Sudety polskie góry

Sudety położone są w południowo-zachodniej Polsce.
Do Polski należy tylko północno-wschodnia część tego masywu
górskiego, ciągnącego się na długości 400 km, od przełomu Łaby
na zachodzie do Bramy Morawskiej na wschodzie. Należą do pasa gór, w którym również wyróżniamy Karpaty. Częściowo należą również do Czech i Niemiec.

Historia geologiczna Sudetów jest długa i barwna. Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. Dzięki temu np. pozostałości starego krajobrazu możemy zobaczyć zarówno na grzbiecie Karkonoszy jak i w dnie Kotliny Jeleniogórskiej. Kiedyś była to jedna powierzchnia, dziś jej fragmenty rozdziela stromy stok osiągający 1000 metrów wysokości względnej. Właśnie kontrasty między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami są typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.

Tradycyjnie Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.- wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego. Widać to wyraźnie, gdy jedzie się z Wrocławia do Kłodzka lub Jeleniej Góry - góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem. Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka - Strzelin - Nysa - Prudnik - Głubczyce.

W skład Sudetów wchodzą następujące grupy górskie i inne jednostki geograficzne:
Sudety Zachodnie: Góry Łużyckie, Pogórze Łużyckie, Jeątdsko-Kozkovsk hbet, Kotlina Żytawska, Góry Izerskie, Pogórze Izerskie, Karkonosze, Podgórze Karkonoskie, Kotlina Jeleniogórska, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie
Sudety Środkowe: Kotlina Kamiennogórska, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, Góry Sowie, Obniżenie Noworudzkie, Góry Bardzkie, Kotlina Broumovska, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie i Orlickie, Pogórze Orlickie, Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy
Sudety Wschodnie: Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Góry Bialskie, Wysoki Jesionik, Niski Jesionik, Hanuąovicka vrchovina, Mohelnick brzda, Zabeąsk vrchovina
Przedgórze Sudeckie: Obniżenie Podsudeckie, Wzgórza Strzegomskie, Równina Świdnicka, Masyw Ślęży, Kotlina Dzierżoniowska, Wzgórza Niemczańsko - Strzelińskie, Obniżenie Otmuchowskie, Przedgórze Paczkowskie (Łulovskie)

Może ten wykaz jest nieco nużący, ale już sama ilość regionów wydzielanych w Sudetach świadczy o różnorodności ich krajobrazu, który jest pochodną złożonej budowy geologicznej i procesów rzeźbotwórczych.
Najbardziej znaną częścią Sudetów są Karkonosze. To najwyższe sudeckie pasmo oglądane od północy z Kotliny Jeleniogóskiej czy Gór Kaczawskich robi duże wrażenie. Na przestrzeni ponad 20 km rozciąga się masywny wał, z którego śmiało strzela w górę wysmukła Śnieżka - najwyższy szczyt Sudetów i całego redniogórza europejskiego, osiągający 1603 m n.p.m. Nic dziwnego, że Niemcy nazwali Karkonosze Górami Olbrzymimi (Riesengebirge). Najbardziej znane obok |niecki elementy karkonoskiego krajobrazu to kary polodowcowe. Wyżłobione w plejstocenie przez lodowce zagłębienia podcinaj± wierzchowinę stromymi, skalistymi urwiskami o wysokości ponad 100 metrów. Najlepiej wykształcone są |śnieżne Kotły w zachodniej części Karkonoszy, jednak najbardziej znany jest kocioł Małego Stawu, w którym leży schronisko "Samotnia". Drugie górskie jezioro w Karkonoszach - Wielki Staw - jest niedostępne. Oglądać je można tylko z wierzchowiny. Największe kotły znajdują się po stronie czeskiej. Innym typowym motywem z Karkonoszy są formy skalne. Niemal całe polskie Karkonosze zbudowane są z granitu. Specyficzny sposób wietrzenia tej skały sprawił, że niektóre jej partie oparły się procesom niszczenia i właśnie one tworzą dziś skałki. Większa część Karkonoszy, ze względu na walory przyrodnicze, stanowi od 1959 r. Karkonoski Park Narodowy. W czeskich Karkonoszach park narodowy powstał w 1963 r. Oba parki od 1993 r. mają status wiatrowego rezerwatu biosfery.

