Blaski i cienie pierwszej Rzeczypospolitej.
Sejm, który od 1568 roku obradował w Lubinie z udziałem króla Zygmunta Augusta i Mikołaja Radziwiłła Rudego – w dniu 28 czerwca 1569 roku uchwalił ostatecznie unię między Koroną Polską i Wielkim Księstwem Litewskim. Powstało w ten sposób wielonarodowościowe państwo liczące około 8 milionów mieszkańców i obejmujący obszar powyżej 800 tysięcy km. Od tej pory zjednoczone unią lubelską kraje zwykło się nazywać Rzeczpospolitą Szlachecką (lub Obojga Narodów). Unia ta, łącząc długoletni etap stosunków polsko – litewskich (od unii w Krewie z 1385r.), stworzyła prawne podstawy dalszego ich rozwoju na okres następnych 200 lat, bo mimo przeciwieństw przetrwała do końca XVIII wieku.
Założenia unii oparte były na zasadzie równości stron. Polska i Litwa istnieć miały jako dwa państwa posiadające odrębną administrację, urzędy, prawo, wojsko, skarb. Związek wzajemny zabezpieczony był wspólnym sejmem, elekcją wspólnego władcy, prowadzeniem wspólnych wojen i polityki zagranicznej.
Związek Polski z Litwą stworzył warunki prowadzące do unifikacji kultury i wytworzenia jednolitej narodowości zamieszkującej Rzeczpospolitą. Ujednolicone zostało życie polityczne na olbrzymim obszarze. Ponieważ jednak dotyczyło działalności szlachty, więc proces wykształcania się świadomości narodowej i narastania elementów patriotyzmu obejmował przede wszystkim masy szlacheckie. Państwo było własnością stanu szlacheckiego. Stąd tez pojawiła się wspólnota społeczna, którą można nazwać narodem szlacheckim. Szlachta ponadto wyróżniała się nowożytną świadomością wspólnych interesów stanowych na całym terytorium Rzeczpospolitej. Teoretyczną podbudowę uzasadniającą uprzywilejowane stanowisko szlachty stała się w XVI wieku koncepcja wywodząca stan szlachecki od starożytnego plemienia Sarmatów. Miało to tłumaczyć jego wyższość i odrębność jak również umacniać jego znaczenie. Inne grupy społeczne były wiązane raczej przez czynniki takie, jak wspólnota językowa, obyczajowa, prawna, czy w silnym stopniu rodzinna. Toteż wyeliminowanie mieszczan i chłopów zaciążyć musiało (tzn. opóźniać) na wykształceniu się nowożytnego narodu, w pełni świadomego swej odrębności historycznej i kulturalnej. Wady sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali poeci baroku i oświecenia. Zalety (patriotyzm, umiłowanie tradycji, wartości religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska. Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał na wiek XVII, a nawet na późniejsze epoki.
Popiersie Zygmunta I Starego znajdujące się na rynku
w Kleszczelach (pow.Hajnowski).
Potędze Rzeczpospolitej Szlacheckiej drogę utorowały rządy Zygmunta I Starego (1467-1548; król 1506-1548) odrodzenie (wiek XVI). Król prowadził długoletnie wojny: z Moskwą
s.2
(z przerwami 1507-1537) i Zakonem Krzyżackim ( 1519-1521) , zakończoną złożeniem przez Alberta Hohenzollerna hołdu lennego 1525r. Reformował gospodarkę państwa ( np. egzekucja królewszczyzny) , w czym aktywnie brała udział druga żona – Bona Sforza. Zdołała ona w 1529 roku przeforsować wyniesienie na tron polski i litewski dziewięcioletniego syna Zygmunta Augusta i na sejmie piotrkowskim w 1530 roku przeprowadzić jego koronację ( jeszcze za życia i panowania ojca ). Przy sprzeciwie szlachty ( „wojna kokosza”) sejmy zwołane w Piotrkowie i Krakowie w 1532r uchwaliły jednak elekcyjność tronu.
Zygmunt August, portret autorstwa Marcello Bacciarellego
Zygmunt II August (1520-1572) objął rządy w dziedziczonej Litwie w 1544 roku. W Polsce wstąpił na tron i panował w latach 1529-1572. Kontynuował wojny z Rosją, Umacniał Rzeczpospolitą nad Bałtykiem (budowa floty wojennej i walka o Inflanty). Był trzykrotnie żonaty; w 1543 z Elżbietą arcyksiężną austriacką, w 1547-1553 z Barbarą Radziwiłłówną (koronowaną na królową w 1550r.) i z Katarzyną – siostrą pierwszej żony z Habsburgów – po śmierci Barbary w 1553r. Zmarł bezpotomnie. Z jego śmiercią wygasła dynastia Jagiellonów. Przeprowadził, przy wsparci szlachty, szereg reform prawno-administracyjnych i centralizacją państwa.
Doprowadził do unii realnej między Polską i Litwą (1569r) Usiłował zreformować kościół polski w duchu reformacji, prosząc o zgodę papieża w (1550 król wydał ostry dekret przeciwko różnowiercom).
Śmierć Zygmunta II Augusta, obraz Jana Matejki
s.3
Z koli Odrodzenie (renesans ) było formą protestu przeciwko średniowiecznemu pojmowaniu świata. Protest ten przejawiał się między innymi w podkreślaniu przez humanistów szczególnej roli nauki i oświaty na tle ogólnego rozwoju kultury; w podkreślaniu znaczenia kształtowania nowożytnego człowieka. W Polsce nowe prądy objęły szersze (w porównaniu ze średniowieczem) warstwy społeczne : nie tylko uczonych czy bogatych posiadaczy ziemskich, ale i licznych przedstawicieli drobnej szlachty, mieszczaństwa, a nawet niekiedy chłopów. Nowe wynalazki techniczne pozwoliły też na szybszą wymianę myśli, szybsze przechodzenie wiadomości z miejsca na miejsce (poczta w Polsce wprowadzona przez Zygmunta II Augusta, żegluga okrętowa). Idee humanizmu mogły obejmować coraz szersze kręgi społeczne. Także dzięki rozpowszechnieniu się w Polsce drukarstwa. Prócz Krakowa (1473) w wieku XVII, w rozwoju drukarstwa zasłużyły się nazwiska: Szwajpolta Fiola, (który w spółce z bogatym przedsiębiorcą górniczym, krakowianinem Janem Thurzonem drukował książki cyrylicą; Jana Halerra, będącego jednocześnie papiernikiem; Floriana Unglera, który 1513 roku wydał pierwszą książkę w języku polskim; Hieronima Wietora, Macieja i Marka Scharffenbergów. Większa liczba drukarni stwarzała możliwość szerokiego głoszenia programów ideologicznych i politycznych; np. wydanie w 1551 roku dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego (ok.1503-1572) „O naprawie Rzeczpospolitej”, w pięciu księgach czy Mikołaja Kopernika ( 1473-1543) „O obrotach sfer niebieskich” w 1543 roku.
Stojący w południowo-wschodnim narożniku staromiejskiego rynku Torunia pomnik
Mikołaja Kopernika, został odlany w pracowni znanego berlińskiego rzeźbiarza Fryderyka Tiecka,
ustawiony zdobi obecne miejsce od 1853 roku.
Wyrazem odrodzeniowego protestu była również reformacja. Reformacja zahamowała tempo rozwoju szkolnictwa parafialnego, natomiast przyniosła ze sobą własną oświatę, opartą na szkołach średnich. Tzw. gimnazja kalwińskie w Pińczowie (później ariańskie), Krakowie, Lewartowie (dziś Lubartów), luterańskie we Wschowie, Rawiczu, Bajanowie stały się w XVI wieku ośrodkiem promieniowania kultury. Szkoły średnie zakładały także miasta: Gdańsk, Toruń, były też katolickie np. akademia biskupa Lubrańskiego w Poznaniu. Agitacja religijna (czy polityczna) musiała posługiwać się językiem dobrze zrozumiałym, toteż wraz z rozwojem literatury wykształcił się język literacki, stosowany np. w coraz liczniejszych przekładach- np. Biblii katolickiej- ks. Jakuba Wujka w 1599 roku, jak i innych ksiąg.
W Rzeczpospolitej polsko-litewskiej rozwojowi ruchu reformacyjnego sprzyjała różnorodność etniczna i religijna. Reformacja zdecydowanie zrywała z kosmopolityzmem kościelnym i średniowiecza i dążyła do odrębnej, narodowej organizacji kościelnej (np. w Polsce podporządkowanej interesom państwa szlacheckiego z królem na czele). Żądano zerwania z łaciną jako językiem kościelnym zastąpienie jej językiem polskim. Ale radykalizm społeczny (np. groźba obalenia przegród społecznych) niektórych kierunków reformacji odstręczał szlachtę od angażowania się po jej stronach.
