Rodzinne uwarunkowania przemocy w rodzinie

Definicja i rodzaje przemocy

Przemoc jest zjawiskiem powszechnie spotykanym w życiu społecznym. W Słowniku języka polskiego przemoc jest definiowana jako

„fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie” (Słownik Języka Polskiego, 1993).


Terminologia i rodzaje przemocy

Teoretycy i praktycy, zajmujący się badaniem i leczeniem przemocy, uwzględniają na ogół trzy zasadnicze kryteria: rodzaj zachowania sprawcy, jego intencje, skutki przemocy u ofiary. Oto przykłady definicji, najczęściej powtarzające się w literaturze przedmiotu:

„Przemocą jest każde zachowanie, którego intencją jest wyrządzenie fizycznej krzywdy drugiemu człowiekowi, lub też czyn, który jest postrzegany jako mający taką intencję” (Sussman, Steinmetz, 1987: Straus, 1991).

„Przemoc to wszystkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej lub psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”(Pospieszyl, 194).

W Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, prowadzonym przez Państwową Agencje Rozwiązania Problemów Alkoholowych w Polsce, przyjęto następującą definicję:

„Przemoc domowa, zwana też przemocą w rodzinie, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusz prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody” (Sasal 1998).

W literaturze psychologicznej i socjologicznej najczęściej używa się terminu przemoc w rodzinie (domestic violence). Jest to termin na tyle ogólny, że do bardziej szczegółowych analiz konieczne jest uwzględnienie wzajemnych relacji, stąd wyróżnić można przemoc rodziców wobec dziecka , przemoc wobec partnera w związku, przemoc wobec osób starszych w rodzinie. Na określenie przemocy w związku partnerskim używa się terminu wzajemna przemoc w parze (common couple violence), przemoc w związku partnerskim (couple violence, mutual violence).


Formy przemocy


Biorąc pod uwagę przejawy przemocy, wyróżnia się przemoc fizyczną, przemoc psychiczną, przemoc seksualną. Niektórzy dodatkowo wyodrębniają jeszcze znęcanie się nad ulubionymi zwierzętami domowymi i niszczenie własności jako dodatkową kategorię przemocy (Gnley, 1987).

Przemoc fizyczna


Przemoc fizyczna jest intencjonalnym zachowaniem, niosącym ryzyko uszkodzenia ciała, niezależnie czy do tego dochodzi.
Przejawami przemocy fizycznej są: popychanie, policzkowanie, szarpanie za włosy, uderzenie pięścią, kopanie, przypalanie papierosem, duszenie, rzucanie przedmiotami, drapanie, plucie, wykręcanie rąk, napaść z użyciem broni, krępowanie lub uwięzienie, świadome stworzenie niebezpiecznych sytuacji, stanowiących zagrożenie fizyczne (np. szybka jazda samochodem). Lista form przemocy fizycznej nie ogranicza się tylko do wymienionych powyżej. W praktyce spotyka się ich znacznie więcej.


Przemoc seksualna


Przemoc seksualna polega na zmuszaniu osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu aktywności seksualnej, gdy osoba nie jest w pełni świadoma, bez pytania o jej zgodę lub gdy obawia się odmówić. Przymus może polegać na bezpośrednim użyciu siły fizycznej, ale także na groźbach użycia siły lub emocjonalnym szantażu. Do przemocy seksualnej zalicz się: gwałt, stosunek analny, oralny wbrew woli partnera/ki, filmowanie podczas seksualnej aktywności, rozbieranie z użyciem siły, pozwolenie, aby inni patrzyli na akt seksualny, zmuszanie do oglądania fotografii lub filmów pornograficznych lub używanie przedmiotów, które są wprowadzone do pochwy lub odbytu i inne.


Przemoc psychiczna


Przemoc psychiczna zawiera przymus i groźby, zastraszanie, emocjonalne wykorzystywanie, za które uważa się oskarżanie, upokarzanie, poniżanie, obwinianie i manipulowaniem poczuciem winy, wyzwiska, wmawianie choroby psychicznej, odmawianie współżycia seksualnego, izolowanie poprzez kontrolowanie kontaktów z innymi, zabranianie korzystania z telefonu, samochodu, itd., zakaz opuszczania domu, oskarżenie o spowodowanie przemocy, zaprzeczenie i minimalizowanie przemocy, wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli, np. wzbudzenie poczucia winy za domniemane niewywiązywanie się z roli rodzicielskiej, porywanie dzieci i przetrzymywanie ich, groźby pozbawienia władzy rodzicielskiej, wrogie nastawienie dzieci wobec matki ojca, wykorzystywanie pozycji mężczyzny, np. traktowanie partnerki jako „służącej”, podejmowanie ważnych decyzji bez równego udziału drugiej osoby, sztywne definiowanie ról mężczyzny| kobiety, zachowanie jak „ pan domu”, finansowe wykorzystywanie: zabieranie pieniędzy, kontrola ich wydawania, wydzielanie zbyt małych kwot na utrzymanie i inne. Przemoc psychiczna może też polegać na niszczeniu przedmiotów, mających jakąś wartość dla ofiary i celowej agresji wobec ulubionych zwierząt domowych.