Unikatem w skali Polski są Góry Stołowe - jedyne w naszym kraju góry o budowie płytowej, czyli zbudowane z niemal poziomo zalegających warstw nie sfałdowanych skał osadowych (piaskowców i mułowców ). Ich rzeźba przypomina nieco krajobraz, jaki można zobaczyć na westernach. Całe pasmo usiane jest malowniczymi piaskowcowymi skałkami, których najciekawsze zgrupowania leżą na Szczelińcu (919 m n.p.m. - najwyższy szczyt w obrębie gór płytowych w Europie |środkowej ), Błędnych Skałach i - po czeskiej stronie - w Teplicko-Adrpąaskich skałach. W 1993 r. dla ochrony tych gór utworzono Park Narodowy Gór Stołowych.

W Masywie nieżnika obejrzeć warto Jaskinię Niedźwiedzią. Choć ustępuje długością korytarzy jaskiniom tatrzańskim, to pod względem bogactwa szaty naciekowej nie ma sobie w Polsce równych. Z innych sudeckich ciekawostek warto wspomnieć o wystąpieniach skał wulkanicznych - szczególnie licznych w zachodniej części Sudetów. W krajobrazie szczególnie efektownie manifestują się one wnękami, czyli izolowanymi wzniesieniami będącymi pozostałością po zniszczonych stożkach wulkanicznych. Najpiękniejsze z nich to Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim i Kli w czeskiej części Gór Łużyckich. W starych kamieniołomach obserwować można słupy bazaltowe, a na Wielisławce koło Wierzawy znajdują się "Organy Wielisławskie" - bardzo rzadki przykład słupów powstałych w porfirach.


Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region Jeleniogóski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziś olbrzymie połacie porasta już młody las (jak w piosence Kaczmarskiego).

Sudety zasiedlane były już od średniowiecza. Szybko zaczęto eksploatować występujące w nich surowce mineralne, rozwijało się szklarstwo, tkactwo, powstawały liczne warsztaty rzemieślnicze, a z czasem manufaktury i fabryki. Sudety są najstarszym okręgiem przemysłowym w dzisiejszych granicach Polski. Niestety, rabunkowa gospodarka prowadzona w czasach komunistycznych doprowadziła do upadku wielu zakładów, które mając przestarzałe (często jeszcze przedwojenne) urządzenia, nie sprostały w ostatnich latach konkurencji. Sprawiło to, że gospodarka Sudetów przeżywa olbrzymi kryzys, a bezrobocie w niektórych gminach przekracza 50%. Ubocznym efektem braku modernizacji jest natomiast zachowanie w dobrym stanie wielu urządzeń, które stały się już zabytkami techniki. Można je oglądać m.in. w górniczych muzeach w Wałbrzychu i Nowej Rudzie czy w udostępnionej do zwiedzania elektrowni wodnej w Lubachowie. Z górniczą przeszłości Sudetów możemy także się zetknąć oglądając udostępnione w 1996 roku sztolnie po dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku. Z dawną gospodarką związane jest też muzeum w XVI-wiecznej papierni w Dusznikach, muzeum zapałczane w Bystrzycy Kłodzkiej, ekspozycja sprzętu gospodarstwa domowego w Ziębicach, muzeum gazownictwa w Paczkowie czy wreszcie muzeum kupiectwa w Świdnicy.