Obrady soboru trydenskiego (1545-1563), reformując działalność kościoła katolickiego (przyjęte w Polsce w 1577 roku przez kler, króla i senat), przyczyniły się do wzmożenia akcji kontrreformacyjnej. W 1540 roku utworzony został zakon jezuitów. Sprowadzony do Polski s.4
w 1564 i otoczony opieką króla Zygmunta Augusta miał siedzibę w Braniewie. Jezuici w dużym stopniu opanowali szkolnictwo i tą drogą kształtowali poglądy związane z ortodoksyjnym katolicyzmem, starając się zjednać dla swoich idei wszystkie grupy społeczne. Na sejmie konwokacyjnym w 1573 roku, szlachta, chcąc zapobiec ewentualnej wojnie domowej tzw. aktem zagwarantowała wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami. W Polsce akt ten stanowił wyjątkowy przykład tolerancji religijnej na tle Europy. W dłuższym czasie akt tolerancji (nie poparty jakąkolwiek ustawą) dawał w efekcie przewagę katolicyzmowi, który stwarzał warunki rosnącego fanatyzmu i niechęci do innowierców, i stał się wyznacznikiem przynależności do szlacheckiego narodu Rzeczpospolitej. Tolerancja religijna to (prawdopodobnie) najtrwalsze (choć całkiem niezamierzone) osiągnięcie ruchów reformatorskich.
Konflikt religijne w Europie trwały sto lat- do1648 roku. We Francji przyjęły one formę wojen domowych. Przeciw heretykom w Niderlandach i wojnie morskiej z Anglią walczyli Hiszpanie.
Wraz z wybuchem wojny trzydziestoletniej (1618-1648) działania wojenne ogarnęły Niemcy, a w konflikt ten uwikłane były także Dania , Szwecja, Hiszpania, Francja i inne kraje. Anglię ogarneła wojna domowa na tle różnic religijnych w latach 1642-1648. W końcu- w wyniku zmęczenia stron konfliktu- zapał religijny zaczą powoli wygasać. Rzeczpospolita nie brała udziału w tej wojnie, choć walczyli w niej najemnicy polscy (słynni lisowszczycy. W 1619 oddziały najemne w służbie Rzeczpospolitej zorganizowane przez A.J. Lisowskiego słynący zarówno z męstwa, jak i okrucieństwa i łupiestwa).
Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta w 1572 roku postawiła przed zjednoczonym państwem problem wyboru nowego władcy. Zasadniczą sprawą stał się problem stworzenia precedensu elekcji, której forma taka lub inna, mogła zapewnić przewagę magnaterii bądź szlachcie. Walki polityczne dotyczyły też wyboru miejsca przyszłym obradom. Pierwsza elekcja odbyła się w Warszawie, w kwietniu i w maju 1573; od razu stała się miejscem przetargów i rozgrywek politycznych, przy czym wciągnięte do tego zostały różne mocarstwa europejskie. Kandydatami do tronu polskiego byli:
syn cesarza Maksymiliana II – arcyksiążę Ernest, popierany przez część możnowładztwa, szczególnie litewskiego;
brat króla francuskiego Karola IX – książę andygaweński Henryk Walezy, popierany przez część hierarchii katolickiej;
Iwan IV Groźny – popularny (car Rosji) wśród szlachty litewskiej;
Jan Waza – kandydatura szwedzka;
Stefan Batory – kandydatura siedmiogrodzka;
Ostatecznie zgodzono się na wybór Henryka Walezego pod warunkiem zatwierdzenia przez niego stałych praw szlacheckich i złożenia doraźnych zobowiązań: pierwsze tzw. artykuły henrykowskie dotyczyły między innymi potwierdzania przez każdorazowego elekta ustawy dotyczące wolnej elekcji, roli sejmu oraz poddaniu polityki zagranicznej króla pod kontrolę senatu. Ostatni artykuł dawał możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi w razie przekroczenia jego uprawnień lub nie wypełnienia zobowiązań. Natomiast doraźne zobowiązania, nazwane jako pacta conventa- różne były dla każdego wybranego monarchy w zależności od sytuacji wewnętrznej i zagranicznej. Artykuły henrykowskie i pacta conventa uzupełnione konstytucjami sejmów 1607 roku i 1609 roku stały się podstawą prawną władzy w Rzeczpospolitej aż po rozbiory, ciążąc ujemnie na próbach reform państwowych.
s.5
Portret Henryka III Walezego (fragment), aut. obrazu: Marcello Bacciarelli (1768)
Henryk III Walezy (1551-1589; król Polski 1573-1575). By zostać wybranym w elekcji, nadał szlachcie nowe przywileje. W roku 1574 potajemnie opuścił kraj , by wziąć udział w walce o tron Francji. Do Polski już nie wrócił i powstała konieczność przeprowadzenia nowej elekcji.
Masy szlacheckie wierne idei rodzimego króla „Piasta” pod wpływem między innymi, Jana Zamojskiego (młody sekretarz jeszcze króla Zygmunta II Augusta) okrzyknęły królem ostatnią Jagielonkę - Annę ,wybierając jej na męża księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego, który pojawiwszy się osobiście w Polsce (z Węgier) przechylił szalę wyboru na swoją korzyść. W zakończonej rozejmem wojnie w Gdańsku, w zamian za poważną sumę pieniędzy, zrezygnował z polityki bałtyckiej ostatniego Jagiellona. Jednocześnie król wyraził zgodę na sprawowanie kurateli przez hohenzollernów nad chorym umysłowo księciem Prus, co w przyszłości ułatwiło powstanie organizmu politycznego związanego z Rzeszą Niemiecką, działającego przeciw najżywotniejszym interesom Polski.
Stefan Batory pod Pskowem. Autor, Jan Matejko
Stefan Batory (1533-1586; król 1576-1586). Zapisał się w historii jako reformator wojska i wielki wódz (zwycięskie wojny z Rosją 1579-1582). Utworzył także niezawisłe sądy. Działał zgodnie z zasadami tolerancji religijnej wytyczonymi przez konfederację Warszawską
s.6
z 1573 roku. Zgon króla postawił Rzeczpospolitą w obliczu nowych wstrząsów bezkrólewia i wolnej elekcji.
W polityce wewnętrznej król starał się wzmocnić swą władzę opierając się na ugrupowaniach senatorskich, wywodzących się z nowej magnaterii. Lata panowania Batorego zapoczątkowały istotne zmiany w strukturze społecznej kraju. Kształtował się proces wielkich latyfundiów: Wiśniowieckich i Zbaraskich na Kijowszczyźnie i Zadnieprzu, Ostrogskich, Zasławskich na Wołyniu, Radziwiłłów- dziedziczących po Olekowiczach „państwo słuckie”.
Cechą jednak szczególną tej epoki było polonizowanie się oligarchów rusko-litewskich i ich coraz silniejsze związki rodzinne z magnatami polskimi: na ziemie etnicznie polskie wkraczali przedstawiciele książęcych rodów Rusi np. Janusz Ostrogski w woj. krakowskim, zaś ziemie Ukrainy zasiedlone były przez magnatów polskich. Ponadto polityka rozdawnicza króla powodawała też wzrost znaczenia nowych rodów: Potockich, Ossolińskich, Lubomirskich, Koniecpolskich, Lanckorońskich. Karierę magnacką zrobił Jan Zamoyski, który już w 1580 roku otrzymał buławę wielkiego hetmana koronnego oraz nadania ziemskie w południowej Lubelszczyźnie, a później w Inflantach. Stara magnateria i szlachta lękały się silnej władzy królewskiej, niechętnie widziała wzrost wielkich fortun. Stronnictwo królewskie(z Zamoyskim) nie mając stałego poparcia żadnej grupy społecznej i politycznej, zmuszone było do lawirowania między różnymi stronnictwami. Zgon króla (1586) postawił Rzeczpospolitą w obliczu nowych wstrząsów bezkrólewia.
Kolumna Zygmunta III Wazy (1644) na Placu Zamkowym w Warszawie
Do nowego wyboru króla doszło już w 1587 roku. Poparto elekcję ostatniego Jagiellona po kądzieli ( królewicza szwedzkiego - syna Katarzyny Jagiellonki, wnuka Zygmunta Starego) – Zygmunta III Wazę. Jednak wstąpienie na tron pierwszego Wazy nie ustabilizowało w sposób istotny ani polityki wewnętrznej, ani zagranicznej. Nowy król dał się poznać jako gorący zwolennik kontrrewolucji i silnej władzy królewskiej. Jego poglądy doprowadziły go do zbliżenia z Habsburgami, na związku z którymi chciał oprzeć swoją politykę. Celem miało być przywrócenie katolicyzmu w Szwecji, w przyszłości opanowanie dla kościoła katolickiego Rosji.
Ostatnie dziesięciolecie XVI i początek XVII wieku przyniosły początki konfliktów, które miały charakteryzować działalność wszystkich przedstawicieli nowej dynastii Wazów i ostatecznie ukształtować kierunek rozwoju Rzeczpospolitej. Były to: konflikt ze Szwecją, agresja (ekspansja) na obszary Rosji, ekspansja na południowe wschód połączona z zatargiem tureckim, sprawa kozacka, wreszcie wewnętrzne walki w Rzeczypospolitej.