Teoretyczne ramy przemocy w rodzinie

Nie ma jednej spójnej koncepcji teoretycznej, wyjaśniającej pojawienie się przemocy między bliskimi w rodzinie. Różne teorie koncentrują się wokół poszczególnych czynników ryzyka, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia przemocy. Dyskusje dotyczą przewagi jednych czynników nad innymi, najczęściej społeczno-strukturalnych nad psychopatologicznymi (Kaufman Kantor, Jasinski, 1998).
Można wyróżnić trzy podejścia teoretyczne:


1. Podejście intraindywidualne


W koncepcjach należących do tego nurtu podkreśla się rolę czynników intraindywidualnych: osobowościowych, np. poczucia własnej wartości, kompetencji społecznych; psychopatologicznych, takich jak na przykład antysocjalne zaburzenia osobowości, nadużywanie alkoholu i innych środków odurzających; neurologicznych, np. wczesnodziecięcych mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego, urazów głowy, fizjologicznych, np. poziomu cukru we krwi, akcji serca.
Podejście to, czyli wyjaśnianie przemocy w rodzinie opierające się na czynnikach neurologicznych, psychopatologicznych, osobowościowych, jest szczególnie ostro krytykowane przez zwolenników koncepcji socjologicznych i feministycznych.


2. Podejście socjokulturowe



W tym ujęciu mieści się systemowa teoria rodziny, socjologiczna terapia funkcjonalna, teoria strukturalna, koncepcje feministyczne. Teoria strukturalna upatruje źródeł przemocy w czynnikach sytuacyjnych, takich jak stres, deprawacja, frustracja. Systemowa teoria rodziny koncentruje się na zagadnieniu, w jaki sposób przemoc staje się wzorcem utrwalonym stopniowo w życiu małżonków i na refleksji nad potencjalnymi zmianami w systemie rodzinnym.


3. Czynniki ryzyka


W badaniach populacyjnych okazało się, że istnieją trwałe czynniki ryzyka przemocy wewnątrzrodzinnej. Należą do nich: dziedziczenie wzorca przemocy z rodziny pochodzenia, nadużywanie alkoholu, starus zawodowy, status socjoekonomiczny.




Dzieci jako świadkowie przemocy w rodzinie


W 1962 roku Kempe wprowadził obecnie powszechnie uznawany syndrom maltretowanego dziecka. Wpływ przemocy w rodzinie na dziecko może być bezpośredni-wskutek zagrożenia agresją dorosłego, a także bardziej pośredni-poprzez bycie świadkiem przemocy. Dzieci mogą nie widzieć awantur i bicia matki, ale słyszą np. jej płacz, jęki, wyzwiska. Widzą skutki przemocy: zdemolowane mieszkanie, ślady krwi, siniaki, potargane ubrania, rozbite okulary, policjantów w domu. Na pewno czują atmosferę napięcia w rodzinie, lęk i obawy matki, kiedy sprawca wraca do domu.
Bycie świadkiem przemocy wobec matki jest silnym urazem psychicznym, który wzrasta, jeżeli dzieci są nie tylko świadkami, ale i ofiarami przemocy. Przejawiają wtedy bardziej nasilone objawy zaburzeń emocjonalnych, zwłaszcza jeżeli przemoc ma charakter chroniczny.


Zaburzenia emocjonalne u dzieci


Zaburzenia emocjonalne u dzieci- świadków przemocy w rodzinie- przejawiają się w kilku aspektach (Kolbo i in., 1996):
-w zaburzeniach zachowania w postaci agresywnych zachowań, okrucieństwa wobec zwierząt, napadów złości, zachowań typu acting-out, nadruchliwości, wagarowania, zachowań przestępczych;
-w emocjonalnych problemach: lęku, smutku, złości, wycofaniu, niskiej samoocenie;
-w problemach funkcjonowania społecznego: odrzuceniu przez rówieśników, niezdolności do empatii, małych umiejętnościach społecznych;
-w problemach funkcjonowania poznawczego: słabych wynikach w szkole, opóźnieniu w rozwoju intelektualnym, opóźnienie w rozwoju mowy;
-w zakresie zdrowia fizycznego: bezsenności, zaburzeniach jedzenia, symptomach chorób psychosomatycznych, słabym rozwoju motorycznym i fizycznym, moczeniu nocnym.

