Sudety

Sudety (niem. Sudeten) to góry położone na pograniczu Polski i Czech oraz częściowo w Niemczech. Ze względu na wysokość są one zaliczane do gór średnich. Stanowią pn.-wsch. ograniczenie dużego obszaru zwanego przez geografów i geologów Masywem Czeskim. Większość pasm wchodzących w skład Sudetów rozciągniętych jest w kierunku NW-SE (stąd często używa się określenia "kierunek sudecki"). Łączna długość Sudetów od okolic Drezna po Bramę Morawską wynosi ok. 320 km, zaś maksymalna szerokość - ok. 80 km.



Na zach. krańcu Sudety graniczą z Piaskowcowymi Górami Łabskimi (niem. Elbsandsteingebirge) potocznie nazywanymi "saską Szwajcarią", natomiast na pd.-wsch. Brama Morawska oddziela je od Karpat. Na pn. i pn.-wsch. od Sudetów leży Nizina Śąska i Śląsko-Łużycka, na pd.-zach. - Średniogórze Czeskie i Płyta Czeska, na pd. Wyżyna Czesko-Morawska i Obniżenie Górnomorawskie. Grzbietem Sudetów biegnie granica rozdzielająca duże i ważne krainy historyczne: od pn.-wsch. są to Łużyce i Śląsk, a od pd.-zach. - Czechy i Morawy.



Historia geologiczna Sudetów jest długa i barwna. Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. Dzięki temu np. pozostałości starego krajobrazu możemy zobaczyć zarówno na grzbiecie Karkonoszy jak i w dnie Kotliny Jeleniogórskiej. Kiedyś była to jedna powierzchnia, dziś jej fragmenty rozdziela stromy stok osiągający 1000 metrów wysokości względnej. Właśnie kontrasty między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami są typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.



Tradycyjnie Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.-wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego. Widać to wyraźnie, gdy jedzie się z Wrocławia do Kłodzka lub Jeleniej Góry - góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem. Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka - Strzelin - Nysa - Prudnik - Głubczyce.



W skład Sudetów wchodzą następujące grupy górskie i inne jednostki geograficzne:

Sudety Zachodnie: Góry Łużyckie, Pogórze Łużyckie, Jeątdsko-Kozkovsk hbet, Kotlina Żytawska, Góry Izerskie, Pogórze Izerskie, Karkonosze, Podgórze Karkonoskie, Kotlina Jeleniogórska, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie

Sudety Środkowe: Kotlina Kamiennogórska, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Góry Sowie, Obniżenie Noworudzkie, Góry Bardzkie, Kotlina Broumovska, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie i Orlickie, Pogórze Orlickie, Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy

Sudety Wschodnie: Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Góry Bialskie, Wysoki Jesionik, Niski Jesionik, Hanuąovicka vrchovina, Mohelnick brzda, Zabeąsk vrchovina

Przedgórze Sudeckie: Obniżenie Podsudeckie, Wzgórza Strzegomskie, Równina Świdnicka, Masyw Ślęży, Kotlina Dzierżoniowska, Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie (Łulovskie)



Może ten wykaz jest nieco nużący, ale już sama ilość regionów wydzielanych w Sudetach świadczy o różnorodności ich krajobrazu, który jest pochodną złożonej budowy geologicznej i procesów rzeźbotwórczych.

Najbardziej znaną częścią Sudetów są Karkonosze. To najwyższe sudeckie pasmo oglądane od północy z Kotliny Jeleniogóskiej czy Gór Kaczawskich robi duże wrażenie. Na przestrzeni ponad 20 km rozciąga się masywny wał, z którego śmiało strzela w górę wysmukła Śnieżka - najwyższy szczyt Sudetów i całego redniogórza europejskiego, osi±gaj±cy 1603 m n.p.m. Nic dziwnego, że Niemcy nazwali Karkonosze Górami Olbrzymimi (Riesengebirge). Najbardziej znane obok |nieżki elementy karkonoskiego krajobrazu to kary polodowcowe. Wyżłobione w plejstocenie przez lodowce zagłębienia podcinaj± wierzchowinę stromymi, skalistymi urwiskami o wysokoci ponad 100 metrów. Najlepiej wykształcone s± |nieżne Kotły w zachodniej częci Karkonoszy, jednak najbardziej znany jest kocioł Małego Stawu, w którym leży schronisko "Samotnia". Drugie górskie jezioro w Karkonoszach - Wielki Staw - jest niedostępne. Ogl±dać je można tylko z wierzchowiny. Największe kotły znajduj± się po stronie czeskiej. Innym typowym motywem z Karkonoszy s± formy skalne. Niemal całe polskie Karkonosze zbudowane s± z granitu. Specyficzny sposób wietrzenia tej skały sprawił, że niektóre jej partie oparły się procesom niszczenia i włanie one tworz± dzi skałki. Większa częć Karkonoszy, ze względu na walory przyrodnicze, stanowi od 1959 r. Karkonoski Park Narodowy. W czeskich Karkonoszach park narodowy powstał w 1963 r. Oba parki od 1993 r. maj± status wiatowego rezewrwatu biosfery.



