Trzy polskie konstytucje: 1791, 1807, 1815

Konstytucja 3 maja dzieliła się na sześć głównych części: władza wykonawcza, ustawodawcza, monarchia dziedziczna, prawa tyczące miast i mieszczan, prawa tyczące chłopów i wojsko.
Jako organ władz wykonawczych utrzymano wspólną odtąd dla Korony i Litwy Komisję Skarbową, odtworzono połączoną Komisję Wojskową Obojga Narodów oraz wywołano wspólną Komisję Policji, rezygnując z dotychczasowego dualizmu tych instytucji dla Korony i Litwy. Ponad komisjami uplasowano Straż Praw złożoną z prymasa i pięciu ministrów mianowanych przez króla oraz marszałka sejmu jak nadzorcy z ramienia parlamentu. Decyzje wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty jednego z zasiadających w Straży ministrów, który mógł być pociągnięty z tego tytułu przez sejm do odpowiedzialności. Prócz tzw. Wielkich komisji, Straży ministrów podlegały komisje porządkowe cywilno – wojskowe, organy samorządu, a zarazem administracji lokalnej. Zreformowano również parlament, znosząc „liberum veto”, konfederacje i sejmy skonfederowane. Uznano, że posłowie są reprezentantami całego narodu, a nie swoich powiatów, toteż instrukcje sejmikowe pozbawiono mocy wiążącej. Najuboższą szlachtą pozbawiono czynnego i biernego prawa wyborczego, wiążąc prawa obywatelskie z cenzusem majątkowym. Wprowadzono dziedziczność tronu. Zapisana w Konstytucji 3 maja sukcesja była wypadkową ugruntowanych poprzednio prowettyńskich sympatii, niechęci do planów Stanisława Augusta, aby zapewnić tron jednemu ze swych bratanków, oraz mało realnych kalkulacji na wznowienie w ten sposób międzynarodowego położenia Polski. W zakresie ustroju społecznego zmieniło się położenie mieszczan, którym przyznano nietykalność osobistą, prawo nabywania praw ziemskich, dostęp do rang oficerskich, stanowisk urzędniczych i adwokatury. Miasta królewskie wyłączono spod władzy starostów, zapewniono im bardziej demokratyczny niż dotąd ustrój wewnętrzny. Prawa polityczne mieszczan ograniczano do udziału w tych magistraturach wykonawczych, których działalność wiązała się z miastami; w sejmie zaś mieli prawo tylko składać dezyderatury miast. Znacznie mniejsze zmiany nastąpiły w położeniu chłopów. Na dalej idące reformy włościańskie było jeszcze zbyt wcześnie. Zanim uchwalono nowy ustrój, Sejm czteroletni dążył do powiększenia liczby wojska – nałożył nowe podatki. Mimo deklarowanej ofiarności i patriotycznego zapału, dostarczył on znacznie mniej pieniędzy, niż się spodziewano. Niemożliwe okazało się więc zorganizowanie uchwalonej już przez sejm 100 – tysięcznej armii. Do wybuchu wojny 1792r. wystawiono niespełna 60tyś żołnierzy. Imponujące skalą dokonań dzieło Sejmu Czteroletniego było spóźnione o kilka dziesięcioleci. O jego upadku przesądziła interwencje rosyjska.