Dzieci będące świadkami przemocy między rodzicami mają również trudności we właściwym rozumieniu miłości i bliskości w związku. Błędne wyobrażenia na ten temat stają się później podstawą do zaburzeń w relacjach z partnerem. Patogenny wpływ przemocy przejawia się też w nabywaniu agresywnych wzorów zachowania.
Przemoc w rodzinie nie wpływa na wszystkie dzieci w takim samym stopniu i w taki sam sposób. Zależy to od wieku i płci dziecka, a także systemu wsparcia społecznego. Niemowlęta, narażone na przemoc między rodzicami wykazują różne problemy zdrowotne, źle śpią, są nadmiernie płaczliwe. Dzieci w wieku przedszkolnym ujawniają paniczny lęk, są drażliwe, bojaźliwe, jąkają się. Starsze dzieci wykazują duży poziom lęku, są zamknięte w sobie, często agresywne. Chłopcy mają więcej zachowań agresywnych, częściej niż dziewczynki, mają napady złości, dziewczynki natomiast częściej niż chłopcy są wycofane, pasywne, trzymają się kurczowo rodzica, są nieufne wobec mężczyzn.






Uwarunkowania przemocy wobec dziecka


Można wyodrębnić cztery zasadnicze nurty teoretyczne koncentrujące się głównie wokół przyczyn eskalacji przemocy wobec dziecka.


Koncepcja psychiatryczna


Koncepcja psychiatryczna jest określana także jako intrapsychiczna, intraindywidualna, psychopatologiczna, psychopatyczna lub psychodynamiczna. Cechą charakterystyczną psychiatrycznego nurtu jest skoncentrowanie całego ładunku odpowiedzialności za przemoc w patologicznej osobowości rodzica lub opiekuna. Kierunek ten zakłada, że znęcanie się nad dziećmi- najbardziej drastyczna forma złego traktowania- wynika z zaburzeń psychicznych rodziców, jest niejednokrotnie jedyną manifestacją owych zaburzeń, wymagających w istocie pomocy psychiatrycznej (m.in. stelle 1975; Delsordo 1963; Wright 1976).
Zwolennicy tej koncepcji przyjmują, że maltretujący rodzice sami doświadczyli zbyt surowego karania w dzieciństwie. Ich stosunek do własnych dzieci jest po prostu odzwierciedleniem stosunków panujących w rodzinie macierzystej.
Działania mające na celu zapobieganie przemocy wobec dziecka w ujęciu nurtu psychiatrycznego nastawione są całkowicie na osobę rodzica. Zalecaną metodą psycho korekcyjną jest terapia analityczna. Jednak ostatnio coraz częściej podkreśla się brak zadowalających wyników tej formy, proponując inne rodzaje psychoterapi indywidualnej lub wzbogacenie psychoanalizy o dodatkowe zabiegi.
Założenia zwolenników nurtu psychiatrycznego budzą bodaj najwięcej kontrowersji. Współczesna psychologia dostrzega bowiem złożoność zjawisk psychicznych i ich wielorakie korzenie, dlatego z dużą podejrzliwością przyjmuje tak nieskomplikowane wyjaśnienia, jakimi posługują się zwolennicy tej koncepcji.