Rozwój gospodarczy w dawnych wiekach był podstawą bogactwa rodów szlacheckich i mieszczan. Dzięki temu mogli oni sobie pozwolić na budowanie okazałych rezydencji, fundowanie kościołów i klasztorów. Sudety wyjątkowo szczodrze obdarzone zostały zabytkami architektury. Najstarsze z nich to średniowieczne zamki obronne wznoszone przez Piastów władających księstwem Świdnicko - Jaworskim, które obejmowało większość Śląskich Sudetów. Najbardziej znane warownie to Książ, przebudowany później na rezydencję magnackiego rodu Hochbergów (posiadali też pałac w Pszczynie, dzięki czemu mogli się tytułować książętami pszczyńskimi) i Chojnik - również zamek obronny, który stał się potem siedzibą rodu Schaffgotschów aż do pożaru w 1675 r., po którym nie został już odbudowany.
Z obiektów sakralnych bez wątpienia najcenniejszym jest zespół klasztoru cystersów w Krzeszowie określany jako perła Śląskiego baroku, uznany za zabytek klasy międzynarodowej (dawna kl. 0). Poza tym wspomnieć należy o sanktuariach w Wambierzycach, Bardzie i nieco zapomnianym w Lubomierzu. Po czeskiej stronie jednym z najcenniejszych jest kościół i klasztor benedyktynów w Broumovie. Godne zobaczenia są też m.in. miejskie kościoły parafialne w Kłodzku, Świdnicy (z drugą co do wysokości wieżą kościelną w Polsce mierzącą 103 m), Strzegomiu, Złotoryi czy Jeleniej Górze. Dolny Śląsk przez wieki był krainą dwu wyznaniową. Dlatego obok kościołów katolickich budowano także świątynie ewangelickie. Najciekawsze z nich, to tzw. kościoły pokoju znajdujące się w Świdnicy i Jaworze. Są to budowle mieszczące kilka tysięcy osób, do budowy których używano tylko drewna, słomy i gliny. Dużą atrakcją jest także XII-wieczny ewangelicki drewniany kościółek w Karpaczu przeniesiony w XIX w. z miejscowości Vang w Norwegii.

W II połowie XIX w. i na początku wieku XX Sudety oplecione zostały gęstą siecią linii kolejowych. Niemal każde miasto otrzymało wówczas połączenie kolejowe. Urozmaicona rzeźba gór zmuszała budowniczych kolei do budowy wielu obiektów inżynieryjnych. Wybudowano więc niezliczone mosty i wiadukty, wydrążono 15 tuneli. Dzięki temu niektóre z sudeckich linii kolejowych posiadają wyjątkowe walory krajobrazowe. Wprawdzie w ostatnich latach wiele szlaków zostało zamkniętych, ale najatrakcyjniejsza krajobrazowo trasa z Wałbrzycha do Kłodzka funkcjonuje (choć ruch na niej znacznie zmalał). Pociąg tej relacji pokonuje trzy tunele (w tym 1600-metrowy najdłuższy w Polsce tunel pod Kozłem k. Wałbrzycha) i kilka efektownych mostów. Niewątpliwą atrakcją jest skansen kolei w Jaworzynie Śląskiej posiadający najbogatszą w Europie (!) kolekcję parowozów (w tym kilkanaście pod parą).

Sudety to także liczne uzdrowiska. O miano najstarszego kurortu w Polsce spierają się Cieplice i Lądek. Oba powstały już w średniowieczu. Z młodszych uzdrowisk należy wymienić , Duszniki, Kudowę, Polanicę i Szczawno. Obok dużych uzdrowisk istnieją też mniejsze - jak Długopole czy Przerzeczyn. W XVIII i 1-szej połowie XIX wieku sudeckie uzdrowiska ciągały licznych Polaków. Dwoje najsłynniejszych gości z Polski to królowa Marysieńka Sobieska, która leczyła się w Cieplicach i Fryderyk Chopin, który swoje pierwsze publiczne koncerty dał podczas kuracji w Dusznikach (upamiętnia to jego pomnik i coroczne festiwale chopinowskie). Z innych znamienitych gości wspomnieć warto o królach Prus: Fryderyku II i Fryderyku Wilhelmie III i carze Aleksandrze I, którzy gościli w Lądku, Winstonie Churchilu, który odwiedził Kudowę. Listę znanych osobistości odwiedzających sudeckie zdroje można by ciągnąć długo.