W Polsce Wazowie panowali w latach 1587-1668. (to jest Zygmunt III Waza; Król 1587-1632, Władysław IV Waza – król 1632-1648, Jan Kazimierz – król 1648-1668), Szwecją s.7
dynastia ta władała 1523-1654. (nazwa „Waza” pochodzi od szwedzkiego „vasa” - snopka zboża widniejącego w herbie rodowym. Założycielem dynastii był Gustaw I Waza, który w 1523 roku stanął na czele powstania przeciw Dani. Ostatnią z dynastii była królowa Krystyna która abdykowała w 1654 roku).
Ambitne plany Zygmunta III Wazy króla Szwecji w latach 1592-1599, który nie ukrywał planów względem Szwecji i Rosji w oparciu o Habsburgów wywołały obawy wśród polskich i szwedzkich poddanych (pierwsi strzegący wolności szlacheckiej drudzy będący luteranami) i zniechęcią myśli o katolickim władcy absolutnym.
Po śmierci ojca w 1592 roku Zygmunt III Waza powierzył rządy w Szwecji regentowi swojemu synowi Karolowi księciu Sundermanii. Mający wielu zwolenników regent przejął pełnie władzy w Szwecji. Podjęta przez Zygmunta Interwencja w 1598 roku na drodze wojny zakończyła się niepowodzeniem – pokonany, wzięty do niewoli Zygmunt został zdetronizowany przez sejm Szwecki i odesłany do Polski. Jednak próba dochodzenia praw dziedzicznych przez Zygmunta w Szwecji i przyłączanie północnych Inflant do Rzeczpospolitej legły w początku wojen ze Szwecją, które z przerwami trwały 60 lat.
U podłoża konfliktu ze Szwecją leżały zarówno przyczyny polityczne jak i gospodarcze. Już od XVI wieku Szwecja dążyła do osiągnięcia „władztwa nad Bałtykiem”, co oznaczało utratę przez Polskę ujścia Wisły oraz miast pruskich. Dla Polski wojna ze Szwecją była walką o suwerenność gospodarczą. Bitwy stoczone pod Kockenhausen (1601), Białym Kamieniem (1604) i Kircholmem (1605), pokazały w prawdzie, że Polacy dysponują świetnie wyszkolonym, zaprawionym w wojnach wojskiem oraz znakomitymi dowódcami, jakimi okazali się Krzysztof Radziwiłł i Jan Karol Chodkiewicz, Polska nie potrafiła jednak wykorzystać odniesionych zwycięstw. Wojna wznowiona w 1617 roku przez nowego króla Szwecji Gustawa II Adolfa, miała już charakter zdecydowanie zaborczy, Szwedzi zajęli całe Inflanty, a w roku 1626 najechali Prusy Książęce, zdobywszy między innymi Elbląg, Tczew, Oliwę i Puck,- rozpoczęli blokadę Gdańska. Bitwa pod Trzcianą (1629), w której hetman Stanisław Koniecpolski pokonał samego Gustawa II Adolfa, zakończyła się rozejmem w Starym Targu, wykazała krótkowzroczność polskiej polityki. Okazało się, że Rzeczpospolita nie jest zdolna do poważnego wysiłku finansowego i wojskowego nawet wówczas, gdy stawką w wojnie była suwerenność gospodarcza. Próba odzyskania portów polskich podjęta przez następcę Zygmunta III Wazy – Władysława IV Wazę – panującego w latach 1632-1648, zakończyła się niepowodzeniem. Nowy władca rozumiał znaczenie dla Polski Gdańska i portów pruskich. Utworzył flotę wojenną powiększył armię lądową, a na Helu rozpoczął budowę portu Władysławowo (1634), nie zdołał skłonić szlachty do podjęcia ofensywy ( nawet w następstwie śmierci Gustawa II Adolfa 1632). Doszło jedynie do przedłużenia rozejmu Szwedzi wycofali się z portów pruskich, zrezygnowali z pobierania cła gdańskiego. Były to jedyne sukcesy jakie zdołała osiągnąć strona polska, mimo faktu wyczerpania sił Szwecji w wojnie trzydziestoletniej. Jednocześnie konflikty ze szwedami ukazujące słabość Rzeczpospolitej, ułatwiły dalsze usamodzielnienie się Prus Książęcych (1701 w roku elektorowie brandemburscy z dynastii Hohenzolernów przyjęli tytuł królów Prus. Brandenburgia i Prusy Książęce już jako Prusy Wschodnie stały się prowincjami Królestwa Prus).
Zaś dwa państwa Prusy i Rosja najbardziej przyczyniły się w przyszłości niedalekiej do rozbiorów i likwidacji państwa polskiego u schyłku XVIII wieku. Brak zdecydowania władców Polski w wojnie ze Szwecją spowodowało że ujście Wisły i Pomoże Gdańskie znalazły się w kleszczach. Był to poważny błąd.
W 1604 roku grupa magnatów polskich popierana przez Kościół katolicki i króla Zygmunta III Wazę rozpoczęła przygotowania do interwencji w Rosji, która po śmierci cara Iwana IV Groźnego przeżywała poważny kryzys polityczny i społeczny. Wraz ze śmiercią dwóch synów Iwana Groźnego: Dymitra (zginął w 1591 roku w tajemniczych okolicznościach) i Fiodora I, wymarła dynastia Rurykowiczów, władzę objął Borys Godunow mający przeciwko sobie silną opozycję. W tym okresie na Kresach Rzeczpospolitej pojawił się mnich podający się za cudownie ocalonego carewicza Dymitra. Zygmunt III Waza zobaczył w tym pretekst do interwencji
s.8
w Rosji. W zbrojnej wyprawie na wschód król upatrywał możliwości zrealizowania planu unii polsko-moskiewskiej. Podbój Moskwy i zdobycie korony Rurykowiczów miały ponadto ułatwić Zygmuntowi III odzyskanie tronu szwedzkiego. Jesienią 1604 roku Dymitr (samozwaniec) z armią polską wkroczył do Rosji, zajął Moskwę i koronował się na cara. (Borys Godunow zmarł). W następnym roku wybuchło powstanie przeciw Polakom, samozwańczy car zginą, a nowym władcą Rosji został Wasyl Szujski (przywódca powstania). Wówczas pojawił się drugi Dymitr Samozwaniec i poparty przez Polaków zajął znaczne obszary Rosji. Ponadto zawarcie Przez Wasyla Szujskiego porozumienia ze Szwecją dawało Zygmuntowi III pretekst do podjęcia wyprawy przeciwko Rosji. Dowodzona osobiście przez króla armia zdobyła Smoleńsk. Zaś hetman Stefan Żółkiewski pokonał latem 1610 roku w bitwie pod Kłuszynem wojska rosyjsko-szwedzkie. Bojarzy obwołali carem królewicza polskiego Władysława IV. Wasyla Szujskiego pozbawiono tronu, a Dymitr Samozwaniec został zamordowany (1610r). Zygmunt III, marzący o koronie Rosji dla siebie nie zdecydował się na wysłanie syna Władysława IV do Moskwy. W 1613 roku bojarzy wybrali na tron kandydata narodowego Michała Romanowa. (Zapoczątkował on nową dynastię carów, panującą do roku 1917).
W latach 1617-1618 wojska polskie bezskutecznie próbowały zdobyć Moskwę. Ostatecznie w 1619 roku zawarto na okres 14 lat rozejm w Dywilinie. Rzeczpospolita zatrzymała ziemie: smoleńską, czernikowską i siewierską. W 1632 roku Rosjanie zerwali rozejm i uderzyli na Smoleńsk. Wojna polsko-rosyjska, (tzw. smoleńska) 1632-1634 przyniosła zwycięstwo Polsce, a zawarty pokój-polanowski (1634) potwierdził warunki rozejmu w Dywilinie. Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego (za odszkodowaniem).
Władysław IV na obrazie Rubensa, 1624 r.
Władysław IV Waza (1595-1648; król 1632-1648). Podniósł pozycję międzynarodową Rzeczpospolitej, pokonując Rosjan (1632-1634) i Turków (1633). Gospodarka i kultura kwitły.
Konflikt Rzeczpospolitej z Turcją był jednym z epizodów wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Jego powodem było wysłanie przez króla pomocy Habsburgom, walczących z s.9
lennikiem tureckim, księciem Siedmiogrodu – Gaborem Bethlenem. Oddziały lisowczyków rozbiły wojska księcia Gabora obejmujące Wiedeń (1619). Z kolei podjęta przez Stefana Żółkiewskiego w 1620 roku wyprawa w obronie pro-polskiego hospodara mołdawskiego – Grazaniego zakończyła się klęską w bitwie pod Cecorą (1620). Zorganizowana rok później (1621) przez sułtana Osmana II wyprawa odwetowa zakończyła się zawarciem traktatu pokojowego w Chocimiu (1621), w którym zagwarantowano dotychczasową granicę między obu państwami na Dnieprze.
Wobec przemian ustrojowych, które dokonywały się w XVII wieku w państwach sąsiadujących z Polską, zarówno Rosja jak i Austria oraz Brandenburgia-Prusy były w stanie realizować ekspansywne cele polityczne i powoływać silne, zawodowe armie. Polska tymczasem, mimo że wielka terytorialnie, nie była już od połowy stulecia zdolna do prowadzenia ofensywnej polityki zagranicznej, a ewentualne sukcesy militarne nie umiała obrócić na własną korzyść. Potrafiła się jedynie bronić choć coraz mniej skutecznie.