Unikatem w skali Polski s± Góry Stołowe - jedyne w naszym kraju góry o budowie płytowej, czyli zbudowane z niemal poziomo zalegaj±cych warstw niesfałdowanych skał osadowych (piaskowców i mułowców). Ich rzeba przypomina nieco krajobraz, jaki można zobaczyć na westernach. Całe pasmo usiane jest malowniczymi piaskowcowymi skałkami, których najciekawsze zgrupowania leż± na Szczelińcu (919 m n.p.m. - najwyższy szczyt w obrębie gór płytowych w Europie |rodkowej), Błędnych Skałach i - po czeskiej stronie - w Teplicko-Adrpąaskich skałach. W 1993 r. dla ochrony tych gór utworzono Park Narodowy Gór Stołowych.



W Masywie |nieżnika obejrzeć warto Jaskinię Niedwiedzi±. Choć ustępuje długoci± korytarzy jaskiniom tatrzańskim, to pod względem bogactwa szaty naciekowej nie ma sobie w Polsce równych. Z innych sudeckich ciekawostek warto wspomnieć o wyst±pieniach skał wulkanicznych - szczególnie licznych w zachodniej częci Sudetów. W krajobrazie szczególnie efektownie manifestuj± się one nekami, czyli izolowanymi wzniesieniami będ±cymi pozostałoci± po zniszczonych stożkach wulkanicznych. Najpiękniejsze z nich to Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim i Kli w czeskiej częci Gór Łużyckich. W starych kamieniołomach obserwować można słupy bazaltowe, a na Wielisławce koło |wierzawy znajduj± się "Organy Wielisławskie" - bardzo rzadki przykład słupów powstałych w porfirach.



Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalnoci człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk rolinnych, które podlegaj± ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajduj± się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częciach Sudetów utworzono rezerwaty lene. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejnoci zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwaj±cyh rodowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogóski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dzi olbrzymie połacie porasta już młody las (jak w piosence Kaczmarskiego).



Sudety zasiedlane były już od redniowiecza. Szybko zaczęto eksploatować wystepuj±ce w nich surowce mineralne, rozwijało się szklarstwo, tkactwo, powstawały liczne warsztaty rzemielnicze, a z czasem manufaktury i fabryki. Sudety s± najstarszym okręgiem przemysłowym w dzisiejszych granicach Polski. Niestety, rabunkowa gospodarka prowadzona w czasach komunistycznych doprowadziła do upadku wielu zakładów, które maj±c przestarzałe (często jeszcze przedwojenne) urz±dzenia, nie sprostały w ostatnich latach konkurencji. Sprawiło to, że gospodarka Sudetów przeżywa olbrzymi kryzys, a bezrobocie w niektórych gminach przekracza 50%. Ubocznym efektem braku modernizacji jest natomiast zachowanie w dobrym stanie wielu urz±dzeń, które stały się już zabytkami techniki. Można je ogl±dać m.in. w górniczych muzeach w Wałbrzychu i Nowej Rudzie czy w udostępnionej do zwiedzania elektrowni wodnej w Lubachowie. Z górnicz± przeszłoci± Sudetów możemy także się zetkn±ć ogl±daj±c udostępnione w 1996 roku sztolnie po dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku. Z dawn± gospodark± zwi±zane jest też muzeum w XVI-wiecznej papierni w Dusznikach, muzeum zapałczane w Bystrzycy Kłodzkiej, ekspozycja sprzętu gospodarstwa domowego w Ziębicach, muzeum gazownictwa w Paczkowie czy wreszcie muzeum kupiectwa w |widnicy.