W 1807r. Konstytucję nadał Księstwu Warszawskiemu Napoleon po pokoju w Tylży (1807). Zawierała ona zasady, które stanowiły podstawę napoleońskiego imperium i powtarzały się w konstytucjach nadawanych krajom wchodzącym w jego skład. Choć nowoczesne w koncepcji ustrojowej i rozwiniętych formalnoprawnych, były one obce polskiej myśli politycznej i wprowadzały istotne zmiany do zastanej struktury społecznej. Sejm – wedle szlacheckiej tradycji najważniejszy organ władzy w kraju – stracił ogromną większość swych kompetencji. Niesłychanie istotne były te przepisy konstytucji, która zapowiadały zniesienie niewoli osobistej chłopów, zrównanie wszystkich wobec prawa i wprowadzenie systemu sądownictwa powszechnego, wreszcie dopuszczenie do życia politycznego osób nie tylko na podstawie cenzusu urodzenia, ale też majątku i zasług. W sejmie w przeważającej części szlacheckim, pojawili się po raz pierwszy z równym prawem głosu nieszlacheccy deputowani. Kraj podzielono na departamenty, organizujące w imponującym tempie nowoczesny zarząd administracyjny, a także sprawnie działająca sieć sądów. Instytucje napoleońskie, choć nie dawały gwarancji samodzielności politycznej, dzięki tworzącym je ludziom stały się kontynuatorami polskiej państwowości. Polacy, inaczej niż inne narody, które wystąpiły przeciwko okupacji wojsk napoleońskich, dążenia niepodległościowe związali z orientacją profrancuską. Stąd też w początkach XIX w. na ziemiach polskich zapanował niezwykły kult Napoleona. Przetrwał on wiele dziesiątków lat, podobnie jak skłonność do traktowania Francji jako głównego sojusznika „sprawy polskiej” w Europie.
Konstytucja konserwatywno – liberalna określał już w pierwszym punkcie, że „Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim”. Car Rosyjski poszedł daleko w gwarancjach praw obywatelskich:
- „Wolność druku jest zaręczona. Prawo przepisze środki ukrócenia jej nadużyć”
- uznano regułę wolności wobec prawa,
- prywatną własność uznano za „świętą i nietykalną,
- zagwarantowano również równość wyznań.
Konstytucja królestwa polskiego zawierała postanowienia faworyzujące szlachtę. Posiadanie majątku ziemskiego uznawano za warunek obejmowania niektórych urzędów, jak np. prezesów sądów czy trybunałów apelacyjnych.
Wszystkie trzy konstytucje i ich zawartość były bezpośrednio związane z wojskową sytuacją w kraju i odpowiadały potrzebom kraju trzymającego pieczę nad Polską w okresie przyjęcia tych konstytucji.
Trzy polskie konstytucje: 1791, 1807, 1815 – przedstaw okoliczności uchwalenia i porównaj ich istotne treści prawno – ustrojowe.


Konstytucja 3 maja dzieliła się na sześć głównych części: władza wykonawcza, ustawodawcza, monarchia dziedziczna, prawa tyczące miast i mieszczan, prawa tyczące chłopów i wojsko.
Jako organ władz wykonawczych utrzymano wspólną odtąd dla Korony i Litwy Komisję Skarbową, odtworzono połączoną Komisję Wojskową Obojga Narodów oraz wywołano wspólną Komisję Policji, rezygnując z dotychczasowego dualizmu tych instytucji dla Korony i Litwy. Ponad komisjami uplasowano Straż Praw złożoną z prymasa i pięciu ministrów mianowanych przez króla oraz marszałka sejmu jak nadzorcy z ramienia parlamentu. Decyzje wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty jednego z zasiadających w Straży ministrów, który mógł być pociągnięty z tego tytułu przez sejm do odpowiedzialności. Prócz tzw. Wielkich komisji, Straży ministrów podlegały komisje porządkowe cywilno – wojskowe, organy samorządu, a zarazem administracji lokalnej. Zreformowano również parlament, znosząc „liberum veto”, konfederacje i sejmy skonfederowane. Uznano, że posłowie są reprezentantami całego narodu, a nie swoich powiatów, toteż instrukcje sejmikowe pozbawiono mocy wiążącej. Najuboższą szlachtą pozbawiono czynnego i biernego prawa wyborczego, wiążąc prawa obywatelskie z cenzusem majątkowym. Wprowadzono dziedziczność tronu. Zapisana