Kultura sarmacka zapożyczyła wiele elementów kultury ze Wschodu, z Rosji, Turcji, nawet od Tatarów: (brane były typy walki, typy ubiorów- kontusz, żupan, moda, zdobnictwo.
W tyglu kulturalnym Rzeczpospolitej Obojga Narodów przybierały one oryginalny swoisty kształt, który w oczach zachodnich przybyszów utożsamiony był z kulturą Wschodu.
W polityce wewnętrznej, strony uprzywilejowane (właśnie dzięki korzyściom płynącym z racji posiadanych przywilejów), jak oka w głowie broniły wszelkiego naruszenia „status qwo”. Proces ten przebiegał w warunkach polonizacji szlachty litewskiej i ruskiej i odrywania się jej od więzi etnicznych. Zatem ,,naród sarmacki” rozszerzył się obejmując rozległe przestrzenie w sensie geograficznym, i zawęził się, odcinając od chłopstwa i mieszczaństwa. Był to proces który różnił się od procesów zachodzących na obszarze wielu rozwijających się państw Europy Zachodniej. Podobnie różniły się kierunki rozwoju politycznego „złotej wolności” - upadku władzy ustawodawczej i wykonawczej w Polsce od centralizmu absolutystycznego na Zachodzie.
Ostatnie lata panowania Władysława VI przyniosły nowe zaognienie stosunków na terenie Ukrainy. Hasło do wystąpień dał Bogdan Chmielnicki , który zjednał starszyznę kozacką, wszedł w porozumienie z Tatarami i wiosną 1648 roku ruszył na wojska koronne. Po zwycięstwie nad Żółtymi Wodami, rozbił pod Korsuniem główne siły wojsk koronnych, biorąc do niewoli dwóch hetmanów : Mikołaja Potockiego i Marcina Kalinowskiego.
Masowe poparcie chłopów, mieszczan, zaporożców zamieniło się w wojnę wyzwoleńczą prowadzoną przeciwko Polakom – różniących się wiarą, obyczajem, językiem. Wojna w 1648 roku przekształciła się w wojnę o wyzwolenie Ukrainy. Zwycięstwa Chmielnickiego zbiegły się ze śmiercią Władysława IV.
Sejm konwokacyjny, targany wewnętrznymi sporami o sposób rozwiązania sprawy kozackiej powołał pospolite ruszenie oraz wojska zaciężne pod wodzą trzech regimentarzy: Mikołaja Ostroga, Dominika Zasławskiego i Aleksandra Koniec-polskiego. Zostały one niemal bez bitwy rozproszone na jesieńi 1649 roku pod Piławcami.
Elekcja nowego króla – Jana II Kazimierza (1648) – drugiego syna Zygmunta III Wazy zbiegła się z ofensywą Chmielnickiego dochodzącą pod Zamość i Lwów.
Pertraktacje prowadzone w ciągu zimy 1648/49 z inicjatywy kanclerza Jerzego Ossalińskiego nie dały konkretnych rezultatów iw 1649 roku doszło ponownie do walk. Wojska polskie pod wodzą Jeremiego Wiśniowieckiego wytrzymały długie oblężenie w Zbarażu, podczas którego król starał się zebrać nowe wojska i pospieszył na pomoc. Osaczony król pod Zbarażem nawiązał porozumienie z chenem tatarskim Islam Girejem. Chmielnicki musiał zgodzić się na zawarcie ugody (sierpień 1649), w wyniku której przyznano mu władzę hetmańską.
Ustalono rejestr kozacki na 40 tys. i wydzielono województwa : bracławskie, czernichowskie i kijowskie, tworząc teren poddany władzy hetmana. Jednak ugoda zaborowska nie zadawalała żadnej ze stron. Chmielnicki dążył do wystąpienia zbrojnego – tym razem wzniecając powstanie chłopskie na obszarach Polski etnicznej z uzyskanym poparciem Rosji czy Turcji. Po śmierci kanclerza Osslińskiego (1650), otwarta walka odnowiła się w 1651r. - stroną atakującą byli Polacy. s.10
Mimo wygranej bitwy pod Beresteczkiem (czerwiec 1651) i rozbicia wojsk kozackich doszło tylko do ugody (zawartej w Białej Cerkwi). I ta ugoda miała niedługi żywot. W 1652 roku Chmielnicki wszczął akcję przeciwko Mołdawii , a spiesząca na pomoc armii polska została kompletnie zniszczona w wąwozie pod Botohem , a wzięci do niewoli jeńcy zostali wyrżnięci przez Tatarów. Wybuchła ponownie walka zakończyła się sukcesem Chmielnickiego , któremu udało się w 1653 roku pod Żwańcem otoczyć armię Jana Kazimierza. Dzięki Tatarom doszło znów do ugody, ale jej żywot był jeszcze krótszy od poprzednich ponieważ, do akcji włączyła się tym razem jeszcze Rosja.
W lecie 1654 roku rozpoczęła się akcja zbrojna przeciwko osłabionej Rzeczpospolitej. Uderzyły dwie armie rosyjskie. W ciągu dwóch lat zajeły tereny Litwy właściwej zajmując między innymi Wilno. Sprzymierzeni zaś z polakami Tatarzy pobili Rosjan pod Ochmotowem (1655r.) Klęska zadana Chmielnickiemu pod Jezierną przez Tatarów zmusiła go do uznania formalnego zwierzchnictwa Polski. Na Ukrainie po śmierci Chmielnickiego wybrano jego następcę Jana Wyhowskiego,zwolennika orientacji propolskiej.
Najazd szwedzki (1655) groźny w skutkach także dla Rosji , spowodował zawieszenie broni na wschodzie jesienią 1656 roku i wspólne akcje przeciwko Szwecji.
W 1658 roku zawarta została w Hadziaczu ugoda z Polską na mocy której trzy województwa : kijowskie, czernihowskie, bracławskie uzyskały oficjalną nazwę i jako Księstwo Ruskie stanowiły odrębną całość administracyjną. Starszyzna kozacka uzyskała przywileje szlacheckie , a duchowieństwo prawosławne – prawo zasiadania w senacie. Zatem Rzeczpospolita składać miała się nie z dwóch a trzech organizmów państwowo-narodowych.
Ten stan wywołał bunt masy chłopów ukraińskich pod wodzą Wyhowskiego. Powstanie ludowe starała się wykorzystać Rosja i w 1659 roku wznowiła walkę o swoje kresy zachodnie i Ukrainę. W 1660 roku Stefan Czarniecki odniósł zwycięstwo nad Rosjanami pod Płonką, a w roku następnym ofensywa Polaków pod wodzą króla Jana Kazimierza doprowadziła do odzyskania całej Litwy właściwej z Wilnem. Idące na odsiecz Rosjanom wojska kozackie (pod wodzą Jerzego Chmielnickiego – syna Bohdana) zostały pod Słobodyczami pobite przez Lubomirskiego i zmuszone do uznania zwierzchnictwa króla polskiego.
Natomiast wyprawa Jana Kazimierza na Rosję w 1663/64r. była ostatnim wysiłkiem podjętym przez Rzeczpospolitą w warunkach zaogniających się konfliktów wewnętrznych, pustego skarbu i „potopu szwedzkiego”. Zawarto zatem kompromisowy rozejm w Andruszowie w styczniu 1667 roku na 13 i pół roku. W praktyce określał on wschodnią granicę Rzeczpospolitej aż do rozbiorów, a jednocześnie oznaczał rezygnację z ekspansji na ziemie Rosji i Ukrainy. Efekty tych sukcesów zostały zmarnowane z powodu narastających trudności wewnętrznych.
Dla istnienia Rzeczpospolitej o wiele groźniejsze były wojny szwedzkie. Wojna ukraińska i wojna rosyjska przekonały szlachtę szwedzką o słabości militarnej Rzeczpospolitej.
Wojska Karola Gustawa (zm.1660) miały zostać użyte formalnie w celu ostatecznego rozwiązania sprawy Inflant i zlikwidowania pretensji polskiej linii Wazów do tronu szwedzkiego, w rzeczywistości zaś – dla uchwycenia złotodajnych portów południowego Bałtyku i zdobycia łupów wojennych.
W 1655 roku armie szwedzkie uderzyły na Wielkopolskę (ze zdobytego w wojnie trzydziestoletniej Pomorza) i na Litwę (z Inflant szwedzkich). Szwecja wystawiła 40 tysięcy doborowego wojska , Jan Kazimież dysponował tylko 10 tysiącami (poza pospolitym ruszeniem).
Jednak dla Rzeczpospolitej ważniejsza (niż proporcje sił) była postawa wielkiej magnaterii, która utożsamiając interesy kraju z własnymi, starała się przy pomocy agresji szwedzkiej wzmocnić swoją pozycję wobec władzy centralnej i rywali. Na przykład już przy sprowadzaniu Szwedów czynny udział brał były podkanclerz koronny Hieronim Radziejowski.
