Starożytny Rzym

Rzym, warunki naturalne
Półwysep Apeniński jest położony w środkowej części Morza Śródziemnego. Otaczają go cztery morza: Liguryjskie, Tyrreńskie, Adriatyckie i Jońskie. Większą część jego terytorium stanowią obszary górzyste i wyżynne (ponad 60% powierzchni). Największą niziną jest Nizina Padańska. Przez środek Półwyspu z południa na północ biegnie pasmo Apeninów. Są to góry młode w sensie geologicznym, czego wyrazem jest czynna działalność wulkaniczna: (Wezuwiusz w pobliżu Neapolu i Etna na Sycylii) i zdarzające się trzęsienia ziemi. Półwysep otaczają trzy duże wyspy: Sycylia, Sardynia i Korsyka. Klimat zbliżony jest, szczególnie w części południowej, do greckiego. Linia brzegowa jest zdecydowanie mniej rozwinięta niż w Grecji, choć wybrzeża również obfitują w dogodne dla żeglugi zatoki.

Rzym, społeczeństwo
Ludność starożytnej Italii – jeszcze przed powstaniem państwa rzymskiego – była o wiele bardziej zróżnicowana niż ludność Grecji. Półwysep zamieszkiwały indoeuropejskie plemiona Italików, którzy przybyli na te ziemie w II tysiącleciu p.n.e. Do największych należały takie plemiona jak: Latynowie, Faliskowie, Samnici, Sabinowie, Kampanowie, Lukanowie, Umbrowie i Wolskowie. Każde z nich mówiło odmiennym językiem lub dialektem. Inne grupy stanowili osiadli w VIII w. p.n.e. w dzisiej-szej Toskanii Etruskowie oraz na południu Półwyspu Grecy. W V i IV w. p.n.e. północna część Pół-wyspu została opanowana przez Galów, którzy przybyli spoza Alp. Stąd też tę część Italii zaczęto na-zywać Galia Przedalpejska. Zarówno Grecy, jak i Etruskowie odegrali ważną rolę w cywilizowaniu mieszkańców Italii. Grecy w ramach wielkiej akcji kolonizacyjnej opanowali południową część Pół-wyspu Apenińskiego oraz Sycylię. Założyli tutaj liczne kolonie, między innymi: Syrakuzy, Sybaris, Tarent. Były to miasta niezwykle bogate. Zamieszkiwaną przez Greków część Italii nazywano Wielka Grecja, z racji pozycji tutejszych polis.
Tajemniczym ludem byli Etruskowie. Już w starożytności historycy spierali się o ich pochodzenie. Po-jawiły się dwie teorie: jedna z nich mówiła, że byli oni przybyszami z Azji Mniejszej, druga – że byli ludnością miejscowego pochodzenia. Spór ten nie został do dzisiaj rozstrzygnięty. Etruskowie, podo-bnie jak Grecy, żyli w miastach. Nie utworzyli jednej organizacji państwowej, lecz federację 12 miast. Każde miasto miało swojego króla. W V w. p.n.e. ustrój polityczny miast etruskich zaczął ewoluować w stronę republiki. Etruskowie ogrywali znaczącą rolę w Italii w VI – IV w. p.n.e. W tym czasie wy-wierali wielki wpływ na życie wewnętrzne Rzymu. Wiele rzymskich obyczajów i instytucji politycz-nych wywodzi się od Etrusków, także i obyczaje religijne, w tym zabiegi magiczne. Etruskowie wró-żyli z lotu ptaków, z wnętrzności zwierząt, zwyczaj ten zapożyczyli od nich Rzymianie. Także organi-zacja miasta, również samego Rzymu, została zaczerpnięta od Etrusków. Rzymianie nie prowadzili z Etruskami wojny. Wchłanianie miast etruskich było powolnym procesem, a sami Etruskowie ulegali latynizacji. Już w czasach cesarstwa rzymskiego uważano ich za lud wymarły.

