Dydaktyka ogólna

Czesław Kupisiewicz „ Podstawy dydaktyki ogólnej”.

Zasady nauczania.

Zasady nauczania określają jak należy realizować cele kształcenia.

1. Pojęcie zasad nauczania.

Kazimierz Sośnicki przez zasady nauczania rozumiał „najogólniejsze prawidła, których nauczyciel powinien przestrzegać we wszystkich swoich szczegółowych zabiegach dydaktycznych”. Zabiegi te obejmują każdą czynność nauczyciela i równocześnie wpływają na taką lub inną postać kształcenia się ucznia, zależną od systemu dydaktycznego stosowanego przez nauczyciela.
Zdaniem Krzysztofa Kruszewskiego zasady nauczania „…to reguły organizowania i prezentowania wiadomości, nieco dokładniej: ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów”.

2. Geneza zasad nauczania.

Zasady nauczania, wytyczające kierunek pracy dydaktycznej nauczyciela, ustalane są na podstawie analizy procesu nauczania-uczenia się. Ponieważ w wyniku tej analizy wykrywa się prawidłowości dotyczące określonych zjawisk dydaktycznych i ukazujące wzajemne, a zarazem obiektywne zależności między podstawowymi składnikami procesu nauczania- uczenia się, którymi są: uczeń, nauczyciel oraz materiał nauczania, przeto zasady tworzy się właśnie na podstawie tych prawidłowości. Zdaniem Okonia, „(…) po dokonaniu analizy procesu nauczania można by właściwie zaniechać formułowania zasad dydaktycznych. Kto bowiem uświadomi sobie na przykład, że przyswojenie pewnych pojęć i sądów musimy poprzedzić poznaniem, i to możliwie dokładnym, odpowiednich rzeczy, zjawisk i procesów- ten pojmie tym samym istotny sens zasady poglądowości; kto zrozumie, że przebieg procesu nauczania zależy od uprzedniego doświadczenia ucznia, od stopnia rozwoju jego sił i możliwości, ten uchwyci istotny sens zasady przystępności (i stopniowania trudności) w nauczaniu”.
Kontynuując ten tok rozumowania, można powiedzieć, że ci pedagodzy, którzy zdają sobie sprawę , iż wyniki uzyskane przez ucznia są zależne od stopnia jego aktywności umysłowej, dostrzegają istotny sens zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się. Ci zaś, którzy obserwowali efekty, do jakich prowadzi systematyczna, planowa praca, z pewnością docenią wagę zasady systematyczności. Z kolei uświadomienie sobie faktu, iż utrwalenie reakcji wywołanej przez dany bodziec zależy m.in. od częstotliwości skojarzeń łączących ją z tym bodźcem, stanowi ważki argument na rzecz zasady trwałości zdobywanej wiedzy. Wreszcie, oczywista konieczność wdrożenia uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania różnorakich problemów teoretycznych i praktycznych, które niekiedy nawet znacznie wykraczają poza zakres realizowanego w szkole materiału, wiąże się z przestrzeganiem w pracy dydaktycznej zasady operatywności posiadanej wiedzy oraz zasady wiązania teorii z praktyką.
Wymienione zasady odnoszą się wyłącznie do procesu nauczania-uczenia się, tzn. uwzględniają przede wszystkim prawidłowości dotyczące występujących w nim zjawisk dydaktycznych.
Nieco inne stanowisko w sprawie genezy zasad nauczania reprezentuje K. Kruszewski. Według niego, nauczyciel często napotyka w swej pracy trudności, których przezwyciężenie wymaga najpierw określenia ich istoty czy charakteru, a następnie znalezienia optymalnego rozwiązania. Otóż „Wzorców takich rozwiązań dostarczają zasady dydaktyczne”. Dotyczą one: doboru i układu wiadomości stanowiących materiał nauczania, motywacji uczniów, czynności uczenia się, zharmonizowania systemów dydaktycznych, stosunków społecznych w klasie, czynności nauczania i warunków zewnętrznych.