BUDOWA GEOLOGICZNA I RZEŹBA


Mają złożoną budowę geologiczną. Spotykamy na ich powierzchni skały różnego wieku, reprezentujące wszystkie ery geologiczne – od proterozoiku do kenozoiku, zarówno magmowe (np. granity i bazalty), jak i metamorficzne( np. gnejsy, Lupki krystaliczne) czy też osadowe( np. wapienie, węgle, margle, piaskowce, lessy, piaski, żwiry, iły).Silne zróżnicowanie skały, jak też ich tektonika są świadectwem niezwykle złożonego góro-
tworu. Sudety ukształtowały się w wyniku licznych faz ruchów górotwórczych zachodzących w prekambrze i w erze paleozoicznej. Następnie przez dziesiątki milionów lat uległy one niemal całkowitemu zrównaniu. W wielu miejscach odsłoniły się wówczas skały krystaliczne. W erze mezozoicznej zrównaną powierzchnię pokryły w wielu miejscach skały osadowe. W trzeciorzędzie, w wyniku orogenozy alpejskiej, większość górotworu została odmłodzona.
Grube i sztywne fragmenty skorupy ziemskiej uległy potrzaskaniu, a środkowa część górotworu została wypiętrzona wzdłuż wielkich uskoków o ponad 1000 m. Przez szczeliny wydostały się wielkie ilości law bazaltowych. Wypiętrzające się góry ponownie zostały poddane czynnikom niszczącym. W rezultacie tych wszystkich procesów, które zostały przedstawione wyżej w wielkim uproszczeniu, Sudety stały się obszarem o krajobrazie gór średnich i budowie zrębowej. Przeważają tu długie grzbiety o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, ponad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów górskich. W najwyższym paśmie górskim - Karkonoszach (Śnieżka-1602 m. n.p.m.)można zaobserwować również ślady działalności lodowców górskich, które występowały tutaj w czasie zlodowaceń czwartorzędowych.
Północna część górotworu - faliste Przedgórze Sudeckie- w czasie fałdowań alpejskich nie została wypiętrzona, lecz nieco obniżona. Skały z dawniejszych epok geologicznych zostały tu przykryte osadami kenozoicznymi ( na powierzchni występują gliny polodowcowe i rozległe pokrywy lessowe), spod których wyłaniają się np. wzgórza bazaltowe czy granitowe. Najwyższe wzniesienie regionu – Ślęża (718 m. n.p.m.), jest zbudowana z granitów i gabro(gruboziarnista skała krystaliczna).
· Miejsca przekształcone antropogenicznie: Region, szczególnie w części zachodniej, cechuje się znacznym stopniem degradacji środowiska przyrodniczego, przede wszystkim lasów, na skutek emisji pyłów i gazów przemysłowych, w tym zanieczyszczeń docierających z obszarów przemysłowych Czech i Niemiec. Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region Jeleniogórski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziś olbrzymie połacie porasta już młody las.








CZY WIESZ ,ŻE ...


Od XIII do połowy XX w wydobyto tu około 15-20 ton złota. Najgłębsza kopalnia w Złotym Stoku miała 174m i uchodziła za największą w Europie ( dla porównania największe kopalnie w RPA sięgają obecnie 2000m głębokości)Od 1997 r. badania geologiczne w Sudetach prowadzi firma górnicza z Kalifornii. Zamierza ona wznowić eksploatację złota w tych górach.
Lasy Gór Izerskich są najbardziej zniszczonymi w Polsce. Przyczyniły się do tego głównie zanieczyszczenia napływające do nas od sąsiadów z południa i zachodu, powodujące powstawanie kwaśnych deszczów.
Śnieżka jest doskonałym punktem widokowym na Sudety. W pogodną noc można z niej dostrzec nawet światła Pragi. Na jej szczycie znajdują się: Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne, barokowa kaplica św. Wawrzyńca i schronisko PTTK.






