Bankowość. Zarządzanie ryzykiem.

I. Zarządzanie ryzykiem w banku.

Ryzyko jest to obiektywnie istniejąca możliwość poniesienia straty , szkody , niepowodzenia w wyniku zamierzonych celów działalności banku.
W następstwie podejmowanych decyzji ekonomicznych może nastąpić zmniejszenie potencjalnych zysków , utrata płynności finansowej i kapitału własnego , a w skrajnych przypadkach upadłość banku. Ryzyka nie można wyeliminować , ale można je ograniczać poprzez odpowiednią prewencję ekonomiczną , prawną , organizacyjną i kadrową. Wielkość ryzyka bankowego zależy od wielu wzajemnie powiązanych czynników , z których większość jest niezależna od działań banku. Są to czynniki : ogólnogospodarcze , społeczne , polityczne , demograficzne i techniczne.
W praktyce bankowej najczęściej występują następujące rodzaje ryzyka :
a) ryzyko stopy procentowej
b) ryzyko płynności
c) ryzyko kredytowe (aktywne i pasywne)
d) ryzyko dewizowe
Nowe kategorie ryzyka wyłaniają się wraz z postępem naukowo – technicznym. Dotyczy to głównie finansowania nowych technologii i wdrażania innowacji finansowych oraz prowadzenia interesów zagranicznych banków.
Zarządzanie ryzykiem jest to identyfikacja , mierzenie , sterownie , kontrolowanie ryzyka w celu ograniczenia , a także zabezpieczenia przed skutkami ryzyka.
Ryzyko kredytowe - związane jest przede wszystkim z niebezpieczeństwem niewypłacalności kredytobiorcy. Zagrożenie to na ogół może wynikać z niepowodzenia w realizacji przedsięwzięcia z winy kredytobiorcy lub otoczenia gospodarczego.
- Aktywne ryzyko kredytowe – wiąże się z udzielaniem kredytów i wynika z niepewności zwrotu przez kredytobiorcę w ustalonym terminie przypadających rat kapitałowych i należnych odsetek.
Skalę występowania aktywnego ryzyka kredytowego przedstawia poziom należności nieprawidłowych (w sytuacji nieregularnej) w ogólnej kwocie kredytów bankowych.
Kredyty tzw. niespłacalne wpływają na sztuczne podwyższanie aktywów bankowych.
- Pasywne ryzyko kredytowe – wiąże się z refinansowaniem, to jest pozyskiwaniem przez bank środków na prowadzenie swojej działalności.
Występuje, gdy zmieniają się warunki pozyskiwania przez bank środków, np. następuje zmiana oprocentowania środków obcych, zmiana kursu walut, wcześniejsze wycofanie depozytów niż planowano.
Źródłami finansowania mogą być depozyty klientów lub innych banków, środki otrzymane z banku centralnego, emisja papierów wartościowych.

Ryzyko stopy procentowej – czyli zagrożenie nieosiągnięcia zaplanowanego dochodu netto z oprocentowania wynikającego ze zmiany stopy procentowej. Celem zarządzania stopą procentową jest:
- niedopuszczenie do sytuacji, w której oprocentowanie pasywów przewyższałoby uzyskiwane oprocentowanie aktywów,
- takie wykorzystanie sytuacji rynkowej, żeby różnica oprocentowania na korzyść aktywów była jak największa, przy jak najmniejszym niedopasowaniu aktywów i pasywów wrażliwych na fluktuację stóp procentowych.
Ryzyko stopy procentowej określa się z punktu widzenia możliwości przeszacowania aktywów i pasywów w efekcie zmian stopy procentowej. Ryzyko stopy procentowej powstaje wówczas, gdy w operacjach aktywnych i pasywnych zmiany w oprocentowaniu nie są zsynchronizowane tak pod względem wysokości procentu, jak i terminu. Metoda badania i pomiaru ryzyka stopy % jest m.in. luka niedopasowania. Luka stanowi narzędzie ustalania wielkości niedopasowania (różnicy) między wyceną zapadalnych aktywów a wyceną wymagalnych pasywów wrażliwych na zmiany stopy procentowej w określonym przedziale czasowym.
Podstawowymi instrumentami ograniczania ryzyka stopy procentowej mogą być :
a) synchronizacja wielkości pozycji bilansowych wrażliwych na zmiany stóp procentowych według terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów.
b) Stworzenie możliwości zmiany stóp procentowych w umowach depozytowych i kredytowych z klientami
c) Analiza stóp procentowych kosztów pieniądza i marż banku
d) Stosowanie polityki zróżnicowania stóp procentowych w zależności od ryzyka bankowego