Społeczeństwo państwa rzymskiego w ciągu prawie tysiąca lat jego istnienia ulegało licznym przek-ształceniom. Początkowo byli to rolnicy i hodowcy zwierząt, żyjący w ustroju rodowym. Podstawą społeczeństwa były rodziny. Wokół niej gromadzili się ludzie uzależnieni od niej ekonomicznie. Na-zywano ich klientami. Ojciec rodziny sprawował władzę absolutną nad rodziną i jej klientami. Ro-dziny spokrewnione ze sobą wchodziły w skład jednego rodu i nosiły to samo nazwisko. Z kolei rody łączyły się w kurie, które były podstawowymi jednostkami zgromadzenia ludowego. Kurii było trzy-dzieści. Każda z nich miała swojego przywódcę, kapłana i liktora. Także armię formowano według kurii. Każda z nich wystawiała 10 jeźdźców i 100 pieszych, czyli w sumie 300 konnych i 3000 pie-szych żołnierzy. Tworzyli oni legion. W V w. p.n.e. ludność państwa rzymskiego liczyła około 15 tys. osób. Istotnym podziałem społecznym był podział na patrycjuszy i plebejuszy. Ci pierwsi stanowili a-rystokrację i początkowo monopolizowali sprawowanie urzędów państwowych. Plebejusze, choć mieli w swoim ręku także duże majątki, byli upośledzeni. Ostatecznie walka między dwiema grupami za-kończyła się sukcesem plebejuszy i uzyskaniem gwarancji ochrony swych interesów, czego wyrazem było ustanowienie specjalnego urzędnika – trybuna ludowego (plebejskiego).

Liczne podboje prowadzone przez Rzym od III w. p.n.e. doprowadziły do zmiany stosunków społecz-nych. Dotychczas podstawową masę ludności stanowili wolni chłopi. Jednak w wyniku wielkich pod-bojów ich znaczenie zaczęło maleć, a sama grupa przeżywała poważny kryzys. Złożyło się nań rozdra-bnianie gospodarstw między synów, obowiązek służby wojskowej odrywający chłopów na lata od ro-dzin, oraz wzrost znaczenia właścicieli dużych majątków (tzw. latyfundiów). Korzystali oni z osłabie-nia pozycji chłopów i zagarniali ich ziemie. Zubożali chłopi przenosili się do Rzymu, gdzie tworzyli specyficzną grupę społeczną, określaną mianem proletariatu. Zatrudniali się tu niekiedy do prac dory-wczych, lecz zwykle żyli na koszt społeczeństwa, korzystając z rozdawnictwa żywności prowadzone-go przez urzędy państwowe dla ubogich obywateli. Byli grupą coraz liczniejszą i dość niebezpieczną, gdyż łatwo ulegali demagogom i mogli doprowadzić do rewolty. W połowie II w. p.n.e. została podję-ta próba reformy agrarnej, która miała poprawić położenie ubożejącej ludności chłopskiej. Przeprowa-dzili ją bracia Grakchowie w 133 r. p.n.e. jednak nie zapobiegła ona ruinie chłopów. Upadek tej klasy społecznej miał olbrzymie znaczenie dla losów państwa. Została zmieniona zasada rekrutacji armii. Nie było już wystarczającej liczby obywateli zobowiązanych do służby wojskowej, a więc zaczęto do armii przyjmować ochotników wynagradzanych żołdem.

Stopniowo dominującą pod względem znaczenia grupą społeczną stała się tzw. nobilitas, czyli grupa ludzi bardzo zamożnych, pochodzących zarówno spośród patrycjuszy, jak i plebejuszy. Było ich nie-wielu – około 25 rodów, lecz właśnie oni monopolizowali w swoim ręku najwyższe urzędy. W cza-sach republiki wyodrębniła się również grupa tzw. ekwitów. Byli to ludzie wzbogaceni na wojnach, lecz nie wywodzący się ze starych rodów. Stanowili oni rodzaj arystokracji finansowej.
Specyficzną grupę społeczną stanowili niewolnicy. Wielkie podboje prowadzone przez państwo rzym-skie od III w. p.n.e. spowodowały napływ do Rzymu masy jeńców spośród ludów pokonanych. Spo-wodowało to spadek cen na niewolników i ich upowszechnienie. Nigdy i nigdzie nie wykorzystywano na taką skalę pracy niewolników. Ich położenie zależało od rodzaju wykonywanej pracy, a także od u-sposobienia właściciela. Nowością było masowe zatrudnianie niewolników na roli. Pracowali oni w majątkach ziemskich (latyfundiach), należących do nobilów i ekwitów. Ciężka praca, złe traktowanie, brak perspektyw na wyzwolenie, co mogło się stać udziałem służby domowej, wpływały na buntowni-cze nastroje w tej grupie społecznej. Specyficzną kategorię niewolników stanowili gladiatorzy. Byli to sprawni fizycznie młodzi mężczyźni szkoleni do walk na scenie. Walki gladiatorów stanowiły jedną z ulubionych rozrywek Rzymian. Spośród nich rekrutował się przywódca największego powstania nie-wolników – Spartakus. Kierowane przez niego powstanie wybuchło w 73 r. p.n.e. w Italii i zostało stłumione dopiero po dwóch latach.