Bajkoterapia
2.2. Bajkoterapia i znaczenie książki w świecie dziecka
2.2.1. Cele i zadania bajkoterapii
We współczesnym świecie rola literatury jest nie do przecenienia – tym bardziej, iż obecnie człowiek permanentnie doświadcza nadmiaru atakujących go informacji i żyje pod presją czasu, a poprzez to doznaje chaosu, który utrudnia rozumienie świata i siebie. W konfrontacji z taką rzeczywistością świat książki jawi się jako miejsce spokoju i spotkania ze sobą – bez wszechogarniającej presji czasu, szumu informacyjnego i chaosu. Literatura inspiruje człowieka i zmusza do refleksji, stanowi odskocznię ze świata realnego do świata wymyślonego i dzięki temu pozwala zapomnieć o kłopotach i monotonii dnia codziennego. Oprócz wielu zadań, jakie spełnia literatura (między innymi kompensacyjne, psychoterapeutyczne, poznawcze czy wychowawcze), z punktu widzenia terapii pedagogicznej można wymienić jej dwie podstawowe funkcje:
funkcja hedonistyczna – wtedy, gdy niesie odbiorcy odprężenie i pozwala zapomnień o cierpieniu, bólu i pewnych ograniczeniach,
funkcja dydaktyczna – gdy uświadamia człowiekowi potrzebę zmian w jego osobowości oraz możliwość, a nawet konieczność przeanalizowania własnych motywów postępowania i zasad dotychczas rządzących jego życiem .
To wszystko sprawia, iż literatura staje się często podstawą terapii, a bajkoterapia i biblioterapia nabierają we współczesnym świecie ogromnego znaczenia. Bajkoterapia to metoda profilaktyczna i terapeutyczna adresowana do małych dzieci w wieku od czterech do dziewięciu lat, której oddziaływanie polega na zapoznaniu dziecka ze specjalnie do tego celu ułożonymi bajkami, zwanymi terapeutycznymi . Bajkoterapia jest działaniem wchodzącym w zakres biblioterapii, którą R. J. Rubin definiuje jako „program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i nie drukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wzglądu w normalny rozwój lub dokonania zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu” . Natomiast według I. Boreckiej biblioterapia to „działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb” . Inne stanowisko prezentuje E. Tomasik, która uważa, iż biblioterapia jest „zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów nie drukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzących do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych” .
Jednak mówiąc o biblioterapii trzeba pamiętać o tym, że nie zawsze jest ona nastawiona na leczenie, ale przede wszystkim jest formą psychicznego wsparcia i rodzajem oparcia. W tym rozumieniu biblioterapia to „metoda psychoterapeutyczną, która poprzez literaturę ma wzmocnić i wzbogacić zasoby osobiste jednostki lub je zmodyfikować, skorygować oraz obniżyć nieprzyjemne napięcie emocjonalne” . Zasoby osobiste według A. Brzezińskiej to „umiejętności, które powodują możliwości działania jednostki w różnych sytuacjach” . Wspieranie poprzez biblioterapię polegałoby na wzmacnianiu zasobów osobistych, a terapia byłaby korygowaniem, modyfikacją i redukcją napięcia poprzez literaturę. Tym samym do głównych zadań biblioterapii należy zaliczyć:
pomoc w odnalezieniu się w trudnej sytuacji,
informowanie – w sposób bardzo przystępny – o rodzaju problemu, z którym jednostka boryka się w danym momencie życia,
uaktywnianie osoby poprzez zastosowanie odpowiednich technik terapeutycznych,
stworzenie odpowiedniej atmosfery terapeutycznej,
pozytywne wpływanie na stany emocjonalne poprzez dostarczanie lektur i rozmowy o nich,
uzyskiwanie pozytywnego wpływu na stosunek jednostki do siebie i środowiska, w którym żyje,
stymulowanie pozytywnych zmian w zachowaniu i postępowaniu uczestnika terapii .
Oczywiście dzieci wymagają odmiennego podejścia niż dorośli. Wynika to z tego, iż po pierwsze dzieci są dopiero w trakcie nauki czytania i ich stopień umiejętności jest różny, a po drugie dzieci rozwijają się i stale zmienia się ich zakres możliwości percepcyjnych. Dlatego też do głównych celów biblioterapii dzieci (w tym przede wszystkim bajkoterapii) należą:
nazywanie uczuć i nadawanie im wartości,
pokazywanie przez książkę, że inne dzieci mają podobne problemy,
pobudzanie do dyskusji,
rozwijanie myślenia i samoświadomości,
poznawanie strategii radzenia sobie,
zachęcanie do działania .
Przeprowadzona w sposób prawidłowy bajkoterapia może spowodować u dziecka pozytywne przewartościowanie własnego doświadczenia (czyli zmianę sposobu myślenia o sobie i o tym, co się wydarzyło), rozpoznanie i uświadomienie własnych emocji, motywów i zachowania oraz redukcję negatywnego napięcia emocjonalnego poprzez uzewnętrznianie nagromadzonych emocji. Dlatego prawidłowo przebiegający proces bajkoterapii ma przede wszystkim na celu wykrywanie, diagnozowanie i stymulowanie potrzeb, uzdolnień oraz możliwości kompensacyjnych u dzieci, które nie mogą samodzielnie poradzić sobie z różnymi sytuacjami i problemami.
