Prawo rzeczowe ograniczone

PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE

1. Pojęcie ograniczonych praw rzeczowych

* In. Prawo na rzeczy cudzej ale nie można stosować zamiennie.

* Są to prawa, które dla uprawnionego gwarantują ściśle określone uprawnienia względem rzeczy.

* Należą do grupy praw podmiotowych bezwzględnych, są skuteczne erga omnes.

Zasada numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych – zamknięta lista praw rzeczowych.
Art. 244 wymienia wszystkie prawa rzeczowe: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipoteka.

Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę regulują odrębne przepisy.

Przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są rzeczy, wyj. gdy są to prawa:
- użytkowanie na prawach
- zastaw na prawach
- hipoteka na prawach


Prawa rzeczowe ograniczone





polegające na korzystaniu z rzeczy nie zapewniające korzystania z rzeczy
samoistne akcesoryjne
- użytkowanie - hipoteka
- służebność - zastaw
- spółdzielcze własnościowe prawo uprawniony nie korzysta z rzeczy ale może
do lokalu zaspokoić z rzeczy swoją wierzytelność


Powstanie ograniczonego prawa rzeczowego


na skutek umowy na skutek orzeczenia na skutek orzeczenia na skutek
właścicielem rzecz sądu administracyjnego zasiedzenia
a inną osobą (np. służebność drogi (np. służebność
koniecznej, służebność gruntowa)
w razie przeniesienia współwłasności)
Do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności ale są wyjątki:

· można w umowie zawrzeć warunek i termin
· nie jest konieczne zawarcie umowy w formie aktu notarialnego (wystarczy tylko oświadczenie właściciela nieruchomości)
· jeżeli chcemy zawrzeć hipotekę, nie wystarczy umowa ale konieczny jest wpis do księgi wieczystej

Jednakże do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości nie stosuje się przepisów o niedopuszczalności warunku lub terminu. Forma aktu notarialnego jest potrzebna tylko dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia.

Zmiana ograniczonego prawa rzeczowego
Do zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego potrzebna jest umowa między uprawnionym a właścicielem rzeczy obciążonej, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej - wpis do tej księgi.

Jeżeli zmiana treści prawa dotyka osoby trzeciej, do zmiany potrzebna jest zgoda tej osoby.

Przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego
Do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości potrzebna jest umowa między uprawnionym a nabywcą oraz - jeżeli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej - wpis do tej księgi, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Nie wszystkie mogą być przenoszone. Niezbywalne są: użytkowanie i służebności osobiste a służebność gruntową można przenieść tylko z prawem własności nieruchomości.

Wygaśniecie ograniczonego prawa rzeczowego
· kiedy strony postanawiają o jego wygaśnięciu w umowie
· czynność prawna jednostronna – oświadcznie uprawnionego (konieczne jest wykreślenie tego prawa z księgi wieczystej)
· konfuzja – uprawniony staje się właścicielem
· upływ czasu pod warunkiem, że jest to prawo terminowe
· niewykonywanie ich przez 10 lat – dotyczy użytkowania i służebnośc
· wyrok sądowy
· decyzja administracyjna
· wygaśnięcie wierzytelności – dotyczy praw akcesoryjnych: zastaw i hipoteka

2. Pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych

Kolizja ograniczonych praw rzeczowych – sytuacja kiedy na rzeczy jest ustanowionych kilka ograniczonych praw rzeczowych i niemożliwe jest ich jednoczesne zastosowanie np. jedna nieruchomość obciążona kilkoma hipotekami.

Dlatego ustanowiono zasadę pierwszeństwa - jeżeli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej (pierwszeństwo). Czyli najpierw ulegają zaspokojeniu prawa, które mają pierwszeństwo a dopiero później inne.

Zmiana pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych

Do zmiany pierwszeństwa potrzebna jest umowa między tym czyje prawo ma ustąpić pierwszeństwa a tym czyje prawo ma uzyskać pierwszeństwo. Jeżeli chociaż jedno z tych praw jest ujawnione w księdze wieczystej, potrzebny jest także wpis do księgi wieczystej.
Zmiana pierwszeństwa staje się bezskuteczna z chwilą wygaśnięcia prawa, które ustąpiło pierwszeństwa.

Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości wpisane w księdze wieczystej ma pierwszeństwo przed prawem niewpisanym do księgi.

O pierwszeństwie o.p.rz wpisanych do księgi wieczystej rozstrzyga chwila, do której liczy się skutki dokonanego wpisu.

3. Ochrona ograniczonych praw rzeczowych

Stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności.

Właścicielowi na wypadek naruszenia jego o.p.rz przysługuje roszczenie windykacyjne – gdy jest pozbawiony władztwa nad rzeczą oraz roszczenie negatoryjne – gdy prawo zostało naruszone w inny sposób.