WAŻNIEJSZE OBIEKTY...


Wodospad Wilczki – w Międzygórzu podziwiać możemy Wodospad im. Stefana Żeromskiego na rzece Wilczce, jeden z większych w Sudetach. Jeszcze na początku roku 1997 mierzył on 27m. Po lipcowej powodzi jego wysokość zmniejszyła się o kilka metrów.
Bazylika w Wambierzycach – położone u podnóża Gór Stołowych Wambierzyce słyną z barokowej bazyliki NMP. Jej monumentalna fasada ma wymiary jerozolimskiej świątyni Salomona.
Mały Staw w Karkonoszach – cyrki polodowcowe z malowniczymi jeziorami, Małym i Wielkim Stawem, są dowodem na lokalne zlodowacenie górskie w Karkonoszach.

Masyw Ślęży – w krajobrazie Przedgórza Sudeckiego wyróżniają się granitowe masywy : Ślęży, Strzelina i Strzegomia. Najwyższy szczyt Masywu Ślęży – Sobótka( 718 m. n.p.m.) - ma kształt stożka i jest pradawnym ośrodkiem kultu pogańskiego.

Jezioro Otmuchowskie – położone jest w nizinnej, środkowej części dorzecza Nysy Kłodzkiej. Pełni różnorodne funkcje: rekreacyjną, przeciwpowodziową i energetyczną.

Twierdza w Kłodzku – na szczycie Fortecznej Góry w Kłodzku znajdują się ruiny pruskiej twierdzy z XVIII w.

Góry Stołowe – Błędne Skałki, położone na terenie Gór Stołowych – to zespół osobliwych form skalnych w postaci kolumn, filarów, bram, grzybów i labiryntów skalnych. Zbudowane z piaskowców wieku kredowego, ukształtowane zostały przez procesy wietrzeniowe.


PODZIAŁ SUDETÓW NA REGIONY


Sudety dzielą się na :

a) Przedgórze Sudeckie
-Masyw Ślęży
-Wzgórza Strzegomskie
-Wzgórza Bielawskie
-i inne regiony

b) Pogórze Zachodniosudeckie
-Kotlina Turoszowska
-Pogórze Izerskie
-i inne regiony

c) Sudety Zachodnie
-Góry Izerskie
-Karkonosze
-Kotlina Jeleniogórska
-Góry Kaczawskie
-Rudawy Janowickie

d) Sudety Środkowe
-Kotlina Kamiennogórska
-Góry Kamienne
-Góry Wałbrzyskie
-Góry Sowie
-Góry Bardzkie
-Kotlina Kłodzka
-Góry Stołowe
-Góry Bystrzyckie
-Góry Orlickie

e) Sudety Wschodnie
-Grupa Śnieżnika
-Góry Bialskie
-Góry Złote


Sudety Zachodnie:


Budowa geologiczna Sudetów Zachodnich jest bardzo charakterystyczna, środkową część tworzy wielki batolit granitowy, związany z fałdowaniem hercyńskim, otoczony metamorficznymi seriami skalnymi. Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania starych struktur i odsłonięcia granitoidów. Fałdowanie alpejskie Sudety Środkowe.
Pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebiega zgodnie z ogólnym kierunkiem zrębu sudeckiego (z północnego zachodu na południowy wschód). Obrzeże tej niecki tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki Gór Sowich, Gór Orlich i Bystrzyckich. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej.
Płyta ta została w trzeciorzędzie zdyslokowana. Część północno- zachodnia uległa wypiętrzeniu i tworzy Góry Stołowe, część południowo wschodnia wypełnia rów tektoniczny Nysy Kłodzkiej. Występujące w spodzie niecki mało odporne warstwy karbońskie (z zawartością węgla kamiennego) wyłaniają się na jej brzegach tworząc obniżenia śródgórskie. W permie nastąpiły warstwowe i żyłowe intruzje magmy, z której powstały porfiry, budujące wzniesienia Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. We wschodniej części pojawiają się hercyńskie struktury fałdowe, ścięte uskokami. Dyslokacje utworzyły w trzeciorzędzie zapadlisko zwane rowem Nysy, które dało początek Kotlinie Kłodzkiej, oddzielającej Sudety Środkowe od Wschodnich.