2.2.2. Etapy rozwoju czytelniczego wśród dzieci
Dziecko posiada swój własny świat, bardzo różniący się od świata dorosłych. Na każdym etapie jego rozwoju towarzyszy mu różnego rodzaju literatura – w zależności od jego wieku i rozwoju psychofizycznego. Dziecko z reguły do około szóstego - siódmego roku życia nie potrafi czytać, a do dziewiątego – dziesiątego roku życia nie osiąga sprawności w zakresie techniki czytania na takim poziomie, aby samodzielna lektura mogła mu dostarczyć pełnej satysfakcji czytelniczej . A mimo to książka jest obecna w jego życiu niemal od początku. L. Ippoldt dzieli rozwój czytelniczy dzieci na kilka podstawowych faz :
1. Pierwszy rok życia, w którym niemowlę sięga po książkę jak po każdy inny przedmiot. W tym okresie książka jest zabawką, którą można wziąć do buzi, wyrzucić, pognieść czy podrzeć. Jednak już w tym pierwszym okresie dziecko nie tylko oswaja się z przedmiotem, ale także uświadamia sobie, że obrazki przedstawiają znaną treść, a z czarnych znaków na papierze można coś wyczytać.
2. Drugi – trzeci rok życia, w którym dziecko najbardziej interesuje się obrazkami, na których zaczyna rozpoznawać i wyliczać przedmioty oraz osoby. Rysunek w książce podsuwa dziecku gotowe rozwiązania lub informuje go o konsekwencjach zachowań bądź postępowania.
3. Czwarty – piąty rok życia, w którym dziecko – oprócz oglądania książeczek – zaczyna wykazywać zaciekawienie ich treścią (często dzieje się to pod kątem, czy sprawdzenia, czy jest ona zgodna z ilustracją książkową). Przez cały okres przedszkolny ulubionym utworem literackim dziecka są bajki i baśnie, a rozwój zainteresowań czytelniczych w tym okresie kształtują krasnoludki, latające dywany, dobre wróżki, czarodzieje i magiczne zaklęcia (które kształtują wyobraźnię dziecka). To sprawia, iż mały człowiek poszukuje coraz to nowych emocji, a przeżywane uczucia w związku z literaturą kształtują osobowość dziecka. W tym wieku dziecko najczęściej przestaje już potrzebować pośrednika (lektora) i przechodzi na wyższy poziom rozwoju czytelniczego.
4. Siódmy – dziewiąty rok życia, w którym dziecko – za sprawą podjęcia nauki szkolnej – opanowuje i doskonali techniki czytania. Jest to pierwszy etap lektury samodzielnej. Dodatkowo dziecko w tym okresie zaczyna łączyć czytanie z nauką, a więc przymusem, praca i oceną. Dlatego jest to moment przełomowy, który może wywołać określone skutki dla dalszego rozwoju czytelniczego. Ważne jest, aby w tym okresie dziecko widziało czytających rodziców i aby rodzice kontrolowali, co ono czyta.
5. Dziesiąty – trzynasty rok życia, w którym dziecko zaczyna mieć coraz więcej obowiązków szkolnych, co w konsekwencji może prowadzić do pierwszego kryzysu czytelniczego (związanego z ograniczaniem lektur przyjemnościowych). Po fazie baśniowej następuje faza przygodowa, przyrodnicza i historyczna. Jest to okres niezwykle ważny dla rozwoju czytelniczego, kształtują się w nim poważne zainteresowania czytelnicze. Jeżeli kryzys czytelniczy nie zostanie przezwyciężony, to w późniejszym wieku młodego człowieka książka nie zaistnieje.
6. Po czternastym roku życia, kiedy rozpoczyna się właściwy rozwój kultury czytelniczo – literackiej. To w tym wieku ostatecznie krystalizują się kompetencje, gusty i zainteresowania lekturowe, które w wielu przypadkach nie ulegają już zmianom.
W nawiązaniu do psychologii rozwojowej oraz etapów edukacyjnych Z. Adamczykowa wyróżnia następujące wiekowe grupy czytelnicze:
okres inicjacji czytelniczej (do trzeciego roku życia) – dominacja ksiązki – zabawki, ksiązki obrazkowej, a następnie prostej baśni łańcuszkowej, rymowanek i różnych wierszyków mnemotechnicznych,
wiek przedszkolny (od trzeciego do szóstego – siódmego roku życia) – przewaga baśni magicznej (czarodziejskiej) oraz rymowanej i zrytmizowanej poezji, nacechowanej humorem i nonsensem, często wykorzystującej folklor dziecięcy (np. wyliczanki, zagadki),
młodszy wiek szkolny (od siódmego do dziewiątego – dziesiątego roku życia) – stopniowe przechodzenie od fantastyki ku tekstom realistycznym oraz od poezji ku prozie; na tym etapie zaznaczają się także różnice w upodobaniach czytelniczych dziewcząt i chłopców,
starszy wiek szkolny (od dziesiątego do trzynastego roku życia) – zainteresowanie lekturą realistyczną, z wyraźnym zróżnicowaniem gustów dziewcząt (np. proza społeczno – obyczajowa, powieści dla dziewcząt) i chłopców (np. literatura przygodowa, podróżnicza, wojenna) wynikającym z tego, iż w tym wieku młody odbiorca poszukuje własnej tożsamości i odczuwa potrzebę identyfikacji z bohaterem literackim,
okres dorastania (od trzynastego do szesnastego roku życia) – zainteresowania czytelnicze podobne jak w poprzednim okresie, silniej zaznacza się zainteresowanie liryką (zwłaszcza osobistą), co związane jest z rozwojem emocjonalnym, a także prozą egzystencjalną i filozofującą, w której młodzież poszukuje odpowiedzi na nurtujące ją pytania o sens życia; w tym wieku następuje też inicjacja w literaturę „dla dorosłych”,
wczesna młodość (od szesnastego roku życia) – równolegle funkcjonują ksiązki „młodzieżowe” i uniwersalne, czyli bez adresu czytelniczego .