Do ochrony hipoteki inne przepisy.

4. Użytkowanie

Cel dla których ustanawia się użytkowanie:
· cel konsumpcyjny – gdy z rzeczy nie korzysta właściciel a inna osoba, która zaspokaja jakieś potrzeby
· cel produkcyjny – timesharing: aby zapewnić możliwość korzystania z lokalu w określonym czasie w roku

Rzecz można obciążyć prawem do jej używania i do pobierania jej pożytków (użytkowanie).

Przedmiotem użytkowania może być rzecz ruchoma lub nieruchoma oraz prawo. Może być ustanowione na rzecz osób fizycznych i prawnych. Użytkownik powinien wykonywać swoje prawo zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki.

Użytkowanie dotyczy całej rzeczy, ale w umowie można ograniczyć użytkowanie do jej części.

Użytkowanie może dotyczyć rzeczy niużywalnych. Wyjątek - jeżeli użytkowanie obejmuje pieniądze lub inne rzeczy oznaczone co do gatunku, użytkownik staje się z chwilą wydania mu tych przedmiotów ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania obowiązany jest do zwrotu według przepisów o zwrocie pożyczki (użytkowanie nieprawidłowe).

Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa.
Do użytkowania praw stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu rzeczy.
Do ustanowienia użytkowania na prawie stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego prawa.
Jeżeli użytkowanie obejmuje określony zespół środków produkcji, użytkownik może w granicach prawidłowej gospodarki zastępować poszczególne składniki innymi. Włączone w ten sposób składniki stają się własnością właściciela użytkowanego zespołu środków produkcji.
Jeżeli użytkowany zespół środków produkcji ma być zwrócony według oszacowania, użytkownik nabywa własność jego poszczególnych składników z chwilą, gdy zostały mu wydane; po ustaniu użytkowania obowiązany jest zwrócić zespół tego samego rodzaju i tej samej wartości, chyba że inaczej zastrzeżono.

Cechy użytkowania:
· jest najszerszym ograniczonym prawem rzeczowym
· jest niezbywalne – nie może zostać przeniesione na inną osobę
· jest bezterminowe (oddanie w użytkowanie bez wskazania terminu oddania) lub terminowe (na określony czas)
· odpłatne lub nieodpłatne – wyj. timesharing: ryczałtowe korzystanie co roku z nieruchomości

Użytkownik ma wykorzystywać swe prawa zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki.

Powstanie użytkowania:
a) na podstawie czynności prawnej właściciela
b) umowa między użytkownikami
c) decyzja administracyjna

Wygaśnięcie użytkowania:
1) zasady ogólne – śmierć użytkownika, ustanie użytkowania
2) niewykonywanie przez lat dziesięć
3) zniesienie użytkowania

Po wygaśnięciu użytkowania użytkownik obowiązany jest zwrócić rzecz właścicielowi w takim stanie, w jakim powinna się znajdować stosownie do przepisów o wykonywaniu użytkowania.

Roszczenie właściciela przeciwko użytkownikowi o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy albo o zwrot nakładów na rzecz, jak również roszczenie użytkownika przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.

Może być ustanowione w różnym celu:
1) użytkowanie przez osobę fizyczną – charakter alimentacyjny np. aby zapewnić utrzymanie, prawa terminowe, wygasają najpóźniej ze śmiercią użytkownika
2) użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne – charakter szczegółowy
3) timesharing – powstaje na podstawie umowy osoby fizycznej i przesiębiorcy, daje prawo do korzystania z domu pomocy mieszkaniowej w oznaczonym czasie w ciągu roku, zbywalność, dziedziczność, podlega egzekucji

5. Służebność

Służebność gruntowa

Mają czynić zadość potrzebom gospodarczym, ich głównym zadaniem jest podnoszenie produkcyjności nieruchomości.

Może mieć dwojaką postać:



uprawnienia właściciela nieruchomości obowiązku właściciela nieruchomości
do ograniczonego korzystania z obciążonej do niewykonywania
nieruchomości obciążonej określonych uprawnień


Podział służebności



służebność gruntowa czynna służebność gruntowa bierna
przybiera postać uprawnienia przybiera postać obowiązku


Służebności gruntowe czynne występują najczęściej. Przykładem służebności gruntowych czynnych są służebności drogowe np. służebność przechodu, służebność przejazdu, służebność wypasu, służebność czerpania wody, służebność pobierania ściółki.