Koncepcja socjologiczna


Zgoła inaczej problematykę złego traktowania dziecka ujmują zwolennicy nurtu socjologicznego (np. Gil 1970; Garbarino 1973). Czynnikiem osiowym w tym przypadku jest środowisko, które kształtuje takie, a nie inne normy postępowania z dzieckiem. W rozważaniach dotyczących powyższego fenomenu zwolennicy koncepcji socjologicznej wykraczają daleko poza atmosferę środowiska rodzinnego czy cechy osobowości jego członków, próbując znaleźć odpowiedź w pewnych prawidłowościach makrospołecznych. Tak więc w sposobie traktowania dziecka decydują tu przede wszystkim kulturowo określone wzory postaw wobec przemocy, struktura społeczna, system norm funkcjonujących w otoczeniu rodziny, charakter instytucji oraz pewne ogólne zasady relacji interpersonalnych tkwiące w środowisku. W społecznościach wyróżniających się dużym ładunkiem agresji, określanych czasem jako podkultury przemocy (subculture of violence – Gelles i inni 1981) , przemoc nie jest zjawiskiem negatywnym- ma wartość nagradzającą, jest dowodem tężyzny, heroizmu, źródłem prestiżu, możliwością zdobycia wielu przywilejów (por. Kosewski 1977).
Innym ważnym elementem obserwowanym w środowiskach o wysokim wskaźniku przemocy jest kumulacja stresów sytuacyjnych związanymi z takimi problemami, jak: przeludnienie, złe warunki życiowe, niska kultura medyczna, bezrobocie, ubóstwo itp. Z wychowawczego punktu widzenia charakterystyczną cechą tych środowisk jest stosowanie przemocy wobec dzieci jako podstawowej metody dyscyplinowania. Surowe karanie fizyczne dzieci nie jest problemem pojedynczej rodziny, jest normą obyczajową, często prawnie usankcjonowaną. Występuje w instytucjach wychowujących oraz wszędzie tam, gdzie potrzeby dziecka są ignorowane, gdzie jest ono zaniedbane. We wspomnianych środowiskach dziecko nie jest wartością nagradzającą, jest ciężarem, nieszczęściem, zapowiedzią większej nędzy. Traktuje się je jako wyłączną własność rodziców.
Zwolennicy socjologicznego nurtu zwracają także uwagę na problem dzieci trudnych, których zachowanie jest swoistego rodzaju cynglem uruchamiającym agresję rodziców. Można powiedzieć, że wartość człowieka w danym społeczeństwie zostaje wyrażona między innymi w stosowanych przez społeczeństwo metodach wychowawczych.
Koncepcja socjologiczna zawiera także pogląd na możliwości zapobiegania i przeciwdziałania zjawisku przemocy. O ile w podejściu psychiatrycznym za najskuteczniejszą uznano psychoanalizę, o tyle tutaj ogromna rolę przywiązuje się do zabiegów reedukacyjnych, połączonych z rozbudowanym systemem pomocy społecznej. Oddziaływaniami obejmuje się również nie tylko rodziców, ale całe środowisko, w jakim żyje rodzina.
Tak więc oprócz konkretnych ćwiczeń, treningów umiejętności rodzicielskich, radzenia sobie z niesubordynacją dziecka, oprócz doskonalenia zdolności, rozumienia problemów dziecka, rozwiązywania wzajemnych konfliktów, udzielania dziecku pomocy, dostarczania poszukiwanych informacji, oprócz rozbudowanego systemu socjalnego-zapobieganie przemocy wewnątrzrodzinnej powinno uwzględniać program kształtowania nowego wzorca kulturowego relacji międzyludzkich.


Koncepcja społeczno-sytuacyjna


Gelles i Straus stwierdzili na przykład, że koncepcja społeczno-sytuacyjna zawiera elementy takich teorii, jak: teoria uczenia społecznego, postaw, frustracji, agresji, atrybucji oraz teoria wymiany. Zdaniem autorów w sformułowaniu modelu społeczno-sytuacyjnego największą rolę odegrały teorie relacji interpersonalnych.
Przemoc wobec dziecka jest tutaj rozumiana przede wszystkim jako wynik zaburzenia wzajemnych interakcji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Objawia się ono już od pierwszej chwili pojawienia się dziecka w rodzinie-brakiem zainteresowania niemowlęciem, nieobecnością kontaktu wzrokowego, małą wrażliwością na potrzeby dziecka, niepodejmowaniem prób interakcji, niską tolerancją na płacz, a później surowym karaniem dzieci starszych. Panuje tu zasada obopólnego negatywizmu we wzajemnych kontaktach. Rodząca się niechęć wcześniej czy później doprowadzi do impasu, który po pewnym czasie może eskalować agresją, a ofiarą poda dziecko.
Wiadomo, że rodzaj interakcji w rodzinie stanowi specyficzną manifestację emocjonalnych stosunków panujących w domu. Toteż na sposób traktowania dziecka mają wpływ nie tylko relacje między rodzicem a dzieckiem, ale również pomiędzy wszystkimi członkami rodziny, szczególnie zaś relacje wewnątrzmałżeńskie.
W programie przeciwdziałania zjawisku przemocy wobec dziecka wiele miejsca zajmuje nauka właściwej percepcji partnera interakcji, rozumienia jego stanów psychicznych, potrzeb, dążeń, możliwości. Bazuje się tu głównie na technikach behawioralnym, a głównym celem jest zmiana manifestowanych zachowań wobec członków rodziny. W programie oddziaływań znajdują się takie zadania, jak: doskonalenie wiedzy o dziecku, opanowanie podstawowych umiejętności rodzicielskich, techniki kontroli gniewu. Zwolennicy prezentowanej koncepcji doceniają ponad to wagę stresów sytuacyjnych w uruchamianiu agresji. Wiadomo, że nie sposób wyeliminować czynniki stresogenne z naszego życia, toteż umiejętność kontroli własnych napięć, a szczególnie gniewu stanowi jedno z najbardziej istotnych zadań procesu korekcyjnego.
Innym ważnym zadaniem tego procesu jest dążenie do przełamania poczucia izolacji społecznej. Wchodzenie w częste kontakty towarzyskie uczy jednostkę podejmowania relacji interpersonalnych, zmusza do respektowania indywidualności partnera interakcji, jest wreszcie źródłem pozytywnych przeżyć emocjonalnych.
Wadą koncepcji społeczno-sytuacyjnej, podobnie jak poprzednich, jest skupienie się na jednym czynniku i próba wyjaśnienia za pomocą tego czynnika całej złożoności zjawiska złego traktowania dziecka. Zarzutu tego uniknęli zwolennicy koncepcji integracyjnej.