Trzeba jednocześnie dodać, iż przytoczone tu podziały są tak naprawdę dość płynne, gdyż warunkują je doświadczenia czytelnicze, środowiskowe nawyki kulturalne oraz indywidualny rozwój osobowościowy młodego odbiorcy, jego zainteresowania, potrzeby i aspiracje. Jednakże te pierwsze kilkanaście lat w życiu młodego człowieka są niezwykle ważne – to od nich zależy, czy w przyszłości, jako dorosły człowiek, będzie chciał sięgać po książkę.
2.2.3. Gatunki literatury dziecięcej i jej znaczenie terapeutyczne
Literatura dla dzieci i młodzieży to zarówno te utwory, które są tworzone z myślą o młodych odbiorcach i dostosowane do jego potrzeb psychicznych oraz możliwości rozumienia, jak i te, które są przejęte z literatury dla dorosłych. Literatura dziecięca odznacza się żywością języka, oddziałuje na wyobraźnię, przedstawia bohaterów nakreślonych w sposób wyrazisty, operuje dynamiczną fabuła, pełną przygód, napięcia i niespodziewanych zwrotów akcji. Jednak przez bardzo długi okres czasu literatura pełni funkcje przede wszystkim dydaktyczne – ma przede wszystkim wychowywać i uczyć, a wartości artystyczne czy rozrywkowe są na dalszym planie . Dopiero od końca lat dwudziestych XX wieku uznaje się, iż literatura dla dzieci ma także rozbudzać zainteresowania czytelnicze, zaspokajać ciekawość, udzielać odpowiedzi na ważne pytania, przekazywać wartości moralne, dostarczać wielu wzruszeń oraz ukształtować smak estetyczny . Jednocześnie zaczyna się dostrzegać wartości terapeutyczne literatury i uznaje się, iż ksiązki pomagają budować zasoby osobiste tak, by pomagały skutecznie radzić sobie z trudnościami życiowymi . Baśnie dla terapii odkrywa B. Bettelheim i wskazuje na ich niezwykłą moc. Ale w literaturze dziecięcej istnieją też inne gatunki, które charakteryzują się walorami terapeutycznymi – ksiązki dla najmłodszych, które wzbogacają słownictwo, rozszerzają wiedzę o świecie, wzbogacają wyobraźnię czy ułatwiają nawiązywanie kontaktu, poezja humorystyczna, która rozładowuje złość i smutek, uczy dystansu i napełnia optymizmem, komiks, który ze względu na małą ilość tekstu zachęca do samodzielnej lektury, powieści przygodowe, które zaspokajają głód wrażeń, potrzebę nowości, zmian i emocji czy wreszcie powieści fantastyczne, które przede wszystkim pobudzają wyobraźnię i zachęcają do odkrywania tajemnic. Każdy z tych gatunków ma swoje walory i każdy z nich może być wykorzystany w terapii za pomocą tekstu literackiego. Jednak szczególnie ważne wydają się gatunki literackie obecne już od najmłodszych lat, bo one jako pierwsze przyzwyczajają dziecko do słowa.
Jednym z takich gatunków jest kołysanka - czyli „najstarszy utwór dla dzieci, a jednocześnie pierwsza poezja, z którą styka się człowiek. Ma ona rytm i melodię służącą zasypianiu” . Wiersze kołysankowe są tą odmianą sztuki poetyckiej, która najwyraźniej i najwcześniej – bo od kołyski – oswaja dziecko zarówno z poezją, jak i muzyką. Tekst kołysankowy jest jedną z pierwszych form nawiązania z dzieckiem kontaktu uczuciowo – werbalnego – jest zatem tworem obrzędowo – magicznym, w którym ujawnia się odwieczny archetyp matki - piastunki . Funkcją dominująca kołysanek jest funkcja uspokajania dziecka za pomocą melodii i regularnego rytmu. Dla niemowlęcia kołysanka oznacza spokój, harmonię i macierzyńską troskę, a recepcji kołysanki towarzyszy niepowtarzalna atmosfera odbioru, polegająca na odczuwaniu bezpieczeństwa, miłości i akceptacji . Można powiedzieć, że kołysanka „otula” dziecko niczym troskliwe ręce matki. Wraz z zaśpiewami typu „lili”, „lulu” czy „lulaj” takie utwory kojarzą się odbiorcy wyłącznie z pozytywnymi uczuciami. Budują wzorzec koła, który bezpiecznie otacza dziecko – w kołysankach dziecko staje się centrum, wokół którego toczy się życie. Chwile spędzone z matką, która śpiewa kołysankę, pozostają z dzieckiem na długie lata. Siła i żywotność kołysanki związana jest właśnie z jej funkcjami „opiekuńczymi” i „ochronnymi” – z tych względów kołysanka należy do najwyżej cenionych gatunków liryki dla najmłodszych.