Służebności gruntowe bierne mają dwojaki charakter



właściciel nieruchomości obowiązek powstrzymania się przez
obciążonej nie może wznieść właściciela nieruchomości od podejmowania
budynku na swojej nieruchomości czynności faktycznych, które przysługują
mu na podstawie prawa od właściciela innej
nieruchomości

np. zakaz wznoszenia budynków, sadzenia
drzew od 1,5 m – służebność widoku i światła


Służebność to ograniczone prawo rzeczowe, jest skuteczne erga omnes, jest prawem związanym z własnością nieruchomości. Celem służebności gruntowej jest zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej jako całości lub jej oznaczonej części , kosztem nieruchomości obciążonej

Zakres służebności gruntowej ustala się wg zasad współżycia społecznego. Służebność gruntowa powinna być wykorzystywana lojalnie – tzn. tak aby jak najmniej utrudnić korzystanie z nieruchomości obciążonej.

Korzyść płynąca z służebności gruntowej powinna mieć charakter obiektywny.

Charakterystyczną cechą jest to, że nie może ona polegać na obowiązku czynnym właściciela nieruchomości obciążonej; nie jest zobowiązaniem do wykonania określonej czynności, a jedynie do powstrzymania się

Powstanie służebności gruntowej na podstawie:

1. czynności prawnej – umowa; mają zastosowanie zasady ogólne;
2. orzeczenia sądowego – dotyczy ustanowienia służebności drogi koniecznej, może domagać się tego właściciel lub użytkownik wieczysty, służebność budynkowa w sytuacji gdy dochodzi do zniesienia współwłasności
3. orzeczenia administracyjnego – gdy dochodzi do wywłaszczenia nieruchomości
4. zasiedzenia – można tylko taką, która polega na korzystaniu z trwałego i widocznego urządzenia np. droga

Wygaśnięcie służebności gruntowej:

- gdy nie jest wykonywana przez 10 lat
- gdy straciła znaczenie dla właściciela nieruchomości obciążonej (bez wynagrodzenia)
- stała się szczególnie uciążliwa (może żądać jej zniesienia za wynagrodzeniem)
- zmiana treści lub sposobu wykonywania za wynagrodzeniem gdy wystąpi ważna potrzeba gospodarcza
- na skutek podziału nieruchomości

Wygasa z przyczyn typowych dla wszystkich ograniczonych praw rzeczowych.


Służebności osobiste – służebność ustanowiona na rzecz określonej osoby,

Mają praktycznie taką samą treść jak służebność gruntowa. Różnica polega na tym, że inna jest osoba uprawniona.

Cechą charakterystyczną jest to, że mogą być ustanowione tylko na rzecz osób fizycznych, nie mogą być ustanowione na rzecz osób prawnych. Jest ona związana z konkretną osobą, wygasa ze śmiercią uprawnionego. Nie może zostać przeniesiona na inną osobę, jest niezbywalna.

Służebność osobista służy przede wszystkim celom konsumpcyjnym.

Może zostać zamieniona na rentę, jeżeli uprawniony dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu służebności.

Nie można zasiedzieć służebności osobistej.

Największe znaczenie mają w stosunkach wiejskich np. służebność mieszkania – uprawniony może zamieszkiwać mieszkanie ze współmałżonkiem i małoletnimi dziećmi, może korzytać oprócz pokoi również z pomieszczeń wspólnych. Służebność mieszkaniowa wygasa z chwilą śmierci, ale w umowie można zastrzec, że będzie przysługiwać współmałżonkowi, rodzicom, dzieciom.


6. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej

Uregulowane ustawą o własności lokali z 94 r.

To rzeczowa forma korzystania z lokalu, które występuje tylko w spółdzielniach mieszkaniowych.

Przedmiotem tego prawa są przedmioty należące do spółdzielni a podmiotem członkowie spółdzielni.

Przedmiotem może być lokal mieszkalny jak i lokal o innym przeznaczeniu

Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego może przysługiwać osobie, która nie jest członkiem spółdzielni a) na podstawie dziedziczenia, b)na podstawie czegoś innego niż dziedziczenie

Podmiotami mogą być osoby fizyczne, prawne jak i inne jednostki organizacyjne

Powstanie s.w.p.d.l.m – a) na podstawie umowy, b) na podstawie przekształcenia prawa lokatorskiego

Treść prawa obejmuje prawo do korzystania z lokalu i prawo rozporządzania lokalem.


7. Zastaw

Celem zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności; jest to zabezpieczanie rzeczowe – może powstać gdy wierzytelność istnieje; jeżeli wygasa to wygasa także zastaw;

Wyj. zastaw może być ustanowiony na wierzytelności przyszłej lub warunkowej

Ustanawiamy go na rzeczach ruchomych.

Zastawnik – osoba na której rzecz ustanowiono zastaw
Zastawca – właściciel rzeczy

Dwa uprawnienia zastawnika:
- możliwość zaspokajania się z rzeczy bez względu na to czyją stała się własnością
- pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi zastawcy


Przedmiot zastawu:
· ruchomość – rzecz niewyjęta z obrotu, by zaspokojenie nastąpiło z sumy uzyskanej ze sprzedaży rzeczy; oddanie rzeczy w zastaw rozciąga się na części składowe rzeczy i przynależności
· udział współwłaściciela w rzeczy ruchomej
· na prawach – jeżeli prawo jest zbywalne

Zastaw może zabezpieczać wierzytelności pieniężne i niepieniężne.