Ryzyko płynności – wynika z niedopasowania kwot i terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów.
Główną przyczyną utraty płynności finansowej jest nieterminowa spłata wierzytelności banku oraz przedterminowe wycofanie depozytów. Płynność finansową należy rozpatrywać w okresach krótkich (1 m-ca) , średnich (kwartału) i długich (roku i powyżej). Dużą rolę w zakresie analizy płynności finansowej odgrywa tzw. złota reguła , która wymaga , aby kwotom i terminom płatności pasywów odpowiadały odpowiednie kwoty i terminy aktywów.
Instrumentami ograniczania ryzyka płynności mogą być np..:
- zróżnicowanie portfela aktywów , kredytów i papierów wartościowych
- lokaty międzybankowe , dopasowanie terminów stóp procentowych i tworzenie rezerw
- otwarcie możliwości korzystania z kredytu redyskontowego i lombardowego w NBP

Ryzyko dewizowe – określone jest też jako walutowe lub ryzyko zmiany kursu walut.
Występuje ono przy wykonywaniu operacji bankowych związanych z obsługą transakcji handlu zagranicznego. Podstawowym zagrożeniem dla banku w ramach ryzyka dewizowego są wahania kursu walut. Mogą one wystąpić w okresie od przyjęcia depozytu lub udzielenia kredytu do dnia zwrotu depozytu lub spłaty kredytu. Ryzyko kursowe powstaje w sytuacji niedopasowania aktywów i pasywów , tworząc otwartą pozycję walutową.

Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego (NBP) pełni funkcje regulacyjne poprzez ustanawianie norm ostrożnościowych, do których przestrzegania zobowiązuje banki. Normy te dotyczą m.in. adekwatności kapitałowej, klasyfikacji należności i tworzenia rezerw celowych. Ich podstawowym zadaniem i celem jest ograniczenie do minimum możliwości podejmowania przez banki nadmiernego ryzyka.
· Regulacje ilościowe – nakładające odgórnie na banki ograniczenia w postaci bezwzględnych wielkości liczbowych lub odpowiednich proporcji w poszczególnych elementach działalności.
· Regulacje jakościowe – przekazywanie bankom zaleceń lub określonych procedur bez formułowania ich liczbowych bądź procentowych wielkości.
Rezerwy obowiązkowe – gromadzone na rachunkach rezerw w NBP, obowiązek ich prawidłowego naliczenia i utrzymywania odpowiedniego poziomu spoczywa na banku komercyjnym.
Rezerwy celowe – na należności oraz na zobowiązania z tytułu udzielonych gwarancji ustala się na podstawie indywidualnej oceny ryzyka.
Limity koncentracji (zaangażowania) – wskaźniki informacyjne, limity koncentracji kredytów i inwestycji kapitałowych, nie więcej niż np. 15% funduszy własnych banku.
Adekwatność kapitału – kapitał własny musi być dopasowany do jego potrzeb, zarządzenie Prezesa NBP nakłada na banki obowiązek comiesięcznego ustalania współczynnika wypłacalności i przekazywania go do GINB.
Normy płynności – ustala je Komisja Nadzoru Bankowego za pomocą współczynnika płynności.
Normy dopuszczalnego ryzyka walutowego – ustala je Komisja Nadzoru Bankowego, bank powinien mieć w każdej walucie obcej zbliżony poziom aktywów i pasywów.

Jedno z głównych zadań zarządzania bilansem bankowym polega na zapewnieniu odpowiedniego poziomu kapitału. Kapitał banku stanowi barierę bezpieczeństwa pozwalającą na zachowanie wypłacalności i ciągłości działania pomimo nieoczekiwanych trudności ogólnogospodarczych lub wewnętrznych. Minimalna kwota kapitału założycielskiego w wysokości równowartości 5 mln ECU dla nowych banków powinna umożliwić absorbowanie ryzyka bieżącej działalności, a w szczególności ryzyka braku płynności np. na skutek zaangażowania części depozytów w aktywa niepracujące (aktywa nie przynoszące dochodów). Powiększony z odpisów z zysku lub w wyniku emisji nowych akcji umożliwia dalszy rozwój banku, zwiększenie skali operacji poprzez zdolność do udźwignięcia większego ryzyka.

