Partie i systemy partyjne

1. Partia polityczna i jej funkcje.


Partie są produktem rozwoju nowoczesnych systemów politycznych. Powstały one w IX w. Jako praktyczna odpowiedź na konieczność mobilizowania społeczeństwa w związku z upowszechnianiem prawa wyborczego i rozwojem demokracji. Sama nazwa wywodzi się z łaciny i oznacza część pewnej całości (łac. pars-część). Już w czasach starożytnych używano tego określenia na oznaczenie grupy zwolenników pewnego polityka bądź grupy ludzi sprawujących władzę ( np. w Senacie rzymskim) W XIX w. Oznaczano w języku polskim tego określenia również na oznaczenie pewnego oddziału wojskowego (np. partie powstańcze). Współcześnie słowo to oznacza dobrowolną organizację walczącą o zdobycie lub utrzymanie władzy w państwie w celu realizacji własnego programu politycznego. Pod pojęciem władzy w państwie rozumie się nie tylko bezpośrednie zarządzanie, ale również współudział we władzy sprawowanej przez inne partie (koalicja partii), a także dążenie do zachowania już posiadanej władzy. Partie posiadają program polityczny, strukturę organizacyjną z wyodrębnioną grupą przywódców i członkami. W społeczeństwie partie pełnią ważne funkcje: aktywizują politycznie społeczeństwo, dają możliwość wyrażania własnych poglądów w tej dziedzinie życia społecznego, a ponadto kształtują opinię publiczną przez propagowanie własnego programu politycznego. Służy to do pozyskiwania zwolenników. Partie mobilizują wyborców, zwolenników określonego programów, i konkretnych przywódców partyjnych. Kariera partyjna jest najprostszą drogą do zaistnienia polityka w społeczeństwie i państwie. Jest to efekt swoistej instytucjonalizacji partii politycznych. Zwycięstwo w wyborach daje możliwość utworzenia gabinetu ministrów, obsady stanowisk państwowych niższego szczebla, a więc zapewnia możliwość kariery własnym członkom. Jednocześnie partie muszę reagować na zmiany w społeczeństwie. Koniunktura polityczna i nastroje społeczne mogą wykreować partię, lecz jedynie od jej sprawności organizacyjnej będzie zależało, czy zdoła ona przetrwać okres odpływu poparcia społecznego. Nakłada to na jej przywódców obowiązek określenia strategii nie tylko na okres koniunktury, ale również przetrwania w momencie utraty zaufania społecznego, czyli braku poparcia ze strony wyborców.
Partie polityczne zrzeszają się na zasadzie dobrowolności i równości obywateli RP w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Partią polityczną jest więc zorganizowana grupa osób, dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażone w programie, będącym podstawą działalności zmierzającej do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie. Tak pojęte organizacje charakteryzują się wypełnianiem szeregu funkcji. Działalność ich determinowana jest:
a) funkcją artykulacji potrzeb
b) funkcją rekrutacji politycznej
c) funkcją wyborczą
d) funkcją rządzenia
W znaczeniu szerszym, funkcje partii politycznych są ukazywane przez pryzmat mechanizmów socjotechnicznych; w zakresie tym argumentuje się, że partie: są mechanizmami wyłaniającymi elitę rządzącą państwa, kształtują opinię publiczną, formułują określone programy i doktryny polityczne, wiążą państwo ze społeczeństwem, są czynnikami integracji społeczeństwa w sferze życia politycznego, stanowią forum legalnej walki o władzę polityczną, ścierania się poglądów i programów w ramach panującego ustroju, uczestniczą w kształtowaniu systemów politycznych. Zasady tworzenia partii politycznych reguluje ustawa z dnia 27 czerwca 1997r.- o partiach politycznych- stanowi ona o systemie ewidencyjnym to jednak wynika z ich, że wprowadziła procedurę rejestrowania partii politycznych, gdyż ich założenie nie sprowadza się jedynie do akceptacji przez organ sądowy samej woli utworzenia partii, lecz zależne jest od spełnienia przez inicjatorów ściśle określonych wymogów formalnych.

2. Systemy partyjne.

Pod pojęciem systemu partyjnego rozumie się zarówno układ partii politycznych działających w obrębie danego państwa jak i mechanizmy rządzące relacjami między poszczególnymi partiami i ich wzajemnych stosunków. Relacje te zależą od konkurencji w walce o głosy wyborców oraz od konieczności odnalezienia możliwych form współpracy, np. w ramach koalicji łączącej różne partie. Systemy mogą występować w kilku możliwych konfiguracjach. Ich rodzaj zależy przede wszystkim od tego, czy konfrontacja między partiami posiada charakter rywalizacyjny czy też nie rywalizacyjny. W pierwszym przypadku możliwa jest zmiana ekipy sprawującej władzę, w drugim zaś nie. Innymi słowy pierwszy dopuszcza możliwość rywalizacji i poddania się przez partie wynikowi wyborów, natomiast drugi nie dopuszcza do tego z przyczyn natury ideologicznej (np. system monopartyjny w ZSRR lub w III Rzeszy, system partii dominującej w PRL). W drugim wypadku wynik wyborów nie ma wpływu na to kto będzie sprawował władzę. Podziału systemów partyjnych możemy dokonać ze względu na różne kryteria:

a) Kryterium ilościowe odwołuje się do liczby partii przejawiających działalność w życiu publicznym oraz w mechanizmach sprawowania władzy publicznej. Podstawą rozróżnienia są więc nie wszystkie partie działające w danym kraju, ale te, które mają szansę zdobycia władzy i uczestniczenia w jej sprawowaniu.
Przyjęcie kryterium ilościowego pozwala wyróżnić systemy:
 System jednopartyjny opiera się na zakazie działania innych partii, oprócz rządzącej. W ramach tego systemu występują jednak znacznie różniące się między sobą formy. Jednopartyjność zaznaczyła się w państwie faszystowskim, w warunkach realnego socjalizmu oraz w krajach pokolonialnych.
Zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech, status prawny partii faszystowskiej zbliżony był do stanowiska prawnego organu państwowego . Jednopartyjność sprowadzała się do upaństwowienia partii rządzącej i nadania jej atrybutów władczych. Powodowało to łączenie przez partię funkcji kierownictwa politycznego oraz funkcji bezpośredniego rządzenia w sposób przełamujący wszelkie zasady własnej praworządności państwowej. System jednopartyjny w krajach realnego socjalizmu cechuje się formalnoprawną odrębnością kompetencji organów partyjnych jako organów politycznego kierownictwa życiem społecznym i organów państwowych realizujących funkcje władcze dzięki kierowniczej roli partii komunistycznej. Jednopartyjność w krajach pokolonialnych występując w większości krajów afrykańskich i niektórych państwach azjatyckich jest następstwem zarówno tradycji, jak i względów czysto pragmatycznych. Powszechnie zaznacza się łączenie stanowisk partyjnych i państwowych.
 System dwupartyjny — jest to system partyjny państwa, w którym może co prawda działać więcej partii, ale tylko dwie spośród nich mają realne szanse zdobycia władzy. System ten może mieć wpływ na orientacje polityczne i co za tym idzie na zachowanie wyborcze elektoratu. Prawdopodobnymi zachowaniami są przeciwdziałanie polaryzacji społeczeństwa i uzyskanie przez wyborców poczucia realnego wpływu na to, jaka partia będzie rządziła. Zmiana partii rządzącej nie oznacza radykalnych zwrotów w realizowanej polityce. Utrzymanie się rządu z reguły przez całą kadencję umożliwia realizację długodystansowych celów politycznych. System dwupartyjny zapewnia stabilność polityczną przy ograniczonych opcjach podziału.
 System wielopartyjny to taki, w którym trzy lub więcej partii ma szansę na zdobycie władzy. System taki jest wyrazem znacznego rozbicia i zróżnicowania społeczeństwa. Zmniejsza on wpływ jednostek na rządy i przesuwa punkt ciężkości na partie polityczne. Może też zapowiadać niestabilność i zmiany w obszarze wykonywanej polityki.
b) Kryteria jakościowe- pozwalają na ukazanie różnorodności podobnych do siebie ze względu na liczbę partii systemów partyjnych. Dopiero jakościowo zorientowane typologie mogą przybliżyć, występujące w praktyce ustrojowej różnych krajów zróżnicowania. Najczęściej pojawiające się systemy:
 Konkurencyjność partii- są to systemy związane ze swobodą tworzenia i działania partii politycznych występują w krajach demokracji zachodniej oraz w europejskich państwach postkomunistycznych. Konkurencyjność partii przejawia się w walce o władzę, zarówno w fazie organizowania wyborów, jak i sprawowania władzy. Systemy partyjne nie konkurencyjne to faszystowskie systemy partyjne, znaczna część krajów pokolonialnych oraz kraje realnego socjalizmu.
 Charakter programów partii politycznych i zasad walki międzypartyjnej prowadzi do wyróżnienia systemów: zideologizowanego – konkurencja między partiami związana jest przede wszystkim z różnicami ideologicznymi akcentowanymi w programach, strategii i taktyce głównych partii politycznych; pragmatycznego – dystans ideologiczny między znaczącymi w systemie partyjnymi ugrupowaniami nie jest duży. Walka konkurencyjna toczy się wokół konkretnych haseł programowych i alternatyw personalnych. Standardowy przykład takiego systemu partyjnego występuje w Stanach Zjednoczonych
 Częstotliwość zmiany partii u steru rządów -pozwala wyróżnić systemy hegemoniczne i zmienne. W systemie hegemonicznym jedna partia pozostaje przy władzy przez dość długi okres i to zarówno wtedy, gdy samodzielnie formuje rząd (w różnych okresach w Indii. Japonii, Norwegii, a także w Stanach Zjednoczonych), jak i gdy w koalicji rządowej spełnia rolę dominująca, np. powojenne Włochy.