Sudety Wschodnie:

Budowa geologiczna różni się od Sudetów zachodnich i Środkowych. Główny blok tworzą zrównane hercyńskie struktury fałdowe o kierunku południkowym, złożone ze skał karbońskich i dewońskich. Są one skośnie ścięte przez dyslokacje, które nierównomiernie podniosły zrąb górski, intensywniej w części północno- zachodniej i środkowej, natomiast część południowo wschodnia przedstawia krajobraz wyżynny. Najwyższe wzniesienia zbudowane są ze skał metamorficznych i wulkanicznych.

Przedgórze Sudeckie:


Do schyłku oligocenu stanowiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sudetów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku północny- zachód-południowy- wschód i amplitudzie pionowego przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską i część przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kilkoma twardzielcowymi wzniesieniami. Poza nimi Przedgórze Sudeckie pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do lessu utwory pyłowe.


RZEKI SUDETÓW


Przez Sudety przebiega dział wód oddzielający dorzecza Odry, Łaby i Dunaju. Z ziem polskich do Łaby uchodzą Orlica i Izera. Pozostałe rzeki są odpływami Odry, np. Bóbr, Nysa Łużycka, Bystrzyca, Ślęża, Oława, Nysa Kłodzka, Osobłoga, Kwisa, Kaczawa, Strzegomka.







KLIMAT SUDETÓW


1.Mają klimat górski z wpływami oceanicznymi.
2.Temperatura obniża się wraz z wysokością ( na każde 100m-0,5C)
3.Wraz z wysokością wzrasta suma opadów rocznych.
4.Cechą charakterystyczną jest również zmienność pogody.
5.Wyraźna piętrowość klimatyczna


ROŚLINNOŚĆ


Roślinność, jak wszędzie w górach układa się w wyraźne piętra.
W reglu dolnym (450 – 1000m n.p.m.) występują posadzone przez człowieka lasy świerkowe, zastępujące rosnące tu niegdyś, a dzisiaj rzadko spotykane lasy jodłowo – bukowe. Regiel górny ( do 1250m) tworzą jednolite lasy świerkowe. W najwyższym paśmie gór - w Karkonoszach – ponad granicą lasów rozciąga się piętro kosodrzewiny ( do 1450m), a wyżej – piętro roślinności alpejskiej.
Sudety dla miłośnika przyrody to wiele osobliwości, zwłaszcza na terenach Karkonoskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Gór Stołowych, w parkach krajobrazowych i licznych rezerwatach. Godne uwagi są oryginalne formy wietrzenia piaskowców w Górach Stołowych i granitów w Karkonoszach; wygasłe wulkany na Pogórzu Sudeckim, w górach Kamiennych, Kaczawskich i Wałbrzyskich; malownicze przełomy rzek i wodospady na górskich potokach i wiele innych. Roślinność, jak wszędzie w górach układa się w wyraźne piętra.





DEGRADACJA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO


Sudety są obecnie obszarem wielkiej klęski ekologicznej. Przyczyniają się do tego w dużym stopniu ośrodki przemysłowe -dymiące kominy „Turowa”, koksownie Wałbrzycha, itd.
Liczne kamieniołomy obrzydzają krajobraz. Ale główne źródło zanieczyszczeń znajduje się poza granicami naszego kraju. Na teren Sudetów przedostają się olbrzymie trujących gazów z najbardziej zanieczyszczonego dymami obszaru Europy :północnych Czech i wschodnich Niemiec. Liczne elektrownie cieplne znajdujące się tam , opalane węglem brunatnym (wydobywa się i spala w pobliżu naszych granic ok. 400 mln ton węgla brunatnego!) emitują do atmosfery kolosalne ilości szkodliwego dwutlenku siarki, tlenku azotu, dwutlenku węgla itd. W rezultacie zamierają w Sudetach olbrzymie połacie lasów. W najbardziej zagrożonych Górach Izerskich przez długi czas sterczały kikuty wyschniętych drzew. Obecnie są już one usunięte. Podejmuje się próby wprowadzenia gatunku bardziej odpornych na zatrucie atmosfery i gleb oraz mogących rosnąć na znacznych wysokościach.