Także za sprawą dowódców pospolitego ruszenia Wielkopolski – wojewodów: poznańskiego s.11
i kaliskiego Krzysztofa Opalskiego i Andrzeja Grudzińskiego – wojsko szlacheckie poddało się Szwedom bez bitwy w lipcu 1655 roku pod Ujściem. A na Litwie Radziwiłowie – z hetmanem wielkim Januszem na czele uznali władzę Karola Gustawa w sierpniu tegoż roku.
We wrześniu 1655 roku, wojska polskie opuściły Warszawę, a następnie zostały pobite przez lepiej uzbrojone siły szwedzkie pod Żarnawcem i Wojniczem. Przez pewien czas bronił się w murach Krakowa Stefan Czarnecki, jednak i on musiał skapitulować w październiku. Król Jan Kazimierz musiał uciekać do Głogówka, który wraz z całym Śląskiem Opolskim (od 1646r.) pozostawał w zastawie króla polskiego.
W ciągu czterech miesięcy upadło państwo będące jednym z większych w Europie.
Najeźdźcy traktując zajęte ziemie jako łup wojenny starali się kontrybucjami i podatkami, a głównie rabunkiem, grabieżą, pożarem zniszczyć kraj. Bezwzględność okupantów, gwałty, obce obyczaje, język, religia – wszystkie te czynnik obudziły powszechną nienawiść do Szwedów i zjednoczyły w walce przeciwko nim wszystkie klasy społeczne. Na fali walki ze Szwedami rozwinęło się poczucie solidarności narodowej jako ludzi wspólnego języka, obyczajów prawa i religii. Religia odegrała szczególną rolę w chwili oblężenia klasztoru-twierdzy w Częstochowie (listopad, grudzień 1655).
Wbrew żądaniom komendanta szwedzkiego generała Burharda Mullera, przeor klasztoru paulinów – Augustyn Kordecki nie zgodził się na wpuszczenie obcych wojsk do twierdzy, a następnie wytrzymał parutygodniowe oblężenie. Ze względu na kult jakim cieszył się w XV wieku obraz Matki Boskiej Częstochowskiej – odegrał znaczną rolę w zjednoczeniu się Polaków w walce ze Szwedami.
Pod koniec 1655 roku zaczęła się rozwijać partyzantka popierane przez wszystkie warstwy społeczne. Podjazdowe walki zbrojne zadawały Szwedom dotkliwe straty i dezorganizowały ich armie. Ostatnie miesiące 1655 roku pozwoliły na okrzepnięcie sił wiernych królowi i przekonały wahających się o konieczności walki z wrogiem.
Na Litwie wojewoda Paweł Sapieha pokonał zdradzieckiego hetmana Janusza Radziwiłła. Wieli fortunat żup solnych – Jerzy Lubomirski opowiedział się zdecydowanie po stronie króla Jana. Już w grudniu król mógł podjąć decyzję o powrocie do Polski. Wojsko koronne porzuciło Szwedów i opowiedziało się za swym prawowitym władcą.
Ruch partyzancki objął wszystkie zajęte przez Szwedów obszary. Głównym jego organizatorem stał się Stefan Czarniecki stając się symbolem oporu narodowego i bohaterem wojny ze Szwedami. „Akcja szarpana” prowadzona przez Czarnieckiego (mimo klęski pod Gołębiem) zahamowała pochód Szwedów. Śpieszącą na pomoc Karolowi armię, Czarniecki rozbił w kwietniu 1656 roku pod Warką. Gustaw cofnął się na północ. W czerwcu udało się Polakom oswobodzić Warszawę.
Rok 1657 sprowadził na ziemie Polskie najbardziej niszczące najazdy, od północy – Szwedów i Brandenburczyków, od południa wojsk księcia siedmiogrodzkiego - Jerzego Rakoczego i wojsk kozackich. Obie armie połączyły się pod Brześciem Litewskim. Mimo przemarszów niemal przez cały kraj obcych wojsk bezlitośnie niszczących wsie i miasta, nie udało się wrogowi zniszczyć wojsk polskich.
W tymże roku, lękając się nadmiernego wzrostu potęgi szwedzkiej, do wojny wmieszały się inne państwa – Cesarstwo i Dania, zawierając porozumienie z Polską. Ponoć to pozwoliło na szybsze wypieranie Szwedów z ziem polskich. Rakoczy został osaczony pod Czarnym Ostrowem w lipcu 1657 roku i zmuszony do kapitulacji. Lubomirski w odwet najechał Siedmiogród niszcząc i paląc cały kraj.
Natomiast, za cenę rozwiązania stosunku lennego z Polską, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zawarł z Rzeczpospolitą „wieczyste przymierze” (traktaty welawsko-budgoskie) s.12
we wrześniu 1657 roku.
Utratą zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi, wzmocnienie terytorialne państwa Hohenzalernów, stanowiły najgroźniejszą konsekwencje, polityczną „potopu” dla przyszłości Rzeczpospolitej.
Po nagłej śmierci Karola Gustawa (luty 1660r.) doszło do rokowań między Poską i Szwecją w Oliwie, w maju podpisano pokój kończący ostatecznie walki obu krajów. Utrzymały one swój przedwojenny stan posiadania, a Jan Kazimierz zrzekł się tytułu króla szwedzkiego.
Niezależnie od niszczących wojen zewnętrznych Rzeczpospolita w ciągu dwudziestolecia 1648-68 przeżywało ostre konflikty wewnętrzne. Liberum veto stało się przeszkodą jakiejkolwiek działalności ustawodawczej.
Po pokoju oliwskim oligarchia magnacka podzieliła się na dwie różne orientacji polityczne. Król i królowa Maria Ludwika (rodowita Francuzka) zbliżyli się do dworu francuskiego, który wysunął projekt elekcji „vivente rege” tj. elekcji popieranego przez siebie kandydata na króla Polski jeszcze za życia Jana Kazimierza, Sejmy 1661 i 1662 roku odrzuciły projekty reform i koncepcje elekcji. Upadek tych zamysłów pogłębił anarchię w kraju i wzmógł znaczenie magnaterii, która zaczęła przekształcać Rzeczypospolitą w luźną federację terytoriów, na których władali senatorzy. Zwyczaj zrywania sejmików i sejmów coraz poważniej zagrażał normalizacji życia publicznego.
Bacciarelli - Jan Kazimierz
Jan II Kazimierz Waza (1609-1672 :król w latach 1648-1668). Jego panowanie to nieprzerwane pasmo wojen i konfliktów wewnętrznych. W latach 1649-1651 usiłował stłumić powstanie kozackie, w latach 1654-1656 walczył z Moskwą i kozakami, w latach 1656-1660 zw Szwecją „potop szwedzki”. W latach 1660-1661 ponownie prowadził wojnę z Moskwą. Ścierał się nieustanie z opozycją wewnętrzną. Rosła polityka rodów magnackich uprawiających politykę na własny rachunek,spadało znaczenie szlachty,(na której opierali się dotąd reformatorsko nastawienie królowie). Po śmierci żony-Marii Ludwiki (1667) – w 1668 roku król abdykował po dwudziestoletnim panowaniu wypełnionym nieustannymi walkami i wyjechał do Francji.
Abdykujący Jan Kazimierz pragnął przekazać berło w ręce kandydata francuskiego. Elekcja w 1669 roku pokrzyżowała te plany. Zwolennicy orientacji habsburskiej - rzucając hasło wyboru króla „Piasta” wysunęli kandydaturę młodego,chorowitego i nieudolnego Michała Korbuta Wiśniowieckiego i został obrany królem.s.13
Michał Korybut Wiśniowiecki, nieznany malarz polski z XVII wieku
Michał Korbut Wiśniowiecki (1640-1673 ;król 1669-1673) Jego czteroletnie panowanie-do 1673r.-pozostające pod wpływami prohabsburskiego stronnictwa, ( wzmocnione małżeństwem króla z arcyksiężną Eleonorą ), było okresem dalszego pogłębienia anarchii politycznej. Przyczyniło się ono do zaostrzenia konfliktu z Turcją. Pierwszy atak wojsk tatarskich powstrzymał w 1667 roku hetman polny koronny Jan Sobieski gromiąc ordę pod Podhajcami. Mimo zwycięstw nad tatarami, regularna armia tatarska pod wodzą sułtana Mahommeda zdobyła Kamieniec Podolski i całą (pozostałą przy Rzeczypospolitej) Ukrainę i podeszła pod Lwów. W tej sytuacji niezdolny do dalszej walki król Michał zdecydował się na podjęcie rokowań. W 1662 roku w Buczaczu został zawarty pokój, na mocy którego Polska zrzekła się na rzecz Turcji województw podlaskiego, bracławskiego i resztek Kijowszczyzny, zobowiązując się ponadto do płacenia stałego podatku na rzecz Wysokiej Porty. Oznaczało to uznanie sułtana za lennego pana Rzeczpospolitej.