Instrumenty ograniczania ryzyka bankowego
a) Volatility duża chwiejność) – określa intensywność zmian zachodzących na rynku . Określenie wysokości volatility wynika z przeszłości , czyli kształtowania się np.: wahań kursu walutowego w ciągu ostatnich 2-3 lat oraz z wahań przewidywanych, wynikających z porównania prognozowanego popytu i podaży na papiery wartościowe.
b) Hedging – jest to sposób zachowania się uczestników operacji obarczonych ryzykiem , zmierzający do neutralizowania ryzyka zmiany ceny , kursu waluty i procentu. Uczestnik tych operacji zakłada , że ewentualne straty , które poniesie w momencie dokonywania operacji , zostaną mu w całości lub w dużym stopniu pokryte przez zysk ze sprzedaży tych wartości w ustalonym terminie.
W praktyce bankowej powstało wiele instrumentów służących zmniejszeniu ryzyka bankowego . Do najbardziej typowych należy zaliczyć operacje : future , swap , option oraz forward rate agreement.

II. Analiza finansowa banku
Sprawozdawczość finansowa a zwłaszcza bilans i rachunek zysków i strat jest przedmiotem retrospektywnie skierowanej analizy finansowej. Wykorzystuje się w niej między innymi wskaźniki finansowe. Ich budowa oparta jest na założeniu , że do porównania i oceny sytuacji finansowej banku należy wykorzystać odpowiednio skonstruowane miary względne. Wielkości absolutne są w tej sytuacji mniej przydatne. Jednym z rozwiązań racjonalnej analizy retrospektywnej możliwym do wykorzystania również w płaszczyźnie prospektywnej (planistycznej) jest model oparty na systemie Du Ponta. Model ten wskazuje na istotne związki między wskaźnikami charakteryzującymi proces efektywnego gospodarowania , tworząc z nich zwarty system oceny.

ROE netto


ROE brutto * 1- stopa podatkowa

ROA brutto * Udział kapitału własnego
w funduszach ogółem


Wynik na działalności + Wynik nadzwyczajny + Różnica wartości rezerw
operacyjnej



Równoważenie Wynik Wynik na Dochody z Rozw. Utworz.
kosztów działania - z tytułu + operacjach + udziału innych rezerw - rezerw
(Break even point) odsetek finansowych papierów wart. celowych celowych



Koszty Dochody Przychody - Koszty
działania - pozaodsetkowe odsetkowe odsetkowe
banku

Koszty
osobowe

Koszty
rzeczowe

Amortyzacja

Pozostałe
koszty



III. Instrumenty polityki pieniężnej Banku Centralnego.

Bank Centralny realizuje z reguły trzy podstawowe zadania:

1.zachowanie wartości pieniądza krajowego,
2.ochrona stabilności systemu finansowego,
3.podnoszenie efektywności polityki pieniężnej.
Zadania te bank realizuje pełniąc trzy funkcje;
- centralnego banku państwa i gospodarki narodowej,
- banku emisyjnego,
- banku banków.
Ad.1) Wśród zadań NBP nadrzędne miejsce zajęło umocnienie pieniądza polskiego oraz wspieranie gospodarki państwa. Te generalne dyrektywy przeniknęły system
oddziaływania NBP na funkcjonowanie innych banków oraz określiły jego stanowisko w procesie współdziałania w kształtowaniu i realizacji planów, a zwłaszcza polityki pieniężno – kredytowej.

Bank centralny:
- reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego),
- reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki operacyjne,
- reguluje płynność całego systemu bankowego,
- kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty.

Bank centralny ma również za zadanie ochronę stabilności systemu finansowego, który składa się z infrastruktury prawnej oraz instytucji finansowych.

) Podnoszenie efektywności polityki pieniężnej dokonywane jest przez odpowiedni dobór i konstrukcję instrumentów finansowych, za pomocą których realizowana jest polityka pieniężna. Obecnie NBP wykorzystuje cztery narzędzia:
- obowiązkowe minimalne rezerwy,
- kredyt redyskontowy,
- operacje otwartego rynku,
- kredyt lombardowy.

