzenie polityki pieniężnej przez drastyczne podwyżki stóp procentowych i ostre limity kredytowe narzucone na banki;
- Zaostrzenie polityki płac przez wprowadzenie redystrybucyjnego podatku od wzrostu wynagrodzeń
- Skokowa dewaluacja złotego;
- Bardzo wysoka podwyżka cen energii i podstawowych usług.
„Terapia Szokowa” programu Balcerowicza przyniosła następujące efekty:
- zduszono hiperinflację w zarodku ( z 30-40% miesięcznie do 4-5%), ale wciąż poziom cen przewyższał 2,5 razy wskaźnik przyjęty w programie;
- Przywrócono równowagę zewnętrzną na rynku walutowym;
- Sukcesem w finansach publicznych okazała się znaczna nadwyżka budżetowa;
- Wzrosło gwałtownie bezrobocie z 50 tys. do 1,1 mln osób.
- gwałtownie wzrosły ceny paliw,
- załamał się eksport na rynki wschodnie i pogorszył się bilans płatniczy,
- wysokie wydatki socjalne pogłębiły deficyt budżetowy.
Drugi etap transformacji (1992-1995) nie przyniósł spokoju w sytuacji politycznej i społecznej, ale gospodarka zaczęła powoli wychodzić z kryzysu:
- częste zmiany rządów nie sprzyjały wypracowaniu długookresowej strategii rozwoju gospodarczego;
- prywatyzacja opóźniała się, ale sektor prywatny zaczynał już dominować w tworzeniu dochodu narodowego i zatrudnieniu;
- Szczególny niepokój budziło wysokie bezrobocie i sytuacja rolnictwa oraz utrata rynków wschodnich.
Podobne tendencje w sytuacji społeczno – gospodarczej i nauce ekonomicznej wystąpiły także w trzecim etapie w latach 1996-1999:
- relatywnie wysokiej dynamice wzrostu gospodarczego towarzyszyła wciąż nadmierna inflacja, uciążliwe bezrobocie i coraz większy deficyt płatniczy.