Rozwój turystyki na Podhalu i w Tatrach
Turystyka jest to odbywanie wycieczek jako rozrywki lub wypoczynku, zwykle połączone ze zwiedzaniem obiektów przyrodniczych, kulturowych czy zabytkowych, albo też z udziałem w imprezach kulturalnych, sportowych lub innych.
W Tatrach z licznych form turystyki uprawia się turystykę górską (wysokogórską) i jej odmianę zimową: turystykę narciarską. Inne odmiany turystyki w Tatrach i na Podhalu to turystyka jaskiniowa czy turystyka samochodowa.
Jak wykazują najnowsze badania archeologiczne dziki i surowy region Podhala zamieszkały był już w epoce kamiennej. Zaledwie 10 km na południowy wschód od Nowego Targu, w skałach jaskini na Obłazowej odkryto ślady osadnictwa sprzed kilkunastu tysięcy lat, w tym najstarszą na terenie Polski kość ludzką oraz bumerang z ciosu mamuta.
Początki turystyki na Podhalu zaczynają się około roku 1520, kiedy to wozy pocztowe zaczynają przywozić pierwszych letników i turystów do takich miast jak np.: Nowy Targ czy Chabówka.
Za początek turystyki w Tatrach uznaje się wycieczkę Beaty i Olbrachta Łaskich z grupą mieszkańców Kiezmarku do Kiezmarskiej Doliny w 1565 roku. Jest prawdopodobne, że już wcześniej urządzano wycieczki w rejon Tatr, ale nie zachowały się o nich żadne konkretne informacje.
Następnie wiadomo, że w 1596- 1600 roku Adam Kunisch prowadził swych uczniów na wycieczki w Tatry, a w latach 1596- 1598 to samo czynił Ioannes Bocatius ze swymi uczniami z Preszowa.
Z XVII wieku zachowały się pierwsze notatki z wejścia na szczyty takie jak: Kiezmarski Szczyt, Sławkowski Szczyt, ale to należy raczej do historii taternictwa podobnie jak dane z XVIII wieku o wejściach na Krywań, Łomnicę czy Jagnięcy Szczyt.
Można przypuszczać, że w XVIII wieku i w pierwszej połowie XIX wieku ruch turystyczny w Tatrach był żywszy niż wynika z bardzo skąpych informacji jakie się zachowały. Pewne jest, że na wycieczki w góry udawali się studenci ze Spisza, a w pierwszej połowie XIX wieku także studenci z Krakowa i Warszawy. Poza tym na wycieczki wyruszały osoby zainteresowane górami, naukowcy, jak i zwykli turyści. W pierwszej połowie XIX wieku dość liczne były wycieczki z najbliższych miejscowości uzdrowiskowych: uzdrowiskowych polskiej strony ze Szczawnicy i Krynicy Górskiej, z południa ze Smokowca. Od roku 1840 również samo Zakopane ściągało pierwszych kuracjuszy i letników.
Pierwsze schronisko w Tatrach zostało zbudowane nad Morskim Okiem w 1827 roku (spaliło się w 1865), a następne w Dolinie Zimnej Wody w 1865 i w Wielickiej Dolinie (1871). Ponadto w tamtym okresie turyści korzystali z gospod i karczm, które istniały wtedy w Starych Kościeliskach, Kuźnicach czy Bielańsku. Turyści nocowali też w szopach, szałasach, domkach myśliwskich (m.in.: w Bukowinie Tatrzańskiej). Budowa schronisk dla turystów rozpoczęła się na dobre dopiero w 1873 roku po powstaniu pierwszych towarzystw turystycznych np.: Towarzystwa Tatrzańskiego.
Poważnym utrudnieniem w rozwoju turystyki na Podhalu i w Tatrach była kiepska komunikacja. Z Krakowa do Zakopanego jeździło się furkami góralskimi lub wozem pocztowym po słabych drogach, z noclegiem w karczmie w Zaborni. Poza tym istniejąca sieć drogowa była często w złym stanie i niedostosowana do potrzeb turystyki. Z Zakopanego do Morskiego Oka aż do 1920 jeździło się przez Poronin i Bukowinę, czasem nawet przez Jurgów i Jaworzynę Spiską. Od południa pierwsza linia kolejowa dotarła pod Tatry dopiero w 1871 roku do Popradu, nie dochodziła jednak do samych Tatr, co nastąpiło dopiero w 1895 roku (linia kolejowa do Tatrzańskiej Łomnicy). Linię kolejową z Krakowa do Chabówki otwarto dopiero w 1884, a do Zakopanego w 1899 roku.
W Tatrach do 1873 roku, nikt nie budował ani nie znakował ścieżek ani szlaków turystycznych, z wyjątkiem ścieżek wokół Smokowca. Pierwszy drukowany przewodnik tatrzański (niemiecki) ukazał się w 1842 roku, w pierwszy polski dopiero w 1860.
W drugiej połowie XIX wieku zaczął wzmagać się ruch turystyczny w Tatry od północy i od południa. W związku z tym w 1873 roku powstało wspomniane już wyżej Towarzystwo Tatrzańskie zajmujące się Tatrami i ogólnie Karpatami. Organizacja ta starała się w interesie turystów o budowę nowych dróg i linii kolejowych, odpowiednich ścieżek i szlaków w górach i schronisk turystycznych, wydawanie odpowiedniej literatury i map czy organizowanie przewodnictwa.
