Antropologia kulturowa – wykłady

ANTROPOLOGIA KULTUROWA ? WYKŁADY

SPIS TREŚCI:

WPROWADZENIE
1.KULTURA I CYWILIZACJA
2.CZŁOWIEK A KULTURA
3.TECHNIKA A KULTURA
4.TECHNIKA A INFORMATYKA
5.TRUDNOŚCI OKREŚLENIA POJĘCIA KULTURA TECHNICZNA
6.POJĘCIE KULTURA TECHNICZNA W LITERATURZE
7.RELACJE: KULTURA TECHNICZNA A KULTURA PRACY, KULTURA EKONOMICZNA, KULTURA PRAKSEOLOGICZNA, KULTURA OGÓLNA CZŁOWIEKA
8.PROPOZYCJA WŁASNA DEFINICJI POJĘCIA ?KULTURA TECHNICZNA?
9.METODOLOGICZNE KONSEKWENCJE PRZYJĘTEJ DEFINICJI
10.NEGATYWNE POSTAWY WOBEC TECHNIKI KOMPONENTEM KULTURY TECHNICZNEJ
11.WYMIARY STRUKTURALNE KULTURY TECHNICZNEJ

BIBLIOGRAFIA

Technika ma związek ze wszystkim, co czyni człowiek,
aby zmienić świat, w którym żyje?
(?Uczyć bez granic?)

Przez kulturę techniczną
rozumiemy mentalne wzory działania
i technik możliwych do zrealizowania,
w miarę postępu wiedzy i praktyki ludzkiej?
(J. Bańka)

WPROWADZENIE


W konwencji terminologicznej dydaktyki techniki często stosuje się pojęcie kultura techniczna. Pojęcie to zmienia swoją treść wraz ze zmianami, jakie dokonują się w technice współczesnej i jej odniesieniach do kultury oraz cywilizacji. Inny byłby sens tego pojęcia w cywilizacji industrialnej, gdzie dominowały takie wartości, jak kapitał, siła robocza i środki produkcji, a inny sens kultury technicznej jest w cywilizacji informacyjnej, gdzie dominują: informacja, wiedza i kompetencje człowieka. Nie mniej istotne są także zmiany, jakie zachodzą we wszystkich dyscyplinach naukowych zajmujących się badaniem człowieka i jego odniesień do rozmaitości zjawisk, z jakimi się on spotyka, w tym przemiany w naukach pedagogicznych i współczesnej dydaktyce techniki.

Wyjaśnienie treści tego pojęcia łączy się z określeniem jego relacji z takimi pojęciami, jak: kultura pracy, kultura prakseologiczna, kultura ekonomiczna.

Najszerszym zakresowo pojęciem jest kultura techniczna. Wyjściowymi pojęciami w tych rozważaniach są kultura i cywilizacja oraz technika i informatyka.

Jeśli natura pozbawiana jest wartości,
to można z nią robić, co się chce,
można jej używać aż do unicestwienia.
A wszystko to dzieje się pod patronatem
wielkości człowieka i wielkości kultury?
P. Jaroszyński (1993)

1. KULTURA I CYWILIZACJA

Postęp techniczny ? i związany z nim rozwój kultury współczesnych społeczeństw ? nabiera we współczesności szczególnego znaczenia. Wpływa decydująco na treść, jakość i poziom życia każdego człowieka. Środowiskiem człowieka jest nie tylko świat przyrody, ale także tzw. świat kultury ? wytworzony i udoskonalany przez człowieka. Obecnie wyrażenie kultura stało się hasłem wywoławczym różnych skojarzeń, najczęściej wiążących się z rozrywką, rzadziej natomiast z odbiorem dzieł sztuki. I rzeczywiście obecnie funkcjonują wyrażenia kultura lub cywilizacja ? w różnych znaczeniach: socjologicznym, psychologicznym, historycznym itp. Im bardziej zacieśnia się treść pojęcia kultura i wyróżnia się przez to rozmaite jego znaczenia, tym bardziej ujawnia się pilna potrzeba takiej interpretacji treści pojęcia kultura, obejmującej te wszystkie aspekty ludzkich działań, które mają szczególny dziejotwórczy charakter. Bez wątpienia takim zjawiskiem jest technika. Warto więc wyraźnie wskazać na rolę techniki w kształtowaniu oblicza kultury, ale jednocześnie na wpływ kultury na treść podejmowanych działań technicznych.

W obrębie tak rozumianej analizy mieści się tzw. kultura podmiotowa (osobowa, konkretnych ludzi), ale i przedmiotowa i funkcjonalna. Wszystko zależy od tego, co weźmiemy pod uwagę, co poddajemy twórczej, bądź przetwórczej sile ludzkiego rozumu. Czy będą nimi przedmioty natury przetworzone przez ludzki umysł? Czy sam podmiot? O ile jest on zdolny ulegać ludzkiemu intelektowi? Czy same czynności ludzkie występujące w rozmaitych połączeniach, tworzące działania o charakterze bardzo zróżnicowanym?

To wszystko sprawia, że uprawnionym jest używanie wyrażenia kultura z najrozmaitszymi jej przymiotnikami, jak: indywidualna, społeczna, masowa, różnych grup społecznych, różnych dziedzin ludzkiego życia, narodowa, państwowa, naukowa, literacka, artystyczna, muzyczna, rolna, przemysłowa itd.

Rozległość problematyki kultury (zwłaszcza rozumianej globalnie) sprawiła, iż wielokrotnie podejmowano próby jej uszczegółowienia drogą wyodrębniania różnych typów kultury (tradycyjna, ludowa, nowoczesna, masowa itp.), różnych jej sfer, aspektów (np. materialna, duchowa, społeczna), czy takich jej względnie odrębnych dziedzin, jak kultura polityczna, ekonomiczna, prawna, literacka