Równie ważną rolę pełnią różnego typu rymowanki. Wiersz rymowany jest najbardziej odpowiednią formą dla małego odbiorcy, gdyż rytmiczny tekst jest bardziej przyswajalny i zrozumiały, a jednocześnie wesoły i pogodny. Niekiedy rytmizująca wypowiedź pozwala na wyrażenie radosnych emocji, a wierszyki prowokujące do krzyku i ruchu często uwalniają nieskrępowane, tkwiące w dziecku uczucia . Takie formy prowokują odbiorcę do ekspresywnych zachowań ruchowych, podskoków, klaśnięć czy przytupywań, a z dziecięcej rymowanki wykwita zabawa pełna ruchu i zapomnienia.
2.2.4. Teksty terapeutyczne
Teksty terapeutyczne wykorzystuje się zazwyczaj we wstępnej części programu terapeutycznego lub między kolejnymi punktami zajęć . Jednak bez względu na to, kiedy są stosowane, wszystkie one powinny być rozpatrzone pod kątem ich przydatności dla indywidualnego odbiorcy. Teksty terapeutyczne można uporządkować według następującej klasyfikacji:
sedativa – teksty uspokajające, które będą pomocne w przywoływaniu przyjemnych skojarzeń (powinny być krótkie, opisujące zjawiska przyrody, krajobrazy, powinny wywoływać uczucie ciepła, rozleniwienia, odprężenia),
stimulativa – teksty aktywizujące, pobudzające, które pomagają uczestnikowi terapii w aktywizacji (powinny zawierać sugestie różnego rodzaju ruchu, przepływu, odgłosu wiatru bądź szumu, mogą być słuchane bądź czytane przy podkładzie muzycznym),
problematica – teksty oddziałujące w sposób mieszany, które mają za zadanie wywołanie refleksji,
sacrum – teksty, które pozwalają łączyć się duchowo z Istotą Wyższą, przeżywać stan religijnej ekstazy .
Teksty terapeutyczne mogą powstawać w wyniku kompilacji jednego lub kilku utworów – może być to zarówno proza, jak i poezja lub oba gatunki połączone w logiczną całość, a także teksty napisane przez zawodowych psychoterapeutów, porzekadła i mądrości narodów, refleksyjna proza poetycka, filozoficzno – refleksyjne esej oraz afirmacje lub medytacje . Niektórzy terapeuci stosują także teksty stworzone przez samych uczestników terapii – wtedy są one najbardziej adekwatne do ich potrzeb. Jednak za każdym razem przy wyborze określonego tekstu bajkoterapeuta powinien pamiętać o różnej reakcji na słowa. Przyjmuje się, że są słowa „ciepłe”, wywołujące u odbiorcy skojarzenia z ciepłem, przyjemnością czy odpoczynkiem (np. „słońce”, „promień”, „lato”, „wiosna”, „śpiew ptaków”, „radość”, „miłość”), słowa „zimne”, wywołujące uczucia chłodu, niepokoju, przywołujące przykre skojarzenia i negatywne emocje (np. „zima”, „lód”, „wiatr”, „nienawiść”, „obojętność”) oraz słowa „obojętne”, które coś komunikują i informują, bez wywoływania u odbiorcy silniejszych reakcji emocjonalnych (np. „stół”, „ławka”, „droga”) . Słowa „obojętne” są zazwyczaj jedynie dopełnieniem słów „ciepłych” i „zimnych”, ale trzeba pamiętać, że wszystkie słowa – w zależności od kontekstu, sytuacji czy nastroju odbiorcy – mogą zmienić swoją konotację. Dlatego dobry bajkoterapeuta powinien przed rozpoczęciem terapii ustalić, jakie słowa dla poszczególnych uczestników terapii są słowami „ciepłymi”, „zimnymi” i „obojętnymi”.
2.3. Organizacja procesu bajkoterapeutycznego
2.3.1. Zastosowanie bajkoterapii
Bajkoterapia opiera się głównie na wykorzystaniu terapeutycznych wartości literatury, która dostarcza bodźców do rozwoju emocjonalnego dziecka, przyczynia się do wzbogacenia wyobraźni, rozszerza zakres spostrzeżeń i pojęć oraz dostarcza doznań zastępczych. Ten szeroki zakres oddziaływania sprawia, iż może być stosowana w wielu sferach życia człowieka (wykres 1).
Wykres 1 Zastosowanie bajkoterapii
Źródło: I. Borecka, Biblioterapia. Teoria…, op. cit., s. 19 – 20.
Jednak bez względu na sferę, w jakiej stosuje się bajkoterapię trzeba pamiętać o podstawowych zasadach jej stosowania, do których należą:
swoboda uczestnictwa,
uwzględnianie potrzeb, problemów i preferencji uczestników,
dostosowanie środków terapeutycznych do możliwości percepcyjnych i fizycznych poszczególnych uczestników,
uwzględnianie i akceptowanie poziomu „gotowości uczestnictwa” poszczególnych uczestników,
dostosowanie poziomu i tempa zajęć terapeutycznych do psychicznych i fizycznych możliwości uczestników,
włączenie do programów bajkoterapeutycznych elementów innych terapii wspomagających proces terapeutyczny,
korzystanie z doświadczeń innych bajkoterapeutów i wymienianie się programami oraz materiałami .