Taki stan rzeczy wywołał szybką reakcję mas szlacheckich. Rosnący kryzys państwowości sprzyjał wybuchom niezadowolenia inspirowanym i podsycanym przez ugrupowania magnackie. W obronie partii prohabsburskiej została zawiązana konfederacja gołąbska i jednocześnie profrancuska konfederacja szczebrzeszyńska, która postulowała detronizację Michała (w 1672 roku.) Niebezpieczeństwo tureckie jednak zapobiegło wojnie domowej. Mimo sporów, na sejmie w 1673 roku uchwalono nowy podatek na wojsko, który umożliwił Sobieskiemu zorganizowanie 40 tys. armii, zerwanie pokoju buczackiego i ruszyć na Turcję. Na jesień 1673 roku Sobieski zniszczył armię turecką pod Chocimiem a zwycięstwo to zbiegło się ze śmiercią króla Michała.
Sejm elekcyjny w początkach 1674 roku (w atmosferze wieści o grożącym odwecie tureckim) wybrał na nowego króla Jana III Sobieskiego. Pierwsze lata panowania musiał poświęcić on południowej granicy Polski (ponieważ niewykorzystane zwycięstwo chocimskie sprowadziło w 1675 roku inwazję turecką). Zwycięstwo nad Tatarami pod Lwowem i obrona Trembowli, zahamowały rozpęd nieprzyjaciela. Toteż w 1676 roku sejm uchwalił wystawienie 100 tyś armii. Niemoc administracji uniemożliwiła ten zamiar i król z niewielkim wojskiem zwycięsko wstrzymał oblężenie tureckie pod Zórawnem. Obie strony zgodziły się w 1679 roku na rozejm na zasadzie stanu posiadania.
Jeszcze w 1675 roku Jan III Sobieski (z inspiracji żony Marii Kazimiery) zawarł w Jaworowie tajne s.14
przymierze z Francją i Szwecją skierowane przeciw Brandenburgii, by (przerywając zmagania z Turcją) wzmocnić Polskę nad Bałtykiem i osadzić w Prusach syna Jakuba Sobieskiego. Jednak sprawy północne nie budziły większego zainteresowania szlachty i magnaterii. Także interesy sojuszników (Francji, Szwecji) nie przewidywały zbytniego osłabienia Brandemburgii i Nie pragnęły wzmocnienia Polski.
Plany króla mogły być zrealizowane jedynie wobec ataku armii tureckiej na Austrię. W marcu 1683 roku zostało zawarte przymierze z Austrią i kiedy Turcy oblegli Wiedeń, Jan III Sobieski wyruszył osobiście na czele 25 tyś wojska z odsieczą. W dniu 12 września Turcy zostali rozbici. Kara Mistafa poniósł ciężkie straty, Wiedeń ocalony a sława oręża polskiego została przywrócona. Armia Sobieskiego jeszcze dwukrotnie starła się z armią turecką w bitwie pod Parkanami (w październiku 1683) na Węgrzech zakończonej porażką króla, druga bitwa zaś była zwycięska ale okupiona ciężkimi stratami. W latach następnych król Jan III coraz bardziej angażował się w polityce antytureckiej. Nieustanne kłopoty finansowe, szczupłość armii i wyniszczenie obszarów zdobywanych przesądziły jednak o bezskuteczności wojny z Turcją. W 1691 roku stary już król próbował zawrzeć odrębny pokój z sułtanem. Uniemożliwiła mu to oligarchia magnacka, lękająca się wpływu Wersalu na Sobieskiego i wzmocnienia władzy centralnej. Wojny polsko-tureckie definitywnie zakończył pokój w Karłowicach w 1699 roku, warunki tego pokoju podpisał już nowy król-August II Mocny.
Jan Sobieski pod Wiedniem. Autor, Jan Matejko. Muzeum Watykańskie w Rzymie.
Jan III Sobieski (1629-1696; król 1674-1696). Jego kariera polityczna była możliwa dzięki zwycięstwom na polach bitew. W roku 1673 pokonał Turków pod Chocimiem i zawarł sojusz z Francją, by walczyć z Prusami i Austrią. Niestety prohabsburska polityka magnatów przeszkodziła w realizacji jego planów. Sojusz zawarty z Austrią był bezpośrednią przyczyną słynnej odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku.
Mimo, że końcowy efekt wojen tureckich-był pozytywny, wojny te osłabiły oba kraje.Odzyskane tereny i obszary do nich przyległe uległy dewastacji. Armia źle wyekwipowana i zdemoralizowana walkami wewnętrznymi w końcu XVII wieku była w stanie rozkładu. Wielkie zwycięstwa Sobieskiego stanowiły ostatnie na przeciąg wielu dziesiątków lat sukcesy wojska 15
polskiego. Na modernizację armii brakło pieniędzy. Ciężka jazda polska (wobec rozwoju broni palnej) również straciła dotychczasowe znaczenie. Zawieruchy wojenne, rosnące trudności gospodarcze odbijały się niekorzystnie na ogólnym poziomie kultury i wykształcenia, w miastach wykształcenie ludzie stali się rzadkością. W warunkach kryzysu państwa skrystalizował się typ szlachcica cechującego się mierną znajomością nauk, płytkością umysłową, ukształtowany przez codzienne troski twardego bytu wojskowego. Dewocja, oderwana od rzeczywistych obyczajów, stała się obowiązującą formą życia, przy czym nie szkodziła ona ani rosnącej rubaszności utworów literackich,ani barokowemu erotyzmowi. Wraz z biedą i ciemnotą wzrastała nietolerancja, zabobony, ateizm, herezja. Zabobonom sprzyjały zarazy, (łatwo wybuchające w czasie wojen) nawiedzające parokrotnie ziemię Rzeczypospolitej w tym okresie.
Zdarzały się jednak również dzieła znakomite baroku, np. Wacława Potockiego (1625-1696) „Wojna chocimska” , czy Wespazjana Kochanowskiego „Ogród fraszek”, apotezujące złote czasy Władysława IV, psalmy, treny Samuela Twardowskiego (1600-60), liczne erotyki poety Andrzeja Morsztyna, szlacheckie „pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska (1636-1701). Ponowny rozwój budownictwa dał się odczuć dopiero za panowania Sobieskiego np. rezydencja podmiejska-zamek w Wilanowie.
Podobnie jak poprzednie elekcje, tak i ta odbyta w 1697 roku stała się widownia zaciętej walki między stronnictwami głównych obozów magnackich. Dwór francuski wysunął kandydaturę księcia Conti, Austria popierała Jakuba Sobieskiego, a później elektora saskiego-Fryderyka Augusta z dynastii Wettinów. Pod imieniem Augusta II Mocnego rozpoczął on długie – do 1773 roku panowanie, które próbował realizować w oparciu o dziedziczoną władzę w Saksonii. August II dążył do zmiany ustroju w Rzeczypospolitej w kierunku absolutystycznym i zdobycie Inflant dla dynastii Wettinów. Liczył, że uda mu się wciągnąć Polskę do tej wojny, jednakże kraj był zbytnio wyczerpany wojnami, a życie wewnętrzne zakłócały nowe kryzysy (np. powstanie chłopskie na Ukrainie, wojna domowa na Litwie, magnacka opozycja antykrólewska w Polsce). Wreszcie sprawy Prus elektor koronował się w 1701 roku na króla Prus. August II w zamian za poparcie swoich planów zgodziła się odstąpić nowemu królowi-Fryderykowi I część ziem Rzeczypospolitej. Nowo powstałe Królestwo Pruskie ostatecznie zerwało resztę powiązań z Rzeczypospolitą. Wiosną 1700 roku wybuchła wojna północna, w której przeciwko Szwecji walczyły Rosja, Dania i Saksonia. Rzeczypospolita, pochłonięta wewnętrznymi konfliktami oficjalnie nie brała w niej udziału. Państwo nie biorące udziału w wojnie stało się terenem walk między Szwecją i Sasami. Obydwie armie prowadziły systematyczną akcję rabunkową. W 1704 roku została ogłoszona w Warszawie konfederacja przeciwko Augustowi i ogłosiła jego detronizację. Kandydatem konfederatów do tronu został reprezentant jednego z magnackich rodów Wielkopolski- młody Stanisław Leszczyński.
s.16
August II, obraz autorstwa Louis de Silvestre.
August II Mocny (1670-1733; król 1697-1706; 1709-1733) W Saksonii był władcą absolutnym, nie potrafił znaleźć się w polskim systemie parlamentarnym. Wciągnął Rzeczpospolitą do wojny północnej, za co został czasowo zdetronizowany.
Stanisław Leszczyński już w następnym roku (1705) zmuszony był do zawarcia przymierza ze Szwedami podporządkowując Rzeczpospolitą Karolowi XII, którego wojska rabowały kraj. Polska podzieliła się na dwa ugrupowania : masy szlacheckie opowiedziały się w Sandomierzu za Augustem. Leszczyńskiemu sprzyjali już tylko przeciwnicy Wettinów, wspierani przez Rosję). W 1706 roku pod Wschową klęskę poniosła armia saska, nieco później rosyjska. Rosjanie zmuszeni byli Szwedom oddać Grodno.