3. Zasada poglądowości.

Jest to jedna z najwcześniej sformułowanych, a zarazem najpowszechniej uznawanych zasad nauczania. Jej przestrzeganie przez nauczyciela ma się przyczynić do usunięcia z procesu nauczania-uczenia się wszelkiego werbalizmu, tj. zastępowania przedmiotów przez oznaczające je, ale często nie znane uczniom wyrazy. Następstwem werbalizmu jest przyswajanie sobie przez uczniów określonych słów, któremu nie towarzyszy zrozumienie ich znaczenia. W rezultacie werbalnego nauczania uczniowie, zamiast myśleć samodzielnie i logicznie, operują dźwiękami, wyuczonymi na pamięć słowami, które nie są jednak narzędziem rozwoju ich myślenia.
Nauczanie werbalne prowadzące do eurydycji książkowej rozpowszechniło się szeroko zwłaszcza w okresie średniowiecza. Zwolennicy to Erazm z Rotterdamu i Jan Strum głosili tezę iż uczniowie powinni najpierw poznawać wyrazy a dopiero potem rzeczy. Praktykę nauczania werbalnego krytykował miedzy innymi już Bacon który nawoływał do badania zjawisk przyrody za pomocą obserwacji i eksperymentu. W. Ratke sformułował zasadę poglądowości , nadając jej tezę : „ Naprzód rzecz poznana na niej samej , potem dopiero mówienie o rzeczy” . Rozwinął tę zasadę Komeński. W szczególności domagał się „ aby ludzie przyuczali się do czerpania swej wiedzy , o ile to jest możliwe, nie z książek lecz z nieba, i ziemi, z dębów i buków. Aby poznawali same rzeczy , a nie cudze o nich spostrzeżenia i świadectwa. Komeński radzi korzystać z pomocy naukowych, głownie z rysunków, którymi nauczyciel powinien się posługiwać podczas lekcji w klasie.
Obecnie uważa się, iż zasada poglądowości musi być stosowana tak w podającym, jak i w poszukującym toku nauczania-uczenia się. Natomiast formy jej realizacji powinny być uzależnione od takich czynników, jak: właściwości psychofizycznego rozwoju uczniów; zasób doświadczenia zdeterminowany przez warunki i metody wychowania dzieci i młodzieży; stopień sprawności w zakresie samodzielnego prowadzenia obserwacji; umiejętność opisywania wyników obserwacji, pomiarów i eksperymentów oraz formułowania poprawnych wniosków.

Do najważniejszych reguł związanych z zasadą poglądowości należą:

Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorakich czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze takimi zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń, jakie są niezbędne dla zrozumienia przerabianego z nimi tematu.
Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną , trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać mu odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawanego przedmiotu.

4. Zasada przystępności w nauczaniu.

Zasada przystępności w pracy dydaktyczno – wychowawczej wymaga uwzględniania właściwości rozwojowych uczniów. Przy doborze materiału nauczania, nauczyciel musi więc brać pod uwagę jego przystępność dla uczniów, a także dostosowywać metody nauczania do ich poziomu, aby umożliwiały w maksymalnym stopniu samodzielną pracę zarówno na lekcji, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Także z tej zasady zwanej inaczej zasadą stopniowania trudności, wynika szereg reguł dydaktycznych. Reguły Komeńskiego:
- w nauczaniu należy przechodzić od tego co jest dla ucznia bliskie, do tego co dalsze. (uczniowie uczą się historii kraju ojczystego, a dopiero później historii powszechnej ).
- w nauczaniu należy przechodzić od tego co jest dla uczniów łatwiejsze do tego co trudniejsze ( stawianie uczniom wymagań którym nie mogą sprostać, zniechęca ich do pracy, podważa wiarę we własne siły, niszczy pozytywną motywację uczenia się, z kolei wymagania zbyt niskie nie mobilizują dzieci i młodzieży do wysiłku)W tym celu nauczyciel musi dobrze poznać wszystkich swoich wychowanków, musi interesować się ich pracą.
- w nauczaniu należy przechodzić od tego co jest uczniom znane do tego co nowe i nie znane
( nauczyciel ma obowiązek gruntownego poznania tych zasobów wiedzy wyjściowej, jakimi uczniowie dysponują w chwili przystępowania do realizacji danych zagadnień )
-w procesie nauczania – uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów ( nieprzestrzeganie tej reguły wywiera szczególnie negatywny wpływ na postępy w nauce uczniów słabszych).

5. Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się.