Koncepcja integracyjna


Koncepcja integracyjna bywa także określana jako wielowymiarowa lub społeczno-psychologiczna. Powstał kilka tego typu nurtów, ale najbardziej klarownym jest sformułowany przez Gellesa model przyczyn złego traktowania dziecka, w którym wyróżnił 6 podstawowych czynników. Czynniki te przenikając się wzajemnie stwarzają duże prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań krzywdzących.
Pierwszy odnosi się do doświadczeń socjalizacyjnych rodziców – wzrastanie w atmosferze przemocy, agresji, wymagań całkowitego podporządkowania, braku szacunku dla drugiej osoby oraz niekonsekwentnych oddziaływań wychowawczych, gdyż rzutuje to na kształtowanie osobowości.
Autorytarni rodzice akceptują u dzieci jedynie postawy całkowicie zależne od ich woli, wymagają bezwzględnego podporządkowania, a wszelkie nieposłuszeństwa są odbierane jako atak w ich autorytet. Tak, więc osobowość rodziców jest drugim ważnym elementem.
Trzecim z kolei czynnikiem jest pozycja społeczna rodziców. Najczęściej uciekają się do przemocy fizycznej ludzie, którym brakuje innych źródeł społecznej siły. Do tej grupy czynników zaliczane są także wiek i płeć rodziców. Większość badań pokazuje, że kobiety częściej dokonują przemocy wobec dzieci niż mężczyźni.
Fakt częstszego stosowania przemocy można tłumaczyć następująco:
• Matki więcej czasu od mężów poświęcają na wychowanie dziecka
• Kłopoty wychowawcze, jakie sprawia dziecko, powoduje dla niej większy stres i dlatego wykazuje mniejszą tolerancję dla jego wybryków
• Matki lepiej znają dziecko i szybciej „wychwytują” wszelkie braki w jego przystosowaniu.
Często bowiem wymaga się od dziecka spełnienia niezrealizowanych pragnień i marzeń rodziców, które są przekładane na możliwości dziecka, z którymi w większości dziecko nie potrafi sprostać, za co dostaje karę. To powoduje załamanie u niego i pogorszenie jego sytuacji – pogorszenie ocen, frustracja, złe zachowanie itd., za co znowu dostaje karę. I tak w kółko.
Kolejnym czynnikiem są stresy sytuacyjne doświadczane przez rodzinę. Wymienia 3 rodzaje: problemy ekonomiczne (nadmiar dzieci), małżeńskie (walka o autorytet rodzicielski) i strukturalne (poczucie izolacji). Awantury, niemożność porozumienia, oziębłość wśród rodziny prowadzi do wzajemnej niechęci i niejednokrotnie nienawiści. Co może doprowadzić u jednostki słabej psychicznie do niekontrolowanych wybuchów agresji, często nie kontrolowanych.
Normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu stanowią kolejny czynnik wysokiego ryzyka złego traktowania dziecka. Środowiska odznaczające się wysokim wskaźnikiem przemocy, traktujące przemoc jako pewną wartość pozytywną – subkulturę przemocy.
Ostatni element to tzw. Iskra zapalną agresji rodziców – złe zachowanie dziecka, ale również sytuacje szokujące, uruchamiające bardzo silne emocje (nie związane z dzieckiem – zdrada, kradzież itp.)
Jak łatwo zauważyć koncepcja ta łączy doświadczenia wymienione w powyższych nurtach. Elementy zawarte w wcześniejszych koncepcjach centralne znaczenie tutaj stanowią odrębne tryby jednego koła zjawiska przemocy. Toteż głównym zarzutem stawiano Gellesowi brak oryginalności, że stanowi tylko sumę innych koncepcji.