Rozwój gospodarczy w dawnych wiekach był podstaw± bogactwa rodów szlacheckich i mieszczan. Dzięki temu mogli oni sobie pozwolić na budowanie okazałych rezydencji, fundowanie kociołów i klasztorów. Sudety wyj±tkowo szczodrze obdarzone zostały zabytkami architektury. Najstarsze z nich to redniowieczne zamki obronne wznoszone przez Piastów władaj±cych księstwem widnicko-jaworskim, które obejmowało większoć l±skich Sudetów. Najbardziej znane warownie to Ksi±ż, przebudowany póniej na rezydencję maganckiego rodu Hochbergów (posiadali też pałac w Pszczynie, dzięki czemu mogli się tytułować ksi±żętami pszczyńskimi) i Chojnik - również zamek obronny, który stał się potem siedzib± rodu Schaffgotschów aż do pożaru w 1675 r., po którym nie został już odbudowany.





Z obiektów sakralnych bez w±tpienia najcenniejszym jest zespół klasztoru cystersów w Krzeszowie okrelany jako perła l±skiego baroku, uznany za zabytek klasy międzynarodowej (dawna kl. 0). Poza tym wspomnieć należy o sanktuariach w Wambierzycach, Bardzie i nieco zapomnianym w Lubomierzu. Po czeskiej stronie jednym z najcenniejszych jest kociół i klasztor benedyktynów w Broumovie. Godne zobaczenia s± też m.in. miejskie kocioły parafialne w Kłodzku, |widnicy (z drug± co do wysokoci wież± kocieln± w Polsce mierz±c± 103 m), Strzegomiu, Złotoryi czy Jeleniej Górze. Dolny |l±sk przez wieki był krain± dwuwyznaniow±. Dlatego obok kociołów katolickich budowano także wi±tynie ewangelickie. Najciekawsze z nich, to tzw. kocioły pokoju znajduj±ce się w |widnicy i Jaworze. S± to budowle mieszcz±ce kilka tysięcy osób, do budowy których używano tylko drewna, słomy i gliny. Duż± atrakcj± jest także XII-wieczny ewangelicki drewniany kociółek w Karpaczu przeniesiony w XIX w. z miejscowoci Vang w Norwegii.



W II połowie XIX w. i na pocz±tku wieku XX Sudety oplecione zostały gęst± sieci± linii kolejowych. Niemal każde miasto otrzymało wówczas poł±czenie kolejowe. Urozmaicona rzeba gór zmuszała budowniczych kolei do budowy wielu obiektów inżynieryjnych. Wybudowano więc niezliczone mosty i wiadukty, wydr±żono 15 tuneli. Dzięki temu niektóre z sudeckich linii kolejowych posiadaj± wyj±tkowe walory krajobrazowe. Wprawdzie w ostatnich latach wiele szlaków zostało zamkniętych, ale najatrakcyjniejsza krajobrazowo trasa z Wałbrzycha do Kłodzka funkcjonuje (choć ruch na niej znacznie zmalał). Poci±g tej relacji pokonuje trzy tunele (w tym 1600-metrowy najdłuższy w Polsce tunel pod Kozłem k. Wałbrzycha) i kilka efektownych mostów. Niew±tpliw± atrakcj± jest skansen kolei w Jaworzynie |l±skiej posiadaj±cy najbogatsz± w Europie (!) kolekcję parowozów (w tym kilkanacie pod par±).



Sudety to także liczne uzdrowiska. O miano najstarszego kurortu w Polsce spieraj± się Cieplice i L±dek. Oba powstały już w redniowieczu. Z młodszych uzdrowisk należy wymienić |wieradów, Duszniki, Kudowę, Polanicę i Szczawno. Obok dużych uzdrowisk istniej± też mniejsze - jak Długopole czy Przerzeczyn. W XVIII i 1-szej połowie XIX wieku sudeckie uzdrowiska ci±gały licznych Polaków. Dwoje najsłynniejszych goci z Polski to królowa Marysieńka Sobieska, która leczyła się w Cieplicach i Fryderyk Chopin, który swoje pierwsze publiczne koncerty dał podczas kuracji w Dusznikach (upamiętnia to jego pomnik i coroczne festiwale chopinowskie). Z innych znamienitych goci wspomnieć warto o królach Prus: Fryderyku II i Fryderyku Wilhelmie III i carze Aleksandrze I, którzy gocili w L±dku, Winstonie Churchilu, który odwiedził Kudowę. Listę znanych osobistoci odwiedzaj±cych sudeckie zdroje można by ci±gn±ć długo.