Właściwa realizacja tej zasady zależy od tego, jaką rolę wyznacza się nauczycielowi w pracy dydaktyczno-wychowawczej. Jeśli traktuje się nauczyciela, jak np. w szkole tradycyjnej, jako „centralna postać” w procesie nauczania, a od uczniów wymaga się głównie, aby uważali i „siedzieli cicho” na lekcji oraz uczyli się na pamięć zadanego materiału w domu, to siłą rzeczy nie stwarza się warunków sprzyjających skutecznemu przestrzeganiu zasady świadomego i aktywnego opanowywania wiedzy przez dzieci i młodzież. Eksponując z kolei progresywistyczny postulat maksymalnego ograniczenia aktywności nauczyciela na lekcji na rzecz inicjowania i samodzielnego wykonywania przez uczniów różnorakich zadań, planów, projektów itp., pozbawia się go kierowniczej funkcji w procesie nauczania-uczenia się, co także utrudnia realizację omawianej metody.
Ogólnie możemy powiedzieć, że ani herbartyzm, ani progresywizm nie stwarzały warunków sprzyjających właściwej realizacji zasady świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się. Herbartyzm pozbawiał uczniów inicjatywy, zmuszał ich do myślenia za nauczycielem, narzucał im gotowe już wzory i sposoby postępowania, hamując wskutek tego ich aktywność i samodzielność w pracy.
Progresywizm zapewniał wprawdzie uczniom wiele swobody i samodzielności , pozbawiał ich jednak umiejętnego kierownictwa, zmuszał do zbyt częstego uczenia się metodą prób i błędów, co w konsekwencji utrudniało im opanowanie podstaw usystematyzowanej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i kulturze.
Lepszy wydaje się system dydaktyki współczesnej. Uznaje bowiem konieczność właśnie aktywnego i świadomego udziału uczniów w procesie nauczania uczenia się, kładzie on równocześnie nacisk na odpowiednie ukierunkowanie tej aktywności, wykorzystanie jej do urzeczywistnienia zawartych w programach celów i zadań kształcenia, uwzględniając zarówno potrzeby społeczne jak indywidualne każdego ucznia. Właściwie wykorzystanie tej aktywności może zapewnić tylko nauczyciel umiejętnie kierujący działalnością poznawczą uczniów. Czynności poznawcze uczniów wtedy są samodzielne i wyzwalają ich aktywność, gdy oni rzeczywiście wykonują je sami, a ponadto, gdy nie są to czynności nawykowe i mechaniczne.

Reguły wynikające z tej zasady:
- Nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz to bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa ( realizację tej zasady umożliwia przede wszystkim uświadomienie uczniom zarówno ogólnych jak i szczegółowych celów i zadań nauczania – uczenia się.
-Nauczyciel powinien stawiać uczniów w sytuacjach wymagających od nich dostrzegania i wyjaśniania niezgodności miedzy obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą. ( nauczyć uczniów sprawnego myślenia można wyłącznie wtedy, kiedy stwarza się im sytuacje wymagające operacji myślowych)
-Nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy
Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania-uczenia się wymaga od nauczyciela, aby w żadnym wypadku nie zastępował pracy uczniów własną pracą, a zarazem- zgodnie z zasadą przystępności- umiejętnie stopniował trudności stawianych im zadań. Chodzi przy tym o to, aby zakres owych zadań był jak najszerszy i obejmował nie tylko zadania dydaktyczne, służące intelektualnemu rozwojowi uczniów, lecz i wychowawcze, sprzyjające kształtowaniu u nich pożądanych postaw i norm współżycia społecznego.

6. Zasada systematyczności.

Systematyczność jest jedna z zasad decydujących w sposób istotny o skuteczności świadomych poczynań ludzi.

Z zasady tej wynikają reguły:
- Istotnym warunkiem skutecznego zaznajomienia uczniów z nowym materiałem jest uprzednie określenie stanu ich wiedzy wyjściowej oraz systematyczne nawiązywanie do tej wiedzy.
-Ustalenie tzw. merytorycznego środka ciężkości dla każdej lekcji oraz eksponowanie na jego tle i w powiązaniu z nim pochodnych wobec niego wiadomości i umiejętności spełnia w procesie nauczania – uczenia się niezmiernie istotną rolę. ( ów środek ciężkości ustala się w wyniku analizy i syntezy planowanego do zrealizowania materiału , powinno to być niejako podsumowanie, meritum najważniejszych zagadnień)
- Zaznajamianie uczniów z nowym materiałem wymaga na ogół podzielenia omawianego tematu na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno omawiać na lekcji.
- Streszczenia i syntetyzujące powtórzenia powinny być stosowane nie tylko na początku lekcji, gdy zazwyczaj dotyczą materiału zrealizowanego dawniej, a także nie tylko na końcu dane lekcji dla utrwalenia omawianego na niej głównego zagadnienia, lecz również po zakończeniu poszczególnych tematów cząstkowych ( rozkład powtórzeń w czasie sprzyja utrwalaniu przerabianego w szkole materiału ).
-W celu wdrożenia uczniów do poprawnego formułowania wypowiedzi zarówno ustnych, jak i pisemnych , nauczyciele wszystkich przedmiotów, a nie tylko nauczyciel języka ojczystego, powinni zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez dzieci i młodzież
- Od najmłodszych lat powinno się wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości rozwiązywania zadań wymagających dłuższego i systematycznego wysiłku.