Zagrożony w Saksonii osamotniony August II zdecydował się na zawarcie pokoju z Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim. W Altranstadt (1706) August wycofał się z wojny i zrzekł się polskiego tronu na rzecz Leszczyńskiego. Już po podpisaniu traktatu Szwedzi zostali pokonani pod Kaliszem przez Sasów, Rosjan i konfederatów sandomierskich. Zjazd przeciwników w Żółkwi i Lublinie (1707) w obronie „złotej wolności” zyskał poparcie także cara Piotra I. W lipcu 1709 roku pod Pałtawą doszło do decydującej bitwy między Karolem XII i Piotrem I, w wyniku której armia szwedzka została kompletnie zniszczona. Klęska Szwedów pod Pałtawą zmieniła diametralnie sytuację w Rzeczpospolitej. W ciągu niespełna roku Szwedzi i zwolennicy Leszczyńskiego zostali wyparci z Rzeczpospolitej. W 1710 roku stronnicy Wettina stworzyli Wolną Radę Warszawską, która uznała Augusta II za prawowitego monarchę w Polsce.
Wojna północna trwała nadal po przystąpieniu do niej Turcji po stronie Szwecji. W traktacie z 1721 roku zawartym w Nystad przez Szwecję i Rosję - Rzeczpospolita nie brała udziału mimo zagrabienia należnych do niej ziem : Inflant przechodzących pod władzę Rosji i części Pomorza stającego się łupem Prus. W niszczonym kraju schodził na dalszy plan problem celów politycznych walki, bo na pierwszy plan wysuwała się kwestia uratowania swego majątku. Było to przyczyną wielokrotnego przechodzenia szlachty z jednego ugrupowania do drugiego w zależności od chwilowej koniunktury. W warunkach wojny dotkliwe były klęski : susze, nieurodzaje, wreszcie w 1713 roku powodzie, które doprowadziły do wielkiego głodu (w Warszawie z tego powodu ludzie umierali na ulicach) i w konsekwencji epidemii.
August II usiłował przeprowadzić reformy państwowe , których zaczęto się domagać, a realizację których uchwalono na tzw „sejmie niemym”. W lutym 1717 roku na tym że sejmie (w obawie że zostanie zerwane nie dopuszczono nikogo do głosu) uchwalono konstytucję zawierającą postanowienia ograniczonych reform. Konfederaci odnieśli sukces zmuszając króla s.17
do wycofania wojsk saskich i zastrzegając obywatelom wyłączność kierowania polityką Rzeczpospolitej. Król musiał też zgodzić się na nie wszczynanie wojny bez zgody sejmu. Uchwalono nowe podatki na wojsko i jego niektóre reformy, ograniczając anarchię hetmanów . Reformy sejmu „niemego” - przy przestarzałej formie państwowości Rzeczpospolitej – nigdy w pełni nie zostały zrealizowane. Nawet projektowanej 24 tysięcznej armii, gdzie sąsiedzi w tym czasie (poł. XVIII w.) utrzymywali olbrzymie armie : Rosja 330 tyś, Prusy i Austria po 140 tys.
W momencie zakończenia wojny północnej zaznaczył się wyraźny spadek znaczenia politycznego Polski. Przez 20 lat Rzeczpospolita stawała się krajem podzielonym politycznie i ulegającym wpływom rywalizujących ze sobą państw ościennych. Już w 1719 roku doszło w Wiedniu do zawarcia traktatu antyrosyjskiego, podpisanego przez Saksonię, Austrię i Anglię. Państwa te zobowiązały się utrzymać niezależność Polski. Odpowiedzią na umowę Wiedeńską był traktat poczdamski z 1720 roku zawarty między Prusami i Rosją, w którym oba kraje zobowiązały się do utrzymania obecnego ustroju w Rzeczpospolitej, a więc takiego, który gwarantował niemoc państwa i ułatwiał ingerencję zewnętrzną.
Stanisław Leszczyński, obraz Jean Baptiste van Loo
Stanisław Leszczyński (1677-1766; król 1704-1709; 1733-1736) Przeciwnik Augusta II Mocnego, dzięki poparciu Szwedów został na krótko królem. Po śmierci Augusta ponownie wybrany na króla. Abdykował wobec silnej opozycji i interwencji rosyjskiej.
W 1733 roku zmarł August II. Do rozgrywki o tron polski włączyły się niemal wszystkie mocarstwa europejskie. Chaos polityczny i słabości panujące w Rzeczpospolitej były na rękę sąsiednim państwom. W 1732 roku doszło do porozumienia między Rosją, Austrią i Prusami- tzw traktat Loewenwolda - w sprawie współdziałania przy wolnej elekcji i narzucenia Polsce przyszłego króla. Państwa te postanowiły popierać kandydaturę neutralnego infanta portugalskiego Emanuela. Francja popierała Stanisława Leszczyńskiego. Tę kandydaturę poparły również ugrupowania „hetmańskie” (Potoccy, Bromiccy) i rodziny (Czartoryscy, Poniatowscy). W tej sytuacji państwa ościenne poparły syna Augusta II – Augusta III. Przeciwstawiając się jawnej ingerencji obcych państw wybrali magnaci na króla Stanisława Leszczyńskiego. W 1733 roku doszło w Rzeczpospolitej do podwójnej elekcji.
Wojna domowa, która wybuchła po podwójnej elekcji, pokazała bezsiłę Rzeczpospolitej. Wojska interwencyjne (rosyjskie i saskie) zajęły Kraków, gdzie nastąpiła koronacja Augusta III. Król Stanisław schronił się w Gdańsku (licząc na pomoc Francji). Oblężony Gdańsk przez wojsko rosyjskie zmuszony został do kapitulacji, a Stanisław Leszczyński s.18
zbiegł do Prus.
W 1734 r. w Dzikowie (nad Wisłą) zawiązano konfederację szlachty przeciwko narzuconemu władcy. W 1736 r. zwołany sejm pacyfikacyjny ugruntował władzę Sasów, wpływy państw ościennych – szczególnie Rosji – w Polsce, przyniósł też amnestię uczestnikom konfederacji dzikowskiej.
Opozycje „hetmańska” i „familia” długo jeszcze walczyły między sobą. „Familia” – sprecyzowanym programem reform politycznych – przyciągała co światlejsze umysły, które – jak Stanisław Konarski – szukały dróg naprawy Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII w. Jednak sejmy z lat 1744, 1746, 1748 zostały zrywane przez stronników „hetmańskich”, subsydiowanych przez Prusy, które wszelkimi sposobami starały się uniemożliwić reformy.
Ochłodzenie stosunków między dworem a Czartoryskimi, niemożność przeprowadzenia reform, przyczyniło się do odwrócenia sojuszy: „familia” przeszła do opozycji i jej stronnicy zaczęli w latach 50-tych zrywać sejmy. Krystalizacja programu reform oddalała coraz bardziej „familię” od obozu dworskiego. Do ostatecznego zerwania doszło w 1758 roku.
Partia „dworska” – zwana kamarylą Mniszcha– skupiała osobistości, które swe wysokie urzędy traktowały jako podstawę do zdobycia fortuny. Kamaryla związała się (z końcem lat 50-tych) z dostojnikami głoszącymi hasła „złotej wolności”: hetmanem wielkim koronnym Janem Klemensem Branickim i Karolem Radziwiłłem „Panie Kochanku” reprezentującymi magnaterię. Obydwa ugrupowania łączyła obawa przed utratą wpływów i przed nowymi formami życia politycznego.
Do zdecydowanego zaognienia stosunków między wszystkimi ugrupowaniami doszło w chwili choroby Augusta III i przewidywanego wybory nowego władcy.
August III, obraz Louis de Silvestre.
August III (1696 – 1763; król 1733 – 1763). Dopuścił do wewnętrznego rozkładu państwa i całkowitego podporządkowania go interesom mocarstw sąsiadujących z Rzeczypospolitą.s.19
Śmierć króla jesienią 1763 r. nastąpiła w momencie uzgodnienia „familii” z Rosją kandydatury Stanisława Poniatowskiego, na którą zgodziły się także Prusy pod warunkiem utrzymania chaosu w Rzeczypospolitej. O tronie myślał też dla siebie Branicki. Sprawę przesądziło wkroczenie wojsk rosyjskich, które sterroryzowały sejmiki i zabezpieczyły działalność konfederacji zawiązanej przez Czartoryskich w Wilnie (przywódcy „familii” z Branickim i Radziwiłłem musieli uchodzić za granicę).
Król Stanisław August Poniatowski (obraz Marcello Bacciarellego)
We wrześniu 1764 (już po ucieczce oponentów) odbył się sejm elekcyjny. Zgodnie z umowami z carycą Katarzyną II, sejm wybrał na króla stalnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego, który przybrał sobie na koronacji imię Augusta. Ostatnia elekcja królewska w Polsce otwierała 30-letni okres walki o naprawę i utrzymanie niepodległości państwa.
Po roku 1764 zmiany prowadzące do unowocześnienia ustroju politycznego i gospodarczego były coraz bardziej widoczne. Stanisław August Poniatowski planował nie tylko reformy ustrojowe, ale też dążył do wzmocnienia roli państwa w życiu gospodarczym. By ożywić wymianę handlową w roku 1764 wprowadzono jednolity system miar i wag. W roku 1766 z inicjatywy króla powołano 20
jedną z pierwszych w Polsce spółek akcyjnych – Kompanię Manufaktur Wełnianych.