PRZEMYSŁ


Głównymi surowcami wydobywanymi na Przedgórzu Sudeckim i w Sudetach są :
-węgiel brunatny (Bogatynia – Turoszów)
-węgiel kamienny (Wałbrzych)
-skały użytkowe – granity, bazalty, wapieni, piaskowce i inne (Strzelin, Strzegom, Wojcieszów itd.)
Na bazie węgla brunatnego i kamiennego rozwinęła się energetyka. W Bogatyni zbudowano olbrzymią elektrownię, opalaną węglem brunatnym. Węgiel kamienny Zagłębia Dolnośląskiego, doskonałej jakości, służy przede wszystkim do produkcji koksu. Niestety, jego eksploatacja jest niezwykle kosztowna, w związku z czym kopalnie wałbrzyskie ulegają stopniowej likwidacji.
Przemysł przetwórczy jest rozwinięty w licznych, lecz niewielkich na ogół ośrodkach. Poza energetyką reprezentuje go przede wszystkim przemysł włókienniczy i dziewiarski ( Bielawa, Kamienna Góra, Lubań, Zgorzelec) i elektromaszynowy (Dzierżoniów, Świdnica).


KARPATY SUDETY

Rozciągłość w kilometrach 1300 km 400 km
Położenie między bramami Żelazną i Morawską Morawską i Łużycką .
Rodzaj gór fałdowe, zrębowe .
Rodzaj skał głównie flisz, częściowo granity, wapienie i piaskowce granity, bazalty, wapienie, piaskowce .
Wiek gór góry młode, góry stare .
Nazwy i wysokości najwyższych szczytów Gerlach (2655m n.p.m.) Śnieżka (1602m n.p.m.)
Bogactwa mineralne 1.ropa naftowa2.gaz ziemny3.sól4.skały użytkowe 1.węgiel kamienny2.węgiel brunatny3.rudy żelaza4.rudy miedzi5.nikiel, chrom, cyna6.arsen7.skały użytkowe: granity, piaski szklarski .


PARKI NARODOWE NA TERENIE SUDETÓW


KARKONOSKI – krajobraz gór niskich z ostańcami skalnymi, gołoborzami, kotłami lodowcowymi z jeziorkami i wodospadami. Park zajmuje północną część Karkonoszy. Jest to najwyższa partia Sudetów (Sudety Zachodnie) z głównym szczytem Śnieżką –1602m n.p.m. W granicach parku znajdują się także dwa rezerwaty: „Góra Chojnik” oraz „Wodospad Szklarka”


GÓR STOŁOWYCH – krajobraz gór płytowych. Park znajduje się w Sudetach Środkowych. Góry Stołowe zbudowane są z na przemian zalegających piaskowców, margli i łupków. Na Szczelińcu Wielkim skały przybierają fantastyczne kształty labiryntów, ambon, wież, grzybów i postaci ludzkich. Układ roślinności jest piętrowy. Dominują lasy świerkowe. Występują tu liczne gatunki chronione, m.in.: sosna błotna, wawrzynek wilcze łyko, lilia złotogłów, dziewięćsił bezłodygowy.









BUDOWA GEOLOGICZNA I RZEŹBA


Mają złożoną budowę geologiczną. Spotykamy na ich powierzchni skały różnego wieku, reprezentujące wszystkie ery geologiczne – od proterozoiku do kenozoiku, zarówno magmowe (np. granity i bazalty), jak i metamorficzne( np. gnejsy, Lupki krystaliczne) czy też osadowe( np. wapienie, węgle, margle, piaskowce, lessy, piaski, żwiry, iły).Silne zróżnicowanie skały, jak też ich tektonika są świadectwem niezwykle złożonego góro-
tworu. Sudety ukształtowały się w wyniku licznych faz ruchów górotwórczych zachodzących w prekambrze i w erze paleozoicznej.
Następnie przez dziesiątki milionów lat uległy one niemal całkowitemu zrównaniu. W wielu miejscach odsłoniły się wówczas skały krystaliczne. W erze mezozoicznej zrównaną powierzchnię pokryły w wielu miejscach skały osadowe. W trzeciorzędzie, w wyniku orogenozy alpejskiej, większość górotworu została odmłodzona.
Grube i sztywne fragmenty skorupy ziemskiej uległy potrzaskaniu, a środkowa część górotworu została wypiętrzona wzdłuż wielkich uskoków o ponad 1000 m. Przez szczeliny wydostały się wielkie ilości law bazaltowych. Wypiętrzające się góry ponownie zostały poddane czynnikom niszczącym. W rezultacie tych wszystkich procesów, które zostały przedstawione wyżej w wielkim uproszczeniu, Sudety stały się obszarem o krajobrazie gór średnich i budowie zrębowej. Przeważają tu długie grzbiety o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, ponad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów górskich. W najwyższym paśmie górskim - Karkonoszach (Śnieżka-1602 m. n.p.m.)można zaobserwować również ślady działalności lodowców górskich, które występowały tutaj w czasie zlodowaceń czwartorzędowych.
Północna część górotworu - faliste Przedgórze Sudeckie- w czasie fałdowań alpejskich nie została wypiętrzona, lecz nieco obniżona. Skały z dawniejszych epok geologicznych zostały tu przykryte osadami kenozoicznymi ( na powierzchni występują gliny polodowcowe i rozległe pokrywy lessowe), spod których wyłaniają się np. wzgórza bazaltowe czy granitowe. Najwyższe wzniesienie regionu – Ślęża (718 m. n.p.m.), jest zbudowana z granitów i gabro(gruboziarnista skała krystaliczna).
· Przeszłość geologiczna: Sudety po raz pierwszy zostały wypiętrzone we wczesnym paleozoiku podczas fałdowania kaledońskiego. Kolejne fałdowanie, które wpłynęło na ukształtowanie Sudetów, orogeneza hercyńska, miało miejsce w późnym paleozoiku. Później przez około 200 milionów lat Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane i pokryte dość grubą warstwą osadów, głównie piaskowców i wapieni. Kolejne fałdowanie, które miało miejsce w trzeciorzędzie- fałdowanie alpejskie nie sfałdowało sztywnych i grubych warstw skorupy ziemskiej, tylko potrzaskało je na kilkanaście części i wyniosło każdą na inną wysokość. W ten sposób powstały góry blokowo- zrębowe, składające się z bloków oddzielonych od siebie uskokami tektonicznymi i rozległymi kotlinami. Podczas orogenezy alpejskiej nie zostało wydźwignięte Przedgórze Sudeckie, które jest teraz rozległym, pofałdowanym obszarem, przykrytym w plejstocenie osadami lodowcowymi (głównie glinami i lessami). Również w czasie fałdowania alpejskiego nasiliły się zjawiska wulkaniczne, które trwały aż do czwartorzędu. Ich przejawem były m.in. wylewy bazaltowe. Po zakończeniu orogenezy alpejskiej w Sudetach nastał czas ich niszczenia przez czynniki zewnętrzne (wietrzenie, wspomniane jeż erupcje wulkaniczne, lodowce górskie epoki lodowej- w Karkonoszach).
Zarys budowy geologicznej i rzeźba terenu: Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.- wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi, a Wschodnimi wyznaczają Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego. Widać to wyraźnie, gdy jedzie się z Wrocławia do Kłodzka lub Jeleniej Góry - góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem. Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka - Strzelin - Nysa - Prudnik - Głubczyce.