Koncepcja duszy u Platona i Arystotelesa

Podobnie jak w rozważaniach dotyczących metafizyki, czyli nauki o bycie, tak tez w antropologii, czyli nauce o człowieku, zakładał Platon dualizm. W przypadku był to dualizm rzeczy i idei, a w przypadku człowieka dualizm ciała i duszy.
O duszy (gr. psyche) mówili już filozofowie żyjący przed Platonem, ale Platon ją zmodyfikował i stworzył oryginalną syntezę – wyobrażali ją sobie najczęściej jako siłę wprawiającą w ruch i ożywiającą ciało, jako energię będącą w istocie też rodzajem materii. Platon podobnie jak poprzednicy pojmował duszę jako czynnik ruchu i życia, uważał jednak, że jest niematerialna, chociaż istniejąca materialnie. Za pitagorejczykami i orfikami przyjął pogląd o nieśmiertelności duszy, jej niezależności od ciała, przy czym dusz jest doskonalsza od śmiertelnego ciała. Opowiadał się za koncepcją duszy nieśmiertelnej. Kontynuując i rozwijając dalej naukę pitagorejczyków o nieśmiertelności duszy, Platon nauczał, że śmiertelne ciało człowieka jest więzieniem dla duszy. Przebywając w tym więzieniu, dusza ludzka może jednak wspominać ten okres, kiedy jeszcze przed zamieszkaniem w ciele przebywała w świecie idei i oglądała je. Z chwilą śmierci człowieka jego nieśmiertelna dusza uwalnia się ze swego miejsca zamknięcia w śmiertelnym ciele. Zatem dusza była pierwiastkiem nieśmiertelności u człowieka, a zarazem iskrą bożą, gdyż pochodziła ze sfery boskości, rozumności (gr. nous). Z przekonania o nieśmiertelności duszy wynikała teoria dotycząca jej preegzystencja (istnienie duszy ludzkiej przed zaistnieniem ciała) i protoegzystencji. Pierwotnie dusza istniała bez ciała, jednakże wskutek zmysłowych pożądań uległa skażeniu i została uwięziona w ciele. Poprzez poznanie prawdy, co w praktyce oznacza kierowanie się w życiu rozumem, może dusza uwolnić się od uciążliwego przywiązania do ciała i powrócić do stanu pierwotnego. Zanim to jednak nastąpi, człowiek musi przejść wiele takich cyklów wcieleń, czyli zakładał Platon także metapsychozę (inaczej reinkarnację), śmierć nie była więc złem, lecz powrotem do prawdziwego, w pełni świadomego życia. Celem duszy jest to, co idealne, a celem ciała – to, co zmysłowe. Dusza łączy się w człowieku na zasadzie koegzystencji (współistnienia), a nie jedności podmiotu. Jest ona rządcą i strażnikiem ciała, poddanego działaniu przemijającego świata zewnętrznego.
Platon dzielił duszę na trzy powiązane ze sobą części: pierwsza obejmowała to, co w człowieku boskie – dusz rozumna, mająca siedlisko w głowie, dwie pozostałe dotyczyły zmysłowego postrzegania świata – popędliwa znajdująca się w piersiach i pożądliwej przebywającej w brzuchu. Najważniejsza jest dusza rozumna, której zadaniem jest panowanie nad duszą popędliwą i pożądliwą. Dusza rozumna, jako niematerialna, nie podlega zniszczeniu, ponieważ uczestniczy w niezniszczalnych ideach, natomiast pozostałe dusze giną wraz z ciałem. W swym istnieniu dusza rozumna, przez poznanie umysłowe, zbliża się do świata idei, z którego wyszła. Ilustrując wzajemne między nimi relacje, Platon uciekł się do obrazu zaprzęgu ciągnącego przez dwa konie. Powóz rozum, czyli woźnica, koń posłuszny to popędliwość, a koń narowisty – pożądliwość. Platon twierdził iż dusza istniała pierwotnie bez ciała potem zaciążył na niej grzech, a dla odkupienia została złączona z ciałem. Gdy winę odkupi, znowu będzie wolna.
Arystoteles tak samo jak Platon, wyróżniał w człowieku ciało i duszę, a w przeciwieństwie do swego poprzednika dusza nie jest substancją oderwaną od ciała, ani nie jest ciałem jak chciał tego Demokryt. Dusza jest po prostu energią ciała organicznego i podobnie jak materia i forma, tak też ciało i dusza tworzą nierozerwalną całość – jedno nie może żyć bez drugiego: sama dusza nie może istnieć bez ciała zaś ciało spełniać swoich funkcji bez ożywiającej je duszy.
