Mesjanizm romantyczny
Mesjanizm to wierzenie lub raczej zespół wierzeń dotyczących zbawczej roli pośrednika (mesjasza), który, ofiarując się za ogół, odkupuje jego winę. Owym pośrednikiem może być jednostka lub grupa (np. naród czy klasa społeczna). Mesjanizm może mieć charakter religijny, ale także społeczny. Wiąże się z tendencjami millenarystycznymi, z oczekiwaniem na przełom dziejów i nastanie królestwa bożego na ziemi.
Mesjanizm swoimi korzeniami sięga religii żydowskiej, później pojawiał się w obrębie wielu kultur (np. w XIX-wiecznej Francji). Jest on z reguły religią narodów słabych i zagrożonych, choć pojawia się także swoisty mesjanizm dominacji, związany z tendencjami nacjonalistycznymi (np. w XIX-wiecznej Rosji).
W literaturze polskiej elementy mesjanistyczne występowały już w dobie staropolskiej, np. w twórczości P. Skargi czy W. Kochowskiego. Wiązały się one z przestrogami przed upadkiem narodu, który zarazem prezentowany był jako pozostający w szczególnym związku z Bogiem – jego opiekunem.
Na początku XIX w. mesjanizm pojawił się w polskiej literaturze jako reakcja na rozbiory. Stał się w ten sposób próbą odnalezienia sensu w wydarzeniach historycznych, które przerażały swoją grozą i absurdalnością. Mesjanizm stanowi tu więc swego rodzaju historiodyceę, tłumaczącą fenomen zła w historii, wyjaśniającą przyczyny i znaczenie cierpienia doświadczanego przez naród polski. Tak jest w poezji J.P. Woronicza (np. Hymn do Boga), ukazującego rozbiory Polski jako rezultat przewinień narodu i zarazem jako drogę jego odkupienia, powrotu do łaski Boga.
W literaturze romantycznej mesjanizm dochodzi do głosu po klęsce powstania listopadowego, określając charakter drugiej fazy epoki, twórczość Wielkiej Emigracji (pojęcie to sformułował filozof – .M. Hoene-Wroński). Wzorcowym tekstem polskiego mesjanizmu jest III część Dziadów (tzw. Dziady drezdeńskie) Mickiewicza oraz jego publicystyczne Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego nawiązujące do powstałego podczas powstania listopadowego tekstu Brodzińskiego Mowa o narodowości Polaków.
Mesjanizm Mickiewiczowski, początkowo jednostkowy, ewoluuje z czasem ku zbiorowemu, zwierając przekonanie o zbawczej roli narodu. Łączy się ponadto z misjonizmem – przekonaniem o moralnym posłannictwie narodu polskiego mającego odrodzić Europę (tak jest w Księgach... i w prelekcjach paryskich). Należy również odnotować antynomiczność mesjanizmu Mickiewicza – z jednej strony poeta eksponuje zbawczą rolę cierpienia i konieczność poddania się mu, z drugiej natomiast, zwłaszcza w latach 40. – nakaz czynnej zmiany świata.
Z mesjanizmem Mickiewiczowskim polemizuje Słowacki w Kordianie i w Anhellim, traktując tę postawę jako kult biernego cierpiętnictwa, jako drogę wyniszczenia narodu pozbawianego w ten sposób żywotnych mocy. Dopiero w okresie mistycznym Słowacki odkryje odkupicielską wartość cierpienia. Jego mesjanizm będzie miał charakter dynamiczny i aktywistyczny, wyróżniający się dążeniem do przemiany człowieka i świata oraz do jego moralnego rozwoju na drodze czynu, ewolucji ku pełnej doskonałości (Król Duch).
Elementy mesjanistyczne pojawiają się również w twórczości Z. Krasińskiego – w Irydionie czy Przedświcie. Negatywną postawę wobec mesjanizmu przyjął Norwid, dla którego stanowi on przykład postawy pozbawionej wartości, angażującej siły narodu i uniemożliwiającej mu tworzenie nowoczesnej cywilizacji.
Mesjanizm stał się jednym z ważniejszych polskich mitów narodowych, akceptowanych bądź krytykowanych w następnych epokach.