W roku 1767 sejm Rzeczypospolitej (pod naciskiem Prus i Rosji), przyznał formalnie równe prawa wszystkim wyznaniom, co wywołało gwałtowną reakcję szlachty. 29 lutego 1768 r. w Barze, konserwatywna, ale patriotycznie nastawiona szlachta zawiązała konfederację „w obronie wiary i wolności”. Jej przywódcami byli podkomorzy M. Krasiński i starosta warecki J. Pułaski. Konfederacja skierowana była przeciw różnowiercom, przeciwko Rosji, a także królowi i jego reformom ustrojowym. W 1769 r. konfederacja barska przekształciła się w konfederację generalną. Próba porwania króla dokonana 2 listopada 1771 r. zakończyła się kompletnym fiaskiem, skompromitowała szlachtę w oczach dworów europejskich. Latem 1772 r. padł ostatni punkt oporu konfederatów – Częstochowa.
Kłopoty wojsk rosyjskich, które nie potrafiły szybko uporać się z konfederacją barską, skłoniły Katarzynę II do wyrażenia zgody na rozbiór Polski (do czego już dawno zachęcał król pruski – Fryderyk II (1740 – 1786), do Prus i Rosji dołączyła Austria). Podpisany 5 lipca 1772 r. traktat rozbiorowy dawał: Rosji – północno-wschodnie terytoria z Połockiem, Witebskiem, Mścisławiem, polskimi Inflantami – 92 tys. km2 i 1,3 mln mieszkańców; Prusom – Pomorze z Chełmnem, Malborkiem, Warmią, częścią Kujaw i Wielkopolski bez Gdańska i Torunia, 36 tys. km2 i 580 tys. mieszkańców; Austria – już w 1769 r. zajęła starostwo spiskie (13 miast ii 15 wsi), w następnym roku zagarnęła części starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego i nowosądeckiego; w 1772 roku zagarnęła obszary: położone na południe od górnej Wisły, Podole i część Wołynia wraz ze Lwowem Tarnopolem i Przemyślem – razem 83 tys. km2 i 2,6 mln mieszkańców.
Te trzy państwa zagroziły zajęciem kolejnych terenów jeśli sejm nie ratyfikuje traktatu rozbiorowego. Wiosną 1773 r. sejm skonfederowany zatwierdził rozbiór.
I rozbiór był dla Polaków wstrząsem i ostrzeżeniem. Realna stała się groźba unicestwienia państwa.
By temu zapobiec, politycy musieli pospieszyć się z reformami. Próbą ratowania Rzeczypospolitej były reformy przeprowadzane na sejmie obradującym w Warszawie w latach 1788 – 1792 zwanym Sejmem Wielkim.
Rejtan na sejmie 1773, obraz Jana Matejki z 1866 roku s.21
Jan Matejko, Konstytucja 3 Maja
Konstytucja 3 Maja 1791 roku – pierwsza ustawa zasadnicza w Polsce (także w Europie), wzmacniała władze państwową, znosząc „liberum veto” i wolną elekcję, wprowadzając dziedziczenie tronu. Administracja państwa miała być unowocześniona, wszechwładza magnaterii ograniczona. Odebrano prawa polityczne „szlachcie gołocie”, bogate mieszczaństwo uzyskało prawo nabywania dóbr ziemskich, chłopom obiecano „opiekę prawa i rządu konstytucyjnego”.
Reformy te wywołały opór magnaterii i zaniepokojenie mocarstw ościennych. W 1792 r. grupa magnatów pod przewodnictwem Stanisława Szczęsnego Potockiego, Franciszka Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego zawiązała konfederację w miasteczku Targowica na Ukrainie w dobrach Potockich.
Konfederaci dążyli do obalenia reform Sejmu Wielkiego i unieważnienia Konstytucji 3 Maja. Wezwanie przez konfederatów wojsk rosyjskich dało początek wojnie polsko-rosyjskiej 1792 roku.
W bitwie pod Dubienką, Krzemieniem i Brześciem dowódcy i żołnierze pokazali na co stać armię polską. Jednakże 24 lipca 1792 roku król przystąpił do konfederacji targowickiej i jako wódz naczelny wydał rozkaz zaprzestania działań wojennych.
W styczniu 1793 r. w Petersburgu Prusy i Rosja zawarły porozumienie o II rozbiorze Polski. Austria zajęta wojną z rewolucyjną Francją nie wzięła w nim udziału.
Prusy – zajęły Gdańsk i Toruń, a także Wielkopolskę z Poznaniem i Kaliszem, Gnieznem, Kujawy z Inowrocławiem i Brześciem Kujawskim, część Mazowsza z Płockiem, ziemię sieradzką i łęczycką – w sumie 58 tys. km2 22
Rosja – otrzymało ziemie na wschód od Zbrucza i Drui, większą część Ukrainy i Białorusi z Krzemiencem Podolskim, Brzesławiem, Żytomierzem, Mińskiem – razem 250 tys. km2.
Okrojona po dwóch rozbiorach Rzeczypospolita, faktycznie okupowana przez wojska rosyjskie, obejmowała już tylko 200 tys. km2 i niewiele ponad 4 mln ludności.
Przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku Krakowskim
Próbą ratowania niepodległości było powstanie 1794 roku, na którego czele stanął wychowanek Szkoły Rycerskiej Tadeusz Kościuszko (1746 – 1817). Starał się pogodzić interesy szlachty i ludu. Uniwersał wydany w Połańcu 7 maja 1794 roku nadawał chłopom, biorącym udział w powstaniu, wolność osobistą, a pozostałym zapewniał opiekę rządu i znaczne obniżenie pańszczyzny.
Jan Matejko, Bitwa pod Maciejowicami.
s.23
Dla dalszych losów powstania decydująca była przegrana bitwa pod Maciejowicami, stoczona 10 października 1794 r. Naczelnik Kościuszko wraz z wyższymi oficerami dostał się do niewoli rosyjskiej a armia polska została kompletnie rozbita. Generał Aleksander Suworow z wojskami rosyjskimi ruszył na Warszawę. 4 listopada 1794 r. zdobył Pragę, gdzie wojska dokonały rzezi ludności cywilnej. Stolica skapitulowała, powstanie kościuszkowskie upadło.
W tej sytuacji 24 października 1795 r. Rosja, Prusy i Austria podpisały ostatnie porozumienie rozbiorowe. W miesiąc później król Stanisław August Poniatowski został zmuszony do podpisania abdykacji.
Prusy – zajęły ziemie polskie aż po Pilicę, Bug i Niemen, w tym m.in. Warszawę (48 tys. km2)
Rosja – zajęła resztę Polesia, Wołynia oraz Litwę, Żmudź i Kurlandię(120 tys. km2)
Austria – zajęła Kraków i tereny po Pilicę, Wisłę, Bug (47 tys. km2)
W wyniku III rozbioru w 1795 roku Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy.
Likwidacja państwa nie oznaczała jednak przekreślenia dorobku reform drugiej połowy XVIII wieku. Pokolenie wykształcone i wychowane w czasach stanisławowskich, reprezentowane przez ludzi takich jak T. Kościuszko, J. Poniatowski, J. Wybicki, J. Ursyn Niemcewicz, K. Kniaziewicz i wielu oświeceniowych działaczy ruchu reformatorskiego podejmie na nowo walkę o odbudowę państwa polskiego, ale już w epoce napoleońskiej (XIX w.).
Warszawa. Pomnik Stanisława Augusta Poniatowskiego w Łazienkach
Stanisław August Poniatowski (1732 – 1798; król 1764 – 1795), rządził w kraju, którego
suwerenność była silnie ograniczona. Mimo, że zdołał przeprowadzić wiele reform: szkonictwa (KEN), wojskowych, gospodarczych. Patronował uchwaleniu Konstytucji 3 Maja. Był mecenasem sztuki. W roku 1792 przystąpił do konfederacji targowickiej, co poczytano mu za zdradę. Od roku 1794 odsunięty praktycznie od władzy, w 1795 r. (ostatni rozbiór Polski) abdykował.
Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu.
Toczono spory o przyczyny upadku I Rzeczpospolitej, starając się odpowiedzieć na pytanie : dlaczego doszło do rozbiorów ? Jedni winą za rozbiory obarczyli Rosję, Prusy i Austrię. Inni uważali, że za utratę niepodległości odpowiedzialni są Polacy. Dziś twierdzi się, że zarówno jedni, jak i drudzy mieli częściowo rację. Chociaż za główną przyczynę upadku państwa polsko-litewskiego można uznać przede wszystkim agresywną politykę mocarstw ościennych, rywalizujących o wpływy w Rzeczpospolitej, to przyczyniło się do niego również postępujące osłabienie państwa , które w XVIII stuleciu bardziej przypominało luźną konfederację latyfundiów magnackich niż kraj zwarty i jednolity.
Bibliografia.
1. Samsonowicz Henryk : „ Historia Polski do roku 1795”, WSiP, Warszawa 1985.
2. „Władcy Polski”, „Rozbiory Polski” [w:] Cavendish Marshall : „Kolekcja Wiedzy” cz.VI „Historia świata”, s. 157-160, 593-596.
3. www.pl.wikipedia.org