Dusza ludzka, jako substancjonalna forma ciała, zamyka w sobie hierarchicznie przyporządkowane trzy dusze w zależności od pełnionych przez nie funkcji: dusza roślinna – jest odpowiedzialna za proces rozwijania i wzrostu, ludzie potrafią myśleć, a ponad to posiadają zdolności wegetatywne, dusza zmysłowa albo zwierzęca – wiąże się z postrzeganiem, odbieraniem wrażeń, doznawaniem pożądań i dusza myśląca – to rozum odpowiedzialny za aktywność duchową uważał, że dusza ludzka nie będąc wieczną nie posiada wiedzy wiecznej. Funkcją i głównym zadaniem duszy ludzkiej jest dwojakie, współprzyporządkowane poznanie zmysłowe i umysłowe. Poznanie zmysłowe dokonuje się za pośrednictwem pięciu zmysłów zewnętrznych i zmysłu wewnętrznego albo wspólnego, którego zadaniem jest jednoczenie danych zmysłów zewnętrznych. Poznanie to dostarcza przedmiotu – którym jest wrażenie, a nie sama rzecz – dla poznania umysłowego. Z wrażenia umysł dobywa „istotę rzeczy” i stwarza eidos, czyli ideę, obraz umysłowy rzeczy. Najważniejszy jest rozum, który filozof dodatkowo dzielił na rozum bierny (receptywny) odtwarzający rzeczywistość w sposób pozytywny, odbierający dane dostarczane przez zmysły i tworzący pojęcia oraz rozum czynny (twórczy) – przyczyna samorzutnej aktywności duszy. Jeśli celem myślenia jest tylko prawda, wtedy umysł ma charakter teoretyczny, jeśli natomiast celem jest dobro, wtedy powstaje wola jako umysł praktyczny.
Dusza jest elementem każdej istoty żyjącej (także roślin i zwierząt), bo jest koniecznym warunkiem inicjowania zmian w sobie samym i w innych rzeczach. Dusza ludzka pełni funkcje: wegetatywną, zmysłową i rozumną, przy czym dwóm ostatnim - właściwym tylko człowiekowi - odpowiadają cnoty. Duszy zmysłowej, cnoty etyczne tj. zalety, których celem jest działanie praktyczne, natomiast duszy rozumnej, cnoty dianoetyczne tj. zalety rozumu, których celem jest poznanie.
Cnoty etyczne nabywane są na drodze wychowania przez przyzwyczajenie się do wybierania właściwych celów. Właściwy wybór polega na zachowaniu „złotego środka” pomiędzy skrajnościami będącymi przeciwieństwem cnoty. Należy jednak pamiętać, że sam umiar nie czyni każdego działania dobrym, ponieważ niektóre działania są złe z samej istoty. Najważniejszą cnotą etyczną jest sprawiedliwość
Pośród cnót dianoetycznych wyróżnia się rozsądek i mądrość. Rozsądek kieruje życiem praktycznym człowieka wskazując środki odpowiednie do osiągnięcia poprawnie wybranych celów. Mądrość pokrywa się z wiedzą teoretyczną, polegającą zarówno na intuicyjnym ujęciu zasad, jak i na poznaniu wniosków.
Wychwalanie aktywności duszy w porównaniu z ciałem wynika z bezpośrednich pobudek politycznych Arystotelesa. Mówił on otwarcie, że jeśli się będzie wyżej cenić duszę ludzką od ciała, to i w „organizmie” państwa „duszę” państwa będzie trzeba uznać za ważniejszy element niż ten, który ma za zadanie zaspakajanie koniecznych potrzeb. Za taką swoistą duszę państwa uważał on wojowników, przedstawicieli „sądzącej sprawiedliwości, a nadto członków rady, których działalność stanowi wyraz mądrości politycznej”.
Dusza i ciało człowieka tworzą swoistą całość w filozofii Arystotelesa, a nie dwa oddzielne byty tak jak było u Platona.


BIBLIOGRAFIA:
· „Mity, mędrcy, polityka” - A. Krawczuk
· „Arystoteles” – K. Leśniak
· „Zarys historii filozofii” – J. Legowicz