Przyczyny rozbioru pierwszej Rzeczypospolitej

Przyczyn rozbiorów można by się doszukiwać już od samych

początków, kiedy to poraz pierwszy królestwo polskie pojawiło się na

mapach. Jest to jednak zbyt duży przedział czasu, by można było ten

temat opracować jak najzwięźlej. Postanowiłam więc zrobić krótki

przekrój przez dziejeRzeczypospolitej w XVII - XVIII wieku,które miały

najbardziej znaczące wpływy na rozbiory.

Krytyczny moment w dziejach państwa polskiego nastąpił w 1655

roku. Został zagrożony byt Rzeczypospolitej. Gdy wojska rosyjskie

opanowały większość Wielkiego Księstwa Litewskiego,na Ukrainę

nacierał Chmielnicki,na Polskę zwalił się także najazd szwedzki.Inwazja

szwedzka mogł być spowodowana z kilku powodów:
Trudność z utrzymaniem licznej armii,która przyzwyczajona była do życia ze zdobytego kraju.
Stosunki wewnętrzne w Szwecji.
Obawa przed wzmocnieniem Rosji,odnoszącej w tym czasie sukcesy na Litwie.
Pojawienie się zachęty,jaką była nieudolność Polski okazana w prowadzeniu wojny na wschodzie.

Tak więc Polska toczyła w tym okresie wojny ze Szwecją,Rosją i

Turcją. Spowodowały one ogromne zniszczenia na ziemiach polskich.

Wsie były w większości spalone,a miasta zrujnowane.Wojny te stały się

jedną z przyczyn zahamowania rozwoju gospodarczego Polski.

Podczas, gdy w Polsce władza królewska słabła,państwa ościenne

stawały się światowymi gigantami, a we wszystkich prawie dziedzinach

życia decydowała wola panującego.Tak więc Austria,Rosja i Prusy w

ciągu XVIII wieku wzmocniły znacznie władzę monarszą przeprowadzały

reformę administracji, skarbu i wojska. Rody magnackie w Polsce

wysługiwały się państwom sąsiednim, a często były nawet przez nie

opłacane. Czasem nawet wzywały na pomoc sąsiednie mocarstwa.

W XVIII wieku trzy wcześniej wspomniane, potężne kraje sąsiedzkie,

chętnie tej pomocy udzielały. Państwa obce uważnie śledziły sytuację

w Polsce.Nieraz też mieszały się w jej wewnetrzne sprawy.Rosja,Austria

i Prusy nie życzyły sobie wprowadzania w Polsce żadnych reform,chciały

więc na tronie polskim widzieć takiego króla, który byłby im całkowicie

posłuszny. Królem został więc zgodnie z ich wolą August III. Te trzy

państwa jeszcze przed elekcją zawarły między sobą porozumienie

zwane traktatem trzech czarnych orłów,w którym zobowiązały się ustalać

wspólnie każdorazowego kandydata na polski tron.W taki oto sposób

Polska stopniowo traciła swoją niezależność.Obce wojska swobodnie

wkraczały na teren Rzeczypospolitej,grabiły i plądrowały kraj.

Projekty rozbiorowe w stosunku do Rzeczypospolitej pojawiły się

już w połowie XVII wieku,przekraczały wtedy jednak możliwości

projektodawców.Prawdziwe niebezpieczeństwo zawisło nad Polską od

chwili rozpoczęcia przez Fryderyka II jego aneksjonistycznej polityki,

której cechą rozpoznawczą było wcielanie przemocą obcych terytoriów,

krajów do własnego państwa. Od czasu wojny sukcesyjnej austriackiej

bezbronna Rzeczpospolita stała się przedmiotem różnych koncepcji

zmiennych, wysuwanych przez Berlin, Wiedeń, Wsal i Londyn, w których

terytoria polskie miałyby służyć jako ekwiwalent,czyli odpowiednik, dla

Prus czy Austrii za Śląsk.

Do najważniejszych uzasadnień rozbioru należą:
Fakt odmienności ustroju Rzeczypospolitej od otaczających ją monarchii absolutnych,określany jako „całkowity rozkład państwa” i anarchii.
Wyimaginowane uzasadnienia historyczne(np.prawa Austrii do spadku po węgierskich Arpadach,którzy na pewien czas podporządkowali sobie księstwo halickie.)

W istocie rzeczy pierwszy rozbiór był zwykłym aktem gwałtu i

Przemocy , dokonanym nie dlatego , że Polska znalazła się w stanie

anarchii , ale że usiłowała zmodernizować swą organizację państwową ,

i wypływającym z bezwzględnego dążenia do ekspansji kosztem

słabszego sąsiada. Okupacji dokonano bez oporu. Wojsko

Rzeczypospolitej, wyniszczone w czasie barskiej zawieruchy, nie

przekraczające 10 tysięcy ludzi, nie było zdolne nawet do

demonstracyjnych akcji. Nie omieszkali wyzyskać tego zaborcy,by

poszerzyć granice zaborów. Pierwszy rozbiór nie przesądzał jeszcze

ostatecznej likwidacji państwa polskiego. Zaciążyły jednak bardzo nad

możliwościami rozwoju gospodarczego Polski, wskutek opanowania

przez Prusy dolnej Wisły, a przez Austrię kopalń solnych.Ponadto

przejście ludnych terenów, zamieszkanych w większości przez Polaków,

pod panowanie pruskie i austriackie, nie tylko umożliwiło rozpoczęcie

kierowanej przez zaborców akcji germanizacyjnej ,ale wpłynęło również

niekorzystnie na układ stosunków narodowościowych w

Rzeczypospolitej, osłabiając pozycję żywiołu polskiego. Jedynie straty na

rzecz Rosji nie objęły terenów zamieszkanych liczniej przez ludność

polską. Jednakże mocarstwa rozbiorowe nie zadowoliły się samym

dokonaniem aktu gwałtu i zażądały uznania go przez Polskę,pod groźbą

poszerzenia rozbiorów.