Tylko wtedy będzie możliwe osiągnięcie jej terapeutyczno – wychowawczych efektów, przebiegających w pięciu podstawowych etapach:
czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych środków terapeutycznych,
identyfikacja z bohaterem literackim w celu wywołania określonych przeżyć emocjonalnych (może tu nastąpić zarówno wyciszenie, jak i pobudzenie),
katharsis (oczyszczenie), czyli wywołanie takiego stanu psychicznego, po zakończeniu którego uczestnik powinien odczuć swoistego rodzaju ulgę prowadzącą do odreagowania napięć,
wgląd w siebie, czyli analizowanie własnych potrzeb,
wywołanie zmiany postaw lub zachowań uczestnika terapii .
Aby można było dobrze zrealizować poszczególne etapy, należy stworzyć odpowiednie warunki - zarówno materialne (odpowiednie miejsce terapii), jak i psychologiczno – emocjonalne (odpowiednia postawa terapeuty i właściwie dobrane środki terapeutyczne). Będzie to wpływać na efektywność bajkoterapii, która jest funkcją następujących zmiennych: EB = f (D, B, P, S, A, I), gdzie D to diagnoza, rozpoznanie stanu zdrowia psychicznego i fizycznego, potrzeb psychicznych i kulturalnych oraz zainteresowań danego dziecka, B to bajkoterapeuta, jego osobowość i wiedza fachowa, P to pacjent (w tym przypadku dziecko), rodzaj i nasilenie jego zaburzeń, dotychczasowe doświadczenie życiowe, aktualny stan psychiczny, związany z nim stopień zaspokojenia potrzeb oraz poziom motywacji, S to sytuacja terapeutyczna (stan zdrowia lub samopoczucie uczestnika terapii) i plan jej zmiany, A to ogólna atmosfera terapeutyczna, rezultat więzi emocjonalnej między bajkoterapeutą a dzieckiem, a I to intensywność i czas trwania terapii .
2.3.2. Osoba bajkoterapeuty i jego rola w procesie terapeutycznym
W pracy terapeutycznej z dziećmi podstawowe znaczenie mają dwie kategorie wpływu – podawanie wzorców i nadawanie znaczenia. Dlatego tak ważnym ogniwem w terapii dziecięcej jest osoba bajkoterapeuty, jego osobowość, wiedza i umiejętności oraz podejście do uczestników procesu terapeutycznego. W cytowanych przez R. J. Rubin badaniach większość respondentów pytanych o to, kto może pełnić tę funkcję, odpowiada, że „każda wrażliwa osoba z pewną eksperymentalną wiedzą i podstawowym zrozumieniem procesów grupowych” . Jednak postępowanie bajkoterapeuty różni się od typowej pracy dydaktycznej z tekstem. W trakcie procesu bajkoterapeutycznego zachodzi szczególna relacja pomiędzy terapeutą a uczestnikiem terapii. Do podstawowych zadań bajkoteraputy należy:
dostarczanie uczestnikom terapii wielu doświadczeń pozytywnych, z zaangażowaniem własnego wysiłku intelektualnego uczestnika terapii,
pomoc w wytwarzaniu takiego obrazu samego siebie, w którym pozytywy przewyższają negatywy,
pomoc w budowaniu zaufania uczestnika terapii do samego siebie i innych osób,
budzenie szacunku do własnych marzeń,
akceptowanie poglądów uczestnika terapii (pod warunkiem, że nie wyrządzają krzywdy jemu i innym osobom),
dawanie uczestnikowi terapii prawa decydowania o sobie (z zachowaniem norm i prawideł społecznych oraz moralnych) .
Te ważne zadania stojące przed bajkoterapeutą sprawiają, iż powinna być to osoba z odpowiednimi predyspozycjami, cechami i umiejętnościami, które pozwolą mu być liderem, animatorem i doradcą. I. Borecka wskazuje na podstawowe cechy, jakimi powinien legitymować się bajkoterapeuta – powinna być to osoba:
posiadająca zdolność syntonii i empatii, charakteryzująca się łatwością nawiązywania kontaktów, umiejętnością wczuwania się w sytuację osoby potrzebującej pomocy, umiejętnością prowadzenia taktownych rozmów, umiejętnością aktywnego słuchania, potrafiąca być dyskretnym animatorem sytuacji terapeutycznej,
umiejąca dobrze zdiagnozować problemy i potrzeby uczestnika bajkoterapii – w oparciu o swoją wiedzę psychologiczno – pedagogiczną, własne doświadczenie i intuicję,
znająca bardzo dobrze literaturę i możliwości jej oddziaływania na uczestnika bajkoterapii w danej sytuacji terapeutycznej,
posługująca się bogatym, eklektycznym warsztatem terapeutycznym (techniki wizualizacyjne, drama, techniki plastyczne),
umiejąca zachować się, w zależności od nadrzędnych celów terapii, dyrektywnie lub niedyrektywnie,
umiejąca przeprowadzić komunikację wewnątrzgrupową przez kilka etapów (wentylację – kiedy występuje ekspresja własnych problemów uczestnika wobec zgromadzonych, walidację – kiedy uczestnicy wzajemnie sobie pomagają, przełamując poczucie izolacji, eksperymentowanie – kiedy każdy może wypowiadać swoje myśli i prezentować własne postawy w atmosferze emocjonalnego bezpieczeństwa),
podchodząca z pokorą do podmiotu i przedmiotu swojej działalności (to znaczy, że nie ocenia, ale akceptuje grupę lub indywidualnego adresata swych działań),
wyrozumiała dla członków grupy i dla samego siebie (czyli taka, która rozumie, że żadna z metod nie może być traktowana jako panaceum na wszelkie problemy i że nie wszyscy uczestnicy terapii chcą lub mogą współpracować z prowadzącym bądź z innymi członkami grupy) .