Dokładnych danych liczbowych obrazujących rozwój turystyki w Tatrach i na Podhalu brakuje, ale pewne wyobrażenie daje statystyka przyjezdnych do Zakopanego, choć nie wszyscy przyjezdni byli turystami. W latach 1886- 1889 przyjeżdżało do Zakopanego ok. 2000 osób rocznie, w 1918 już 9000, w 1948 – 150 000, natomiast w 1973 roku były to ponad 3 miliony ludzi. Podobny wzrost notowany był po słowackiej stronie Tatr.
Zarówno ogólne obserwacje jak i szczegółowe badania wskazują, że ruch turystyczny w Tatrach jest nadmierny i powoduje dewastację przyrody. Wysokogórska część Tatrzańskiego Parku Narodowego wg trzydniowych obserwacji w sierpniu 1981 roku była odwiedzana przez blisko 40 000 osób dziennie. Ruch ten nie był rozłożony równomiernie, np.: na Krywaniu było przeciętnie 480 osób dziennie, na Rysach 1500, a przy Morskim Oku bywało nawet 15 000 osób dziennie. W związku z tym już od roku 1954 w Tatrach działa Tatrzański Park Narodowy, natomiast po stronie słowackiej Tatrańsky Narodny Park w skrócie TANAP. TPN obejmuje całe Tatry Polskie i pewne obszary (głównie leśne) na północ od nich. Cała powierzchnia TPN to 21 164 ha w tym ok. 15 000 ha to lasy. Połowa terenu Parku Narodowego objęta jest ochroną ścisłą (rezerwaty ścisłe) a druga połowa to rezerwaty częściowe. Tatrzański Park Narodowy obejmując zaledwie 0,07 % powierzchni Polski, jest odwiedzany przez ok. 3 mln turystów rocznie, co stanowi ok. 8 % mieszkańców kraju. Bogata infrastruktura parku (liczne szlaki turystyczne, schroniska itp.) z trudem wytrzymuje ogromną rzeszę turystów. Na terenie parku w Tatrach znajduje się ok. 650 jaskiń, z których najdłuższym i najgłębszym jest system jaskiń Wielka Śnieżna - Wielka Litworowa (długość korytarzy 18000 m, głębokość 814 m). Dla ruchu turystycznego udostępnionych jest 6 jaskiń. Na terenie parku występują liczne potoki oraz ok. 30 jezior zwanych "stawami". Największymi tatrzańskimi stawami są Morskie Oko (34,9 ha oraz 50,8 m głębokości) i Wielki Staw Polski (34,4 ha oraz 79,3 m głęb.). Jeziora tatrzańskie odznaczają się bardzo ubogim życiem biologicznym oraz niezwykłą przezroczystością wody. Długość największych potoków przekracza 20 km. Występujące wodospady i wywierzyska, takie jak np. Wodogrzmoty Mickiewicza są jedną z atrakcji parku. Największym wodospadem w parku jest Wielka Siklawa (70 m). Roślinność w parku charakteryzuje się typowym układem piętrowym.. Liczba gatunków roślin naczyniowych w parku szacowana jest na ponad 1000, wśród których 85 podlega ochronie gatunkowej. Wiele roślin rosnących w parku to endemity tatrzańskie, karpackie lub gatunki rzadkie. Najbardziej cennymi z nich są m.in: limba, skalnica tatrzańska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy, skalnica gronkowa, goryczki i krokusy oraz szarotka alpejska, która jest jednym z symboli Tatr. Bogata fauna parku charakteryzuje się wieloma endemitami oraz gatunkami rzadkimi, objętymi ochroną gatunkową. Do osobliwości faunistycznych parku należą chronione już od połowy XIX wieku kozica i świstak, oraz niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, wydra i kilkanaście gatunków ptaków, w tym: orzeł przedni, sokoły, pomurnik i płochacz halny. Z uwagi na wysokie walory przyrodnicze oraz duże zainteresowanie odwiedzających wprowadzono opłaty za wstęp na teren parku.
W turystyce tatrzańskiej z biegiem lat nastąpiły liczne zmiany nie tylko ilościowe: w popularności poszczególnych tras czy celów wycieczek, w korzystaniu z usług przewodników, w organizowaniu masowych imprez. Najistotniejsza zmiana uwidoczniła się w składzie społecznym turystów. Do II wojny światowej Tatry odwiedzali głównie: młodzież szkolna, inteligencja, wyjątkowo byli to rzemieślnicy. Natomiast po II wojnie wśród turystów nadal było dużo inteligencji i uczniów, ale zaczęły się również pojawiać liczne grupy wycieczek robotników i chłopów.
Obecnie Zakopane liczy ok. 30 tyś mieszkańców. Miasto cały czas ulega rozbudowie i modernizacji, wznosi się osiedla mieszkaniowe dla stałych mieszkańców, zaś hotele, domy wypoczynkowe i pensjonaty dla przyjezdnych. Liczba miejsc noclegowych, którymi dysponuje dziś Zakopane szacuje się na ponad 50 000, a miejsc w restauracjach, barach i kawiarniach na ok. 10 000. Najistotniejszym problemem dzisiejszego rozwoju miasta jest wypracowanie i konsekwentne realizowanie generalnych założeń urbanistycznych – zachowanie centrum handlowego i administracyjnego tam, gdzie się już ukształtowały (ul. Krupówki i sąsiednie) i planowa rozbudowa dzielnic peryferyjnych w calu nadania im jednolitego charakteru rekreacyjnego. Odpowiednia sieć dróg ułatwi dojazd w góry, a nowe ośrodki, które będą rozpościerać się u podnóża Pasma Gubałowskiego i w rejonie Bukowiny Tatrzańskiej, zapewnią znacznie dogodniejsze warunki klimatyczne niż kotlina u zbiegu Cichej Wody, Bystrej i Młyniska.