 System partyjny zmienny- następują tu częste i regularne zmiany partii u steru rządów, np. w Polsce w latach 1921-1926. Możemy wyróżnić: system partyjny zrównoważony – (np. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, RFN) występuje wyraźna polaryzacja, ale bez dłuższej dominacji określonego ugrupowania. Konkurencja może odbywać się albo między dwoma partiami, albo większą ich liczbą skupioną jednak wokół dwu biegunów. Tendencja do regularnej zmiany rządów; system partyjny niezrównoważony – jedna partia rządzi sama albo jest dominującym elementem koalicji, np.: Szwecja z dominacją Partii Socjaldemokratycznej przez ponad 40 lat (do 1976), RFN z dominacją CDU, zwłaszcza w okresie Adenauera.; rozproszony system partyjny – nie występuje wyraźna polaryzacja i kilka partii może uzyskać podobne wyniki wyborcze. Polityczny skład rządu może ulegać zmianie również między wyborami. Nie musi się to jednak wiązać z niestabilnością rządów, np.: Holandia
c) Kryteria ilościowo-jakościowe- typologie systemów partyjnych stworzone na podstawie odrębnych kryteriów ilościowych i jakościowych nie wykluczają się wzajemnie. Ich łączne stosowanie pozwala przybliżyć różne aspekty działalności współczesnych systemów partyjnych Na gruncie literatury polskiej M. Sobolewski wyróżnia w ramach systemów wielopartyjnych:
 System partii dominującej — pozycję dominującą zajmuje jedna partia. W kolejnych wyborach partia odnosi zdecydowane zwycięstwo. Posiada absolutną przewagę w parlamencie i jest zdolna do utworzenia rządu jednopartyjnego np. Indie, zwłaszcza do końca lat sześćdziesiątych, czy Meksyk. Istotne stanowiska państwowe są obsadzane przez członków partii dominującej. Występuje kumulacja stanowisk partyjnych i państwowych.
 System kooperacji partii polega na tym, że wszystkie partie, lub co najmniej te liczące się, podejmują współpracę. Najczęściej jest tak, że partie przystępują do wyborów osobno, konkurując w okresie kampanii wyborczej, aby po wyborach zrezygnować z konkurencji i podjąć współpracę np. przejściowo w okresie II wojny światowej w Wielkiej Brytanii.
 System dwublokowy – system wielopartyjny, w którym występują dwa konkurujące bloki partii politycznych. Po wyborach rządzi jeden z bloków, mający absolutną przewagę w parlamencie. Następstwem tego systemu jest stabilność rządów, przy równoczesnym zanikaniu mechanizmu kontroli parlamentu nad rządem np. Francja od 1962 r.
 System rozbicia wielopartyjnego jest systemem wielopartyjnym, w którym brak partii większościowej mającej przewagę nad pozostałymi. Powstaje więc konieczność stworzenia koalicji, aby w ten sposób uzyskać większość niezbędną do efektywnego sprawowania władzy. Jak pokazuje przykład wielopartyjnych demokracji okresu międzywojennego, może to prowadzić do rządów totalitarnych.
 system kooperacji partii - wszystkie partie tego systemu lub co najmniej wszystkie liczące się partie, podejmują współpracę. Najczęściej przystępują do wyborów osobno, a po wyborach rezygnują z konkurencji i podejmują współpracę. W okresie zagrożenia może dojść do zawieszenia walki politycznej i utworzenia rządu jedności narodowej.
 System dwublokowy - (wielopartyjny ustabilizowany) odmiana systemu wielopartyjnego, w którym występują bloki partii. Walka o władze toczy się między dwoma blokami, po wyborach rządzi jeden z bloków mający absolutna przewagę w parlamencie. Prowadzi do stabilności rządów przy jednoczesnym zaniku kontroli parlamentu nad rządem. Współpraca w ramach bloków odbywa się na podstawie zawieranych porozumień.


Bibliografia :
1. Sobolewski M., Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1974
2. Jednaka W., Wstęp do teorii partii i systemów partyjnych Poznań, Wrocław 2000
3. Jurek K., Łynka A. Wiedza o społeczeństwie, Łódź 2000
4. Wojtaszczyk Konstanty Adam, Współczesne systemy partyjne, Leksykon demokracji, Warszawa 1992
5. Sokół Wojciech, Żmigrodzki Marek (red.), Współczesne partie i systemy partyjne, Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, Lublin 2005
6. Ławniczak A., Finansowanie partii politycznych, Warszawa 2001
7. Majchrowski J., Partie polityczne w konstytucji RP[w:] Prawo i państwo zeszyt 11-12 z 1997
8. Dobieszewski Adolf, Partie polityczne i systemy partyjne, Warszawa 1971