Każda osoba, która chciałaby być bajkoterapeutą – mając ogólną wiedzę psychologiczno – pedagogiczną – powinna także:
wnikliwie, lecz dyskretnie obserwować i poznawać dzieci, co pozwoli na postawienie właściwej diagnozy i zastosowanie odpowiedniej terapii,
organizując dyskusję dawać wszystkim dzieciom szansę wypowiedzi,
zachęcać do wypowiadania się przede tym, którzy mają z tym problemy,
kierować dyskusją w taki sposób, aby jej uczestnicy nabierali zaufania do własnych sił, możliwości i umiejętności posługiwania się słowem mówionym oraz tekstem literackim,
stymulować zainteresowania dziecka, wspierać jego osiągnięcia edukacyjne i umiejętności radzenia sobie z rozmaitymi problemami (za pomocą odpowiednio opracowanego i adekwatnego do sytuacji terapeutycznej planu czytelniczego),
zwracać uwagi na sposób czytania i stosunek do czytanych książek, co wiąże się ze stanem psychofizycznym czytelnika i zmianami, jakie mogą w nim zachodzić w związku z chorobą lub zaburzeniami emocjonalnymi,
wykorzystywać każdą okazję do nawiązywania rozmów o charakterze wspierającym, a jeśli trzeba, to decydować się na rozmowy typowo terapeutyczne .
Każde działanie bajkoterapeuty powinno być nacechowane zrozumieniem potrzeb podopiecznych i autentyczną serdecznością, a wszystkie etapy pracy terapeutycznej doskonale znane, przemyślane i przeanalizowane z różnych punktów widzenia. Proces bajkoterapeutyczny powinien zapewnić uczestnikom dużo pozytywnych doświadczeń – szczególnie emocjonalnych.
2.3.3. Środki terapeutyczne
Z definicji biblioterapii i bajkoterapii wynika, iż podstawowym materiałem terapeuty jest w tym przypadku różnego typu literatura (udostępniania za pomocą książki wydawanej tradycyjnie) oraz inne alternatywne materiały czytelnicze (wykres 2).
Wykres 2 Środki terapeutyczne stosowane w bajkoterapii
Źródło: I. Borecka, Biblioterapia. Teoria…, op. cit., s. 50
Tradycyjne materiały wydawnicze dzielą się na:
książki „łatwe w czytaniu”, czyli pozycje odpowiadające ściśle określonym kryteriom: sztywna oprawa i kartki, duży krój czcionki, odpowiedni odstęp między literami, wyrazami i wersami, język jasny, prosty i zrozumiały dla dziecka, unikanie słów abstrakcyjnych, treść oparta na realiach życia dziecka, konkretne, jednoznaczne, barwne ilustracje lub dobre kolorowe fotografie zamieszczone obok tekstu (najlepiej na sąsiedniej stroni),
książki – zabawki, które przypominają kształtem maskotki, klocki, figury do układania, ale zawierają prosty tekst lub nagraną bajkę terapeutyczną,
książki drukowane dużą czcionką,
ksiązki drukowane pismem Braille’a,
książki wydane w sposób tradycyjny, dostosowane do potrzeb i możliwości czytelniczych odbiorcy .
Natomiast materiały alternatywne można podzielić na:
książki „mówione”, nagrane na kasetach bądź płytach,
książki wydane w sposób tradycyjny, ale o wyselekcjonowanej względem oryginału treści i uzupełnione to taśmę magnetofonową bądź płytę, na których jest nagrany ten sam tekst, rysunki do kolorowania, tekst do uzupełnienia, literowe domino, gdy edukacyjne, ćwiczenia gramatyczne lub matematyczne itp.,
kasety bądź płyty z efektami akustycznymi i odgłosami przyrody (szum lasu, śpiew ptaków itp.),
kasety bądź płyty z muzyką (uspokajającą lub aktywizującą) i montażami słowno – muzycznymi, pieśniami lub piosenkami),
„bity inteligencji” i karty do nauki czytania,
zabawki edukacyjne i gry dydaktyczne,
filmy wspomagające proces terapii .
Materiałami wspomagającymi proces bajkoterapii mogą też być różne przedmioty, które kojarzą się uczestnikowi terapii z ważnymi dla niego wydarzeniami i mogą wywoływać przeżycia istotne dla przebiegu procesu terapii. Niezwykle ważne jest to, aby wszystkie środki terapeutyczne dobierać stosownie do potrzeb i możliwości percepcyjnych uczestników bajkoterapii oraz celu terapii. Kryterium terapeutyczne nie zawsze pokrywa się z oceną artystyczną utworu czy też naukową wartością książki – pozycja uznana za wybitne dzieło literackie może być zupełnie nieprzydatna w procesie terapii, natomiast literatura uznawana za tzw. lekką często jest wykorzystywana z wielkim powodzeniem. Dobry bajkoterapeuta powinien zadbać o to, aby:
wybór tematu rozmowy był nie tylko adekwatny do wieku uczestników terapii i ich możliwości percepcyjnych, ale także interesujący i bliski ich życiowym doświadczeniom,
dobór materiałów czytelniczych wynikał nie tylko z nadrzędnego celu terapii, ale także budził zainteresowanie treścią, formą graficzną, oprawą i elementami typograficznymi (wykresy, tablice chronologiczne, aneksy itp.),
proponowane materiały służyły podnoszeniu poczucia wartości i autokracji odbiorcy, wzmocnieniu funkcji rzeczywistości bez szkody dla myślenia abstrakcyjnego oraz nabywaniu umiejętności przeciwdziałania destruktywnym stanom emocjonalnym .