Zastaw zabezpiecza: wierzytelność główną, roszczenia związane z wierzytelnością zabezpieczoną a zwłaszcza roszczenia o odsetki nieprzedawnione, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, zwrot nakładów na rzecz oraz o przyznane koszty zaspokojenia wierzytelności.

Powstanie zastawu:
1) na podstawie czynności prawnej (umowa ) zastaw umowny – na podstawie umowy między właścicielem a wierzycielem. Jest to umowa realna, nie wymaga szczególnej formy.
2) na podstawie prawa (ustawowy) np. przewoźnik, właściciel hotelu

Do zastawu na prawach stosuje się odpowiednio przepisy o zastawie na rzeczach ruchomych, a do ustanowienia zastawu na prawie stosuje się przepisy o przeniesieniu tego prawa.

Wygaśnięcie zastawu:
1) gdy wygasa wierzytelność
2) jeżeli została przeniesiona wierzytelność bez zastawu
3) zastawnik zwrócił rzecz zastawcy

nie wygasa na skutek konfuzji.

Gospodarczym celem zastawu jest zabezpieczanie jest zabezpieczenie wierzytelności zwłaszcza wtedy gdy zachodzi, uzasadniona obawa, że dłużnik wykona swój obowiązek.

Zastaw rejestrowy:
- nie jest konieczne wydanie rzeczy
- zastawca może nadal korzystać z rzeczy
- poprzez umowę na piśmie wpis do rejestru co zastępuje wydanie rzeczy

Rejestr zastawców prowadzony przez sądy rejonowe.
Mogą być zastawiane tylko niektóre wierzytelności.

8. Hipoteka

Służy zabezpieczaniu wierzytelności ale na nieruchomości.

Hipoteka jest prawem akcesoryjnym w stosunku do wierzytelności, nie może powstać ani zostać przeniesiona bez wierzytelności, wygaśnięcie wierzytelności = wygaśnięcie hipoteki.

Hipoteka zabezpiecza: wierzytelność główną, roszczenia o odsetki nieprzedawnione, przyznane koszty postępowania

Treść hipoteki polega na zabezpieczaniu oznaczonej wierzytelności przez obciążenie nieruchomości prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości.

Hipoteka zabezpiecza tylko wierzytelności pieniężne i roszczenia o odsetki o przedawnione oraz przyznane koszty postępowania.




Zabezpieczenie hipoteczne jest korzystne dla wierzyciela, ponieważ ma on 2 dłużników:
a) dłużnik osobisty – dłużnik, który zaciągnął zobowiązanie odpowiada za dług całym majątkiem
b) dłużnik rzeczowy – osoba, która w danym momencie jest właścicielem nieruchomości, na której ustanowiono hipotekę

Przedmiot hipoteki: użytkowanie wieczyste, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Powstanie hipoteki:
1) w drodze umowy – hipoteka umowna: na podstawie umowy między wierzycielem hipotecznym a właścicielem nieruchomości w formie aktu notarilanego = wpis do księgi wieczystej
2) na podstawie orzeczenia sądowego lub innego organu – hipoteka przymusowa: osoba, której przysługuje wierzytelność może żądać ustanowienia hipoteki bez zgody właściciela nieruchomości

Hipoteka ustawowa – spłata wierzytelności hipotecznej obciążonej hipoteką może być dokonana do wysokości tej hipoteki tylko do rąk wierzyciela, któremu ona przysługuje, chociażby jego wierzytelność nie była jeszcze wymagalna. Do jej powstania konieczny wpis do księgi wieczystej.

Hipoteka kaucyjna – polega na zabezpieczeniu wierzytelności o wysokości nieustalonej, lecz określonej do oznaczonej sumy najwyższej.

Wygaśnięcie hipoteki:
1) jeżeli wygaśnie wierzytelność zabezpieczona hipoteką
2) na skutek czynności prawnej dokonanej między wierzycielem a dłużnikiem
3) gdy do depozytu zostanie złożona odpowiednia suma (musi być połączona ze zrzeknięciem się uprawnienia do odebrania kwoty z powrotem)
4) konfuzja – gdy nieruchomość obciążona hipoteką zostaje zakupiona przez wierzyciela
5) gdy na podstawie prawnej hipoteka zostaje wykreślona z księgi wieczystej (po 10 latach hipoteka wygasa)

Jeżeli dochodzi do wygaśnięcia hipoteki to wierzyciel hipoteczny musi doprowadzić do wykreślenia hipoteki z księgi wieczystej.