w Konstytucji 3 maja sukcesja była wypadkową ugruntowanych poprzednio prowettyńskich sympatii, niechęci do planów Stanisława Augusta, aby zapewnić tron jednemu ze swych bratanków, oraz mało realnych kalkulacji na wznowienie w ten sposób międzynarodowego położenia Polski. W zakresie ustroju społecznego zmieniło się położenie mieszczan, którym przyznano nietykalność osobistą, prawo nabywania praw ziemskich, dostęp do rang oficerskich, stanowisk urzędniczych i adwokatury. Miasta królewskie wyłączono spod władzy starostów, zapewniono im bardziej demokratyczny niż dotąd ustrój wewnętrzny. Prawa polityczne mieszczan ograniczano do udziału w tych magistraturach wykonawczych, których działalność wiązała się z miastami; w sejmie zaś mieli prawo tylko składać dezyderatury miast. Znacznie mniejsze zmiany nastąpiły w położeniu chłopów. Na dalej idące reformy włościańskie było jeszcze zbyt wcześnie. Zanim uchwalono nowy ustrój, Sejm czteroletni dążył do powiększenia liczby wojska – nałożył nowe podatki. Mimo deklarowanej ofiarności i patriotycznego zapału, dostarczył on znacznie mniej pieniędzy, niż się spodziewano. Niemożliwe okazało się więc zorganizowanie uchwalonej już przez sejm 100 – tysięcznej armii. Do wybuchu wojny 1792r. wystawiono niespełna 60tyś żołnierzy. Imponujące skalą dokonań dzieło Sejmu Czteroletniego było spóźnione o kilka dziesięcioleci. O jego upadku przesądziła interwencje rosyjska.
W 1807r. Konstytucję nadał Księstwu Warszawskiemu Napoleon po pokoju w Tylży (1807). Zawierała ona zasady, które stanowiły podstawę napoleońskiego imperium i powtarzały się w konstytucjach nadawanych krajom wchodzącym w jego skład. Choć nowoczesne w koncepcji ustrojowej i rozwiniętych formalnoprawnych, były one obce polskiej myśli politycznej i wprowadzały istotne zmiany do zastanej struktury społecznej. Sejm – wedle szlacheckiej tradycji najważniejszy organ władzy w kraju – stracił ogromną większość swych kompetencji. Niesłychanie istotne były te przepisy konstytucji, która zapowiadały zniesienie niewoli osobistej chłopów, zrównanie wszystkich wobec prawa i wprowadzenie systemu sądownictwa powszechnego, wreszcie dopuszczenie do życia politycznego osób nie tylko na podstawie cenzusu urodzenia, ale też majątku i zasług. W sejmie w przeważającej części szlacheckim, pojawili się po raz pierwszy z równym prawem głosu nieszlacheccy deputowani. Kraj podzielono na departamenty, organizujące w imponującym tempie nowoczesny zarząd administracyjny, a także sprawnie działająca sieć sądów. Instytucje napoleońskie, choć nie dawały gwarancji samodzielności politycznej, dzięki tworzącym je ludziom stały się kontynuatorami polskiej państwowości. Polacy, inaczej niż inne narody, które wystąpiły przeciwko okupacji wojsk napoleońskich, dążenia niepodległościowe związali z orientacją profrancuską. Stąd też w początkach XIX w. na ziemiach polskich zapanował niezwykły kult Napoleona. Przetrwał on wiele dziesiątków lat, podobnie jak skłonność do traktowania Francji jako głównego sojusznika „sprawy polskiej” w Europie.
Konstytucja konserwatywno – liberalna określał już w pierwszym punkcie, że „Królestwo Polskie jest na zawsze połączone z Cesarstwem Rosyjskim”. Car Rosyjski poszedł daleko w gwarancjach praw obywatelskich:
- „Wolność druku jest zaręczona. Prawo przepisze środki ukrócenia jej nadużyć”
- uznano regułę wolności wobec prawa,
- prywatną własność uznano za „świętą i nietykalną,
- zagwarantowano również równość wyznań.
Konstytucja królestwa polskiego zawierała postanowienia faworyzujące szlachtę. Posiadanie majątku ziemskiego uznawano za warunek obejmowania niektórych urzędów, jak np. prezesów sądów czy trybunałów apelacyjnych.
Wszystkie trzy konstytucje i ich zawartość były bezpośrednio związane z wojskową sytuacją w kraju i odpowiadały potrzebom kraju trzymającego pieczę nad Polską w okresie przyjęcia tych konstytucji.