Każdy bajkoteraputa powinien też posiadać taki zbiór materiałów, jaki mu jest niezbędny do pracy z określoną grupą, gdyż innego rodzaju materiały będą wykorzystywane do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, a innego rodzaju do pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie czy z dziećmi wykazującymi zaburzenia emocjonalne.
2.4. Przykładowy program w eliminowaniu dziecięcego lęku w formie zajęć grupowych
2.4.1. Zajęcia pierwsze
Temat: Noc nie musi być straszna – zabawy w krainie mroku i cienia.
Grupa: dzieci w wieku sześciu lat.
Cel: zredukowanie dziecięcego lęku przed ciemnością.
Forma organizacji zajęć: grupowa.
Środki dydaktyczne: piosenka „Świeci gwiazdka”, ilustracje z porami dnia, tekst bajki M. Molickiej „Mrok i jego przyjaciele”, chusta animacyjna, szablony słońca oraz księżyca, opaska do przewiązania oczu, białe prześcieradło, lampa stojąca lub rzutnik, ilustracje z cieniami, melodia dowolnej kołysanki, niebieskie lub żółte wstążki, różdżka zakończona gwiazdką.
Przebieg:
1. Powitanie w kręgu: zabawa na podstawie „Iskierki przyjaźni” – uścisk dłoni z jednoczesnym wypowiadaniem słów: Jestem gwiazdką nad gwiazdkami i dziś właśnie łączę się z wami.
2. Zabawa integracyjno-ruchowa „Świeci gwiazdka”: Dzieci są ustawione na obwodzie koła, a nauczyciel śpiewa piosenkę, inscenizując do niej ruch. Następnie włącza do zabawy dzieci. Zabawę powtarza się kilka razy, a dzieci muszą stworzyć nowe pary. Tekst piosenki: Świeci gwiazdka, jedna, druga (ręce uniesione do góry, trzepot), Główką kręci, oczkiem mruga (przechylanie głowy na boki i „mruganie” zasłaniając rękami oczy), Wszystkie gwiazdki zaświeciły (zataczanie rękami koła i przebieranie drobno palcami), Wszystkie razem zatańczyły (ręce na biodrach, półobrót w prawo i lewo), Chodź, gwiazdeczko, chodź, gwiazdeczko (przywoływanie gestem), zabawimy się w kółeczko (obracanie się z rękami na biodrach), Chodź, gwiazdeczko, chodź, gwiazdeczko, zabawimy się w kółeczko (jak wyżej), Krążą w kółko gwiazdki obie (dobieranie się w pary i kręcenie się w kółko), Czasem nóżką tupną sobie (przystaniecie i tupnięcie nogą), Czasem główką pokiwają kiwanie głową), I mrugają, wciąż mrugają („mruganie” zasłaniając rękami oczy).
3. Oglądanie ilustracji przedstawiających pory dnia: Dzieci oglądają obrazki z porami dnia i tworzą listę ich atrybutów. Następnie określają swoją ulubioną porę dnia i uzasadniają swój wybór.
4. Zabawa z chustą animacyjną: Dzieci łapią chustę tworząc krąg. Gdy nauczyciel pokaże symbol słońca lekko nią falują, gdy natomiast podniesie do góry symbol księżyca – chowają się pod chustę i udają, że śpią.
5. Słuchanie bajki „Mrok i jego przyjaciele” (zamieszczona w aneksie) i wypowiedzi dzieci inspirowane treścią bajki. Rozmowa na temat lęku przed ciemnością i o sposobie jego pokonania.
6. Zabawa w kole „Chodzi księżyc”: Jedno dziecko-księżyc ma zawiązane oczy i stoi w środku koła, a pozostałe dzieci – gwiazdki idąc dookoła księżyca śpiewają piosenkę: Chodzi, chodzi księżyc nocą, posrebrzane podarł buty, Wybierz, wybierz mnie do tańca, kolego z Kalkuty. Po zakończeniu śpiewania wszyscy głośno liczą: „raz, dwa, trzy” – dziecko ze środka koła obraca się trzy razy. Ten, kogo wskaże wyciągniętym palcem wchodzi do środka. Księżyc i gwiazdka obracają się do siebie plecami. Ponownie wszyscy liczą do trzech, a para musi w tym momencie obrócić swoje głowy. Jeśli uda im się zrobić to w tym samym kierunku otrzymują oklaski, jeśli każdy obróci głowę w przeciwną stronę, gwiazdki wymyślają dla pary zadanie karne. Po jego wykonaniu zabawę powtarzamy, a w kole zostaje nowo wybrane dziecko.
7. Zabawa z cieniem: Nauczyciel zaciemnia pomieszczenie i rozwiesza w sali prześcieradło, a następnie rzuca na nie wiązkę mocnego światła (z rzutnika lub lampy), tak by dzieci miały możliwość obserwowania na materiale powstających cieni. Każde dziecko na początku obserwuje swój cień. Następnie dzieli się dzieci na dwie grupy i się zabawę – każda drużyna musi pokazać określone rzeczy za pomocą cienia. Przedmioty te umieszczone są na karteczkach, które prezentują, jak należy ułożyć ręce, aby powstał określony kształt. Wygrywa ta drużyna, która odgadnie większą liczbę zagadek.
8. Twórczy taniec ze wstążką do melodii dowolnej kołysanki: W tle słychać dźwięki kołysanki. Każdy w dowolny sposób oddaje ruchem usłyszaną melodię. Nauczyciel w trakcie tańca chodzi między dziećmi, a kogo dotknie zaczarowaną różdżką, ten natychmiast układa się do snu i zasypia.
2.4.2. Zajęcia drugie
Temat: Jak pokonać strach?
Grupa: dzieci w wieku pięciu, sześciu lat.
Cel: zredukowanie dziecięcego lęku.
Forma organizacji zajęć: grupowa.
Środki dydaktyczne: wizytówki imienne, sylweta „termometru uczuć”, opowiadanie P.Bourgeois, B.Clark „Franklin boi się ciemności”, chusta animacyjna, czerwone i żółte kółeczka.
Przebieg:
1. Zabawa integracyjna „Powitanie”: Dzieci witają się z kolegami starając się uściskać dłoń jak największej liczby współuczestników zabawy. Mają za zadane pogłaskać po głowie napotkanych kolegów.
2. Zabawa integracyjna „Termometr uczuć”: Nauczycielka zachęca dzieci do tego aby same odgadły, o czym będzie mowa na zajęciach. Ukierunkowuje dzieci zadając zagadkę: „Każdy z nas tego doświadcza, jedni częściej, inni rzadziej, jedni przeżywają to mocniej inni słabiej, nikt tego nie lubi ale jest to czasem potrzebne w życiu ”.
3. Prezentacja opowiadania „Franklin boi się ciemności” (zamieszczone w aneksie). Nauczycielka zadaje dzieciom pytanie dotyczące treści (Jaki problem miał mały żółwik? Jak czuł się żółwik kiedy kładł się spać do swojej skorupki? W jaki sposób żółwik chciał rozwiązać swój problem? Kogo spotkał żółwik w czasie swojej wędrówki po świecie? Czego żółwik dowiedział się wędrując po świecie?).
4. Zabawa ruchowa z chustą animacyjną „Parasol bezpieczeństwa”. Nauczyciel mówi dzieciom, że każdy w sytuacji, kiedy czuje się niepewnie, potrzebuje takiego miejsca gdzie mógłby się skryć przed niebezpieczeństwem. Dzieci tańczą w takt odtwarzanej muzyki z chustą. Na hasło nauczyciela „niebezpieczeństwo” dzieci chowają się pod chustę. Na hasło „droga wolna” dzieci kontynuują taniec.
5. Zagadki słuchowe „Określ jak się czujesz kiedy…”: Dzieci otrzymują dwa emblematy (czerwone i żółte kółeczko). Nauczycielka odtwarza z magnetofonu kilka dźwięków (burza, ujadanie psa, ryk syreny okrętowej, szum morza, śpiew ptaków, wybuch). Dzieci za pomocą otrzymanych emblematów określają, jak się czują kiedy słyszą taki dźwięk. Jeśli lubią słyszeć takie dźwięki podnoszą do góry żółte kółko, jeśli nie - czerwony. Wybrane dzieci próbują uzasadnić swoje reakcje na analizowany temat.
2.4.3. Zajęcia trzecie
Temat: Pokonać lęk.
Grupa: dzieci w wieku dziesięciu lat.
Cel: zredukowanie dziecięcego lęku.
Forma organizacji zajęć: grupowa.
Środki dydaktyczne: zdjęcia, rysunki, zabawki i przedmioty kojarzące się lub wzbudzające lęk, muzyka pełna niepokoju, opowiadanie M. Musierowicz „Boję się”, muzyka relaksacyjna.
Przebieg:
1. Ćwiczenie wstępne: Uczniowie wchodzą do sali, gdzie przygotowana jest Galeria Lęku (wokół zdjęcia smutnego dziecka rozłożone są zdjęcia, rysunki, zabawki, przedmioty kojarzące się lub wzbudzające lęk). W tle słychać muzykę pełną niepokoju. Uczestnicy oglądają galerię, a następnie zajmują swoje miejsca.
2. Czytanie fragmentu opowiadania M. Musierowicz „Boję się” (zamieszczone w aneksie). Następnie uczniowie podają dowolną rzecz kojarzącą się z lękiem, kończąc zdanie „Najbardziej boję się…”.
3. Prowadzący rozdaje uczestnikom kartki i prosi ażeby każdy, tak jak bohaterka opowiadania, spróbował narysować swój lęk.
4. Prezentacja prac: Skończone prace są dołączane do Galerii Lęku. Osoby chętne opowiadają o swoich rysunkach.
5. Czytanie fragmentu opowiadania o tym jak bohaterka wspólnie z innymi dziećmi pokonuje Darka i jego agresję- uosobienie lęków. Podczas czytania prowadzący kładzie na eksponaty Galerii Lęku kartki z sentencjami: „strach ma tylko wielkie oczy”, „nie taki diabeł straszy jak go malują”, „boimy się tego, czego nie znamy” itp.
6. Podsumowanie zajęć: Słuchanie relaksacyjnej muzyki. Każdy z uczestników ma okazję na zastanowienie, czy jest wstanie stawić czoła swoim lękom. Chętni dzielą się swymi refleksjami.