7. Zasada trwałości wiedzy uczniów.

Pamięć człowieka ma charakter wybiorczy: nie pamiętamy wszystkiego, lecz tylko to co szczególnie jest dla nas ważne i interesujące.

Reguły dydaktyczne dotyczące realizacji tej zasady:
- przygotowując uczniów do zaznajomienia się z nowym materiałem nauczania, musimy odpowiednio ukierunkować ich zainteresowania i wytworzyć pozytywne motywy uczenia się.
-Zaznajamianie dzieci i młodzieży z nowymi treściami powinno być tak przygotowane pod względem organizacyjnym i dydaktycznym, aby uczniowie brali w tym procesie możliwie aktywny udział.
-Ćwiczenia mające na celu utrwalenie przerobionego uprzednio materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ów materiał.
-Częstotliwość powtórzeń powinna być zgodna z przebiegiem krzywej zapominania.
-Ważną formułą utrwalania jest systematyzowanie wiadomości połączone z samodzielnym odtwarzaniem ich przez uczniów ( należy zwrócić uwagę aby uczniowie zapamiętywali przede wszystkim najważniejsze fakty).
-Nauczyciel powinien wdrażać uczniów do teoretycznej i jeśli to jest możliwe empirycznej weryfikacji omawianych praw zasad i reguł naukowych, gdyż tego rodzaju weryfikacja sprzyja ich trwałemu i operatywnemu opanowaniu.
-Ponieważ trwałość informacji nabywanych w formie układów logicznych jest większa niż trwałość wiadomości eksponowanych w postaci układów mało spójnych pod tym względem, przeto przedmiotem utrwalania powinno się czynić struktury merytorycznie spójne, owe konstrukcje nośne.
-Systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy opanowywanej przez nich zarówno podczas zajęć lekcyjnych, jak pozalekcyjnych i pozaszkolnych.

W konkluzji można stwierdzić, że kontrola i ocena wyników nauczania powinna:
 Dostarczać nauczycielowi informacji o efektywności jego pracy;
 Umożliwiać uczniowi porównanie własnych postępów w nauce szkolnej z postępami kolegów z danej grupy czy klasy;
 Dostarczać rodzicom lub opiekunom ucznia danych o ocenie jego pracy przez nauczycieli;
 Być dla ucznia czynnikiem pobudzającym do pracy, mobilizującym do dalszej intensywnej nauki;
 Pomagać uczniowi w dostrzeganiu zarysowujących się i narastających braków w opanowaniu przerabianego w szkole materiału, a następnie w ich likwidowaniu;
 Stanowić podstawę procesów selekcyjnych o charakterze zarówno wewnątrzszkolnym (promocja z klasy do klasy w szkole danego szczebla i typu), jak kodeńskiego międzyszkolnym (przejście do szkoły innego szczebla lub typu);
 Odzwierciedlać jakość i zakres kompetencji uzyskanych przez absolwenta szkoły.

8. Zasada operatywności wiedzy uczniów.

Dobrze jest, kiedy nauczyciel stwarza sytuacje wymagające od dzieci i młodzieży nie tylko przyswajania i odtwarzania wiadomości i umiejętności zalecanych przez program, lecz również, a nawet przede wszystkim, posługiwania się nimi w pracy szkolnej i pozaszkolnej.
Uczniowie powinni zarazem wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób planowy i świadomy, wymagający od nich możliwie pełnej samodzielności myślenia i działania w celu bowiem samodzielnej realizacji określonych zadań muszą wykazywać własną inicjatywę i pomysłowość, muszą posługiwać się posiadanymi wiadomościami w sytuacjach różnych od tych w jakich je sobie przyswajali. Wtedy też zdobywają nowe wiadomości i umiejętności dzięki którym uczą się nie dla szkoły ale dla życia. W wyniku tego zdobywają wiedzę operatywną. Reguły wynikające z tej zasady to: -wdrażanie dzieci i młodzieży do dostrzegania , formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych. Dzięki właściwej realizacji tych reguł uczniowie poddają wszechstronnej analizie problem z jakim się zetknęli , tworzą na tej podstawie hipotezy jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepszą opracowują plan działania zgodny z wybraną hipotezą , wykonują go a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty. Wymienione czynności określa się mianem nauczania problemowego.

9. Zasada wiązania teorii z praktyką.

Służy przygotowaniu dzieci i młodzieży do racjonalnego posługiwania się wiedzą teoretyczną w różnorakich sytuacjach praktycznych, do przekształcani otaczającej ich rzeczywistości. Formy realizacji tej zasady mogą się sprowadzać do łączenia teorii z praktyką i traktowania tego związku jako źródła wiedzy o świecie , jako kryterium prawdziwości tej wiedzy, wreszcie jako zespołu działań społecznych jednostkowych , pozwalających człowiekowi świadomie przekształcać rzeczywistość.
Znaczny wpływ na realizację omówionych form wiązania teorii z praktyką mają właściwości psychofizycznego rozwoju uczniów. Nie bez wpływu na ostateczne wyniki wiązania teorii z praktyką pozostają także czynności poznawcze uczniów, jak:
 Uczenie się pamięciowe, np. „Podaj definicję stożka ściętego”;
 Rozpoznawanie przykładów ilustrujących dane pojęcie, np.” Ameba jest organizmem jednokomórkowym” (tak, nie);
 Rozróżnianie przykładów ilustrujących dane pojęcia, np. ”Które z podanych nazw organizmów są nazwami organizmów jednokomórkowych?”;
 Wskazanie przykładów egzemplifikujących dane pojęcie, np. „Podaj przykłady organizmów jednokomórkowych”;
 Rozpoznawanie poprawnych i niepoprawnych zastosowań określonej zasady w praktyce.
 Przewidywanie poprawnych zastosowań zasady w praktyce.
 Zastosowanie właściwej zasady (lub zasad) do rozwiązania danego problemu.
 Dostrzeżenie, sformułowanie i rozwiązanie określonego problemu.
 Wskazanie nowego twórczego rozwiązania danego problemu, które nie jest dotychczas znane w obrębie danej dyscypliny i wydatnie rozszerza nasza wiedzę o rzeczywistości.

Zasada wiązania teorii z praktyką w nauczaniu stanowi teoretyczną podstawę modelu czynności poznawczych uczniów.
Ucząc się w szkole, uczniowie zdobywają wiedzę jak gdyby na trzech poziomach: konkretów, modeli obrazowych i struktur pojęciowych.
Na poziomie konkretno-poznawczym występują takie czynności myślowe uczniów, jak: spostrzeganie i wyobrażanie sobie przedmiotów i zjawisk; czynności analizy i syntezy tych spostrzeżeń; rozumowanie praktyczne na podstawie danych dotyczących struktury zjawisk oraz analogii między nimi; tworzenie i przetwarzanie wyobrażeniowych modeli przedmiotów, zjawisk i czynności oraz stosunków i zależności między nimi; projektowanie i kontrola działania
Na poziomie abstrakcyjno- pojęciowo- teoretycznym uczniowie wykorzystują następujące czynności myślowe: abstrahowanie i uogólnianie; rozumowanie teoretyczno- indukcyjne i dedukcyjne; wnioskowanie, dowodzenie, sprawdzanie i wyjaśnianie- na podstawie z zakresu stosunków formalnych między twierdzeniami; poznawanie i tworzenie struktur pojęciowych, twierdzeń ogólnych, wzorów, praw nauki, zasad techniki, teorii naukowych, języka naukowego; konkretyzowanie wiedzy ogólnej w nowych sytuacjach praktycznych oraz w działaniu; przewidywanie, planowanie i wyjaśnianie zjawisk, uzasadnianie i sprawdzanie przewidywań, planów i wyjaśnień; działanie na konkretach regulowane przez pracę myślową.

Podstawa omawianego modelu są następujące zasady dotyczące rozwijania myślenia uczniów:
 Myślenie rozwija się najskuteczniej, najskuteczniej treści nauczania narastają w najszerszym zakresie i są przyswajane najtrwalej, gdy uczniowie przechodzą samodzielnie od praktyki do teorii, a zwłaszcza od teorii do praktyki.
 Aktywność poznawcza uczniów szybko wzrasta i rozwija się systematycznie, kiedy uczą się oni posługiwać posiadaną wiedzą przy zdobywaniu nowej wiedzy.
 Praca poznawcza uczniów wzbogaca się i doskonali, gdy w nauczaniu przechodzi się od wykrywania i wyjaśniania praw nauki do zasad techniki.
 Aktywizowanie działalności poznawczej uczniów sprzyja łączenie poznania z działaniem, wyrabianie umiejętności i nawyków umysłowych, łączenie ich z umiejętnościami i nawykami ruchowymi.