Przywódcy Targowicy nie liczyli się wcale z królem i jego

stronnikami, objęli rządy dyktatorskie i zaciekle niszczyli wszystko, co

odbiegało od dawnej formy państwa. Rządy targowiczan zapisały się

jako okres prześladowań zwolenników Konstytucji 3 maja,podważania

Komisji Edukacji Narodowej, likwidowania myśli postępowej, zwłaszcza

wszystkich wpływów rewolucji francuskiej. Wprowadzona została ostra

cenzura,zawieszone najbardziej wpływowe czasopisma. Kontroli uległa

też poczta.Rzesze szlacheckie uwierzyły zapewnieniom wodzów

Targowicy,że to sejm Wielki był przyczyną wszelkich nieszczęść, które

spadały na kraj. Cała ta gorliwość nie wystarczała jednak protektorom.

Także w otoczeniu Katarzyny II zwyciężyła tendencja znacznego

uszczuplenia terenów Rzeczypospolitej.

Przeprowadzona reorganizacja resztek państwowości polskiej

nawiązywała do postanowień podjętych po pierwszym rozbiorze.

Ustępstwami na rzecz dokonanych później przemian było:
Utrzymanie głosowania większością w sejmie
Zapewnienie mieszczanom nietykalności osobistej
Zapewnienie mieszczanom praw nabywania ziemi
Liczbę wojska zmniejszono do 15 tysięcy
Pozostawienie w państwie władzy kirowanej przez ambasadora carskiego

Tak więc przemoc obca, wykorzystując najbardziej wsteczne

żywioły w Rzeczypospolitej, unicestwiła próbę naprawy ustroju. Państwo,

na którego pomoc liczyli patrioci - Prusy, pierwsze przyłożyło rękę do

nowego rozbioru. W tej sytuacji najwłaściwszą drogą do odzyskania

samodzielności pozostawało odwołanie się do najszerszych mas

ludności w kraju i oparcie się na rewolucyjnych siłach Europy.

Drugi rozbiór stanowił dla Polski nie tylko katastrofę polityczną,ale i

gospodarczą. Gospodarka miejska stawała się w stanie rozkładu. Nie

lepiej było i na wsi, która z trudem znosiła wielkie ciężary konstrybucyjne

na wojsko carskie. Ceny żywności wzrastały. Warszawa stała się jednym

z najstarszych miast w Europie. Sytuacja ta zwiększała niezadowolenie

ludności, powtarzały się wystąpienia cieiężonego chłopstwa, ruchy

zawiedzionego mieszczaństwa. W każdym razie jedyne wyjście widziano

w powstaniu. I tak też się stało. Kościuszko, wkroczywszy do Krakowa

na rynek, w obecności ludu i wojska polskiego, ogłosił 24 marca 1794

roku akt powstania.

Likwidacja państwa polskiego była po drugim rozbiorze właściwie

przesądzona.Powstanie podjęte w 1794 roku dawało szansę

zahamowania tych poczynń w jedynej drodze,którą można było

przeciwstawić przemocy - w drodze walki zbrojnej.Wysiłek militarny

Polski był olbrzymi, liczne były także rzesze uzbrojonej ludności, biorącej

sporadycznie udział w walkach. Upadek powstania kościuszkowskiego

był wynikiem przede wszystkim znacznej przewagi militarnej Rosji i Prus.

Desperackie starcie rozbrojonej po klęsce drugiego rozbioru Polski z

największymi potęgami ówczesnej Europy miało niewielki szanse

powodzenia. Stanisław August za zobowiązanie rozbiorców do spłaty

jego długów ogłosił w miesiąc później abdykację i udał się do

Petersburga,gdzie zmarł w 1798 roku. Ostateczna konwencja o nowych

nabytkach stanęła w Petersburgu 26 stycznia 1797 roku. Głosiła ona, że

na zawsze ma być wymazana „nazwa królestwa polskiego”.

W ten sposób po ponad 800 latach istnienia państwowego Polska

miała przestać istnieć.Los Rzeczypospolitej został w znacznym stopniu

przesądzony przez jej własne społeczeństwo,przez błędy i wąski egoizm

szlachty i magnatów,przez niedomogi ustoju politycznego,który sychał

państwo na skraj anarchii. Własne zaniedbania Polaków nie

uzasadniają przy tym w żadnym stopniu postępowania rozbiorców. Był

on bowiem aktem bezwzględnej przemocy, nieliczącej się wolą

mieszkańców przemocy, której jedynym usprawiedliwieniem miała być

rzekoma racja stanu silniejszego sąsiada.


PIŚMIENNICTWO:
„HISTORIA POLSKI 1764-1864” - JÓZEF ANDRZEJ GIEROWSKI
„HISTORIA POLSKI 1505-1764” - JÓZEF ANDRZEJ GIEROWSKI
„POLSKA W LATACH ŚWIETNOŚCI I UPADKU(XIV-XVIIIW.) - STANISŁAW SZOSTAKOWSKI
„NOWA ENCYKLOPEDIA POWSZECHNA PWN”