Bank centralny w swej polityce pieniężnej wykorzystuje przede wszystkim cztery narzędzia:
1.obowiązkowe minimalne rezerwy płynności – mają na celu ograniczenie podaży pieniądza, a także przeciwdziałanie występowania niewypłacalności banków handlowych i braku ich płynności.
Rezerwy te banki muszą utrzymywać w postaci depozytów na ich rachunkach w banku centralnym lub jako pieniądz gotówkowy w kasie. Wysokość tych rezerw określają banki centralne w formie procentu od nagromadzonych w bankach handlowych depozytów. Bank centralny może ustalić jedną stawkę procentową od
sumy wszystkich rodzajów depozytów lub też zróżnicować stawki % dla poszczególnych rodzajów depozytów. (w Polsce mamy do czynienia z tą drugą formą)
System obowiązkowych minimalnych rezerw płynności pozwala na zwiększyć bądź ograniczyć możliwość kreacji zdecentralizowanego pieniądza wkładowego. Skuteczność tego wskaźnika jest duża, jednak bank centralny nie może zmieniać wskaźnika zbyt często, gdyż powodowałoby to brak stabilności monetarnej i ekonomicznej w kraju.
Polityka ta może więc mieć charakter długofalowy.
Nie jest to instrument szybkiego działania.
Wadą jest to, że zmiany podawane są bankom z góry, gdyż bankom nie jest łatwo dostosować się di nich.
Polityka zmian wskaźnika rezerw obowiązkowych działa w jednakowym stopniu na wszystkie banki – w tym także ślepo oddziałuje jednocześnie na banki o nadmiarze jak i niedoborze rezerw.
2. kredyt redyskontowy – polega na odkupywaniu od banków handlowych weksli, które poprzednio banki te dyskontowały swoim klientom. Dyskonto polega na zakupie weksli za kwotę niższą od nominalnej, przy czym różnica ta jest wyznaczona przez stopę dyskontową.
Bank handlowy, pragnący zwiększyć nagle swoją płynność w celu zwiększenia akcji kredytowej lub sprostania zwiększonym nagle przekazom do innych banków czy wypłatom gotówkowym, może przedstawić ten weksel/le do redyskonta w banku centralnym. Bank centralny obniżając lub podwyższając swoją stopę redyskontową może zachęcać lub zniechęcać banki handlowe do operacji redyskontowych weksli, wpływając przez to na ich zdolność do udzielania kredytów.
Polityce kształtowania stopy redyskontowej banku centralnego towarzyszy często stosowanie limitów kwotowych i jakościowych w odniesieniu do przedstawianych do redyskonta weksli.
Stosowanie polityki redyskontowej w niewielkim stopniu umożliwia kontrolę banków, bo:
- banki cechuje duża niezależność finansowa od banku centralnego,
- w operacjach redyskontowych stroną inicjującą są banki handlowe, to one decydują czy weksle będą sprzedawane, czy nie,
- banki handlowe mogą korzystać z innych możliwości, np. lokat międzybankowych,
- nawet gdy banki rozliczeniowe są znacznie zadłużone w banku centralnym, to polityka tej drugiej strony może nie mieć wpływu na ogólne rozmiary kredytowania w gospodarce (np.banki mogą wkalkulować zwyżkę stopy redyskontowej w koszt kredytów udzielanych swoim klientom,
- przyczyną braku skuteczności polityki redyskontowej są międzynarodowe ruchy kapitałów krótkoterminowych. Zwyżka stopy redyskontowej wywołuje wzrost rynkowych stóp procentowych. Z zagranicy napływają kapitały do banków krajowych, ich rezerwy wzrastają, tak że nie muszą uciekać się do pomocy banku centralnego.

Potrzeba przywrócenia równowagi bilansu płatniczego kraju może stać w sprzeczności z celem utrzymania wewnętrznej stabilności finansowej. Np.: celowość ograniczenia napływu kapitału z zagranicy może wymagać obniżenia stopy redyskontowej, podczas gdy interes gospodarki wewnętrznej może wymagać aby stopę tę podwyższać w celu ostudzenia koniunktury gospodarczej. Na ogół zmiany stopy redyskontowej odgrywają rolę psychologiczną, są miarą oceny bieżącej sytuacji gospodarczej kraju i sygnałem intencji władz. Ów efekt informacyjny może mieć wpływ na postępowanie banków. W wysoko rozwiniętych krajach polityka stopy redyskontowej odgrywa rolę pomocniczą w stosunku do innych instrumentów polityki monetarnej. Ze stopą redyskontową są powiązane inne stopy procentowe – np.: skarb państwa jest zmuszony dostosować stopę procentową sprzedawanych weksli do poziomu stopy banku centralnego. W zasadzie stopa redyskontowa stanowi pułap stopy rynku międzybankowych nadwyżek gotówkowych.
3. Operacje otwartego rynku – polegają na sprzedaży i zakupie przez bank centralny publicznych papierów wartościowych (np.: bonów skarbowych, obligacji państwowych, weksli skarbowych) oraz prywatnych papierów wartościowych (np.: obligacji przedsiębiorstw). Skupując od banków handlowych papiery wartościowe, bank centralny umożliwia im zwiększenie wolumenu udzielonych kredytów. Sprzedając papiery wartościowe bankom handlowym, bank centralny wpływa na ograniczenie akcji kredytowej (zmniejsza obieg pieniężny). W praktyce występują dwie podstawowe grupy operacji otwartego rynku:
a) warunkowe – transakcje warunkowego zakupu, zwanego repo – bank centralny zawiera z bankami handlowymi umowę o kupnie na krótki okres (1-14 dni) papierów wartościowych z jednoczesnym obowiązkiem ich odsprzedaży po ustalonym kursie. W istocie zatem operacje te stanowią krótkookresowe pożyczki udzielane bankom komercyjnym, w celu zwiększenia ich płynności. Transakcje warunkowej sprzedaży, zwanej reverse repo – bank centralny sprzedaje bankom komercyjnym papiery wartościowe, które zobowiązuje się odkupić po krótkim okresie (1-14 dni). Operacje te stanowią krótkookresowe pożyczki banku centralnego od banków komercyjnych i maja na celu ograniczenie płynności bankow komercyjnych.
b) Bezwarunkowe – operacje bezwarunkowego zakupu lub bezwarunkowej sprzedaży – w których bank centralnych nie zobowiązuje się do odsprzedazy czy odkupienia papierów wartościowych po upływie określonego terminu. Operacje bezwarunkowego zakupu i bezwarunkowej sprzedaży służą także do regulowania płynności banków komercyjnych. Efekty ich działania występują jednak w dłuższym okresie czasu, co wiąże się z terminem wykupu papierów wartościowych dopiero przez ich emitentów. Zalety operacji otwartego rynku:
· Inicjuje je bank centralny – sprzedaje bądź kupuje tyle papierów wartościowych, ile uznaje za pożądane z punktu widzenia polityki monetarnej,
· Operacje te mogą być dokonywane w dowolnej skali – zależy to od woli banku centralnego, zmiany następują w sposób ciagły – instrument ten jest więc elastyczny i oddziaływuje na gospodarkę łagodnie i płynnie,
· Służą bieżącemu kompensowaniu niekorzystnych tendencji na rynku monetarnym w zakresie podaży pieniądza centralnego.

Instrument ten ma bezpośredni, łatwo przewidywalny wpływ na płynność sektora bankowego. Wadą tego instrumentu jest to, że tak jak stopa redyskontowa weksli kształtuje międzynarodowe ruchy kapitałów (może wystąpić sprzeczność z polityką wewnętrzną). Polityka otwartego rynku uważana jest za najskuteczniejszy instrument polityki monetarnej. Jej stosowanie możliwe jest w tych krajach, gdzie funkcjonuje rozwinięty rynek papierów wartościowych, zwłaszcza rynek weksli skarbowych.
Zawsze papiery wartościowe są kupowane od banku centralnego, gdy są tanie i na odwrót, sprzedawane są, gdy ich cena jest wysoka.

4. Kredyt lombardowy – jest udzielany przez bank centralny bankom
handlowym na bardzo krótkie kilkudniowe terminy pod zastaw papierów wartościowych, zwykle do wysokości 75% ich wartości nominalnej.
5.Niekiedy mechanizm rynkowy nie zapewnia racjonalnego przepływu strumieni finansowych w gospodarce. Niezbędne jest wykorzystanie środków administracyjnych, oddziałujących na zjawiska finansowe bezpośrednio, zgodnie z preferencjami centralnej władzy monetarnej, np.:
· Kontrola rozmiarów udzielonych pożyczek,
· Kontrola stóp procentowych,
· Polityka selektywnych wskaźników rezerwowych,
· Perswazja moralna.
Perswazja moralna polega na formułowaniu przez bank centralny nieformalnych sugestii i nacisków kierowanych do banków na rzecz zaniechania bądź podjęcia odpowiednich działań.
Środki administracyjne są skuteczne jedynie w krótkich okresach czasu, na dłuższą metę omija się je różnymi sposobami. Znaczenie wytycznych i sugestii jako metody sterowania zjawiskami pieniężnymi zależy od tego, jak dużo banków działa w danym kraju. Jeżeli jest ich niewiele, tak jak ma to miejsce w Wielkiej Brytanii czy Francji, to skuteczność perswazji jest większa. Inaczej rzecz się ma w kraju o wielkiej liczbie banków, np.: USA, gdzie działa kilkanaście tysięcy banków i metoda perswazji ma ograniczoną skuteczność, zawsze bowiem jakaś część banków nie zastosuje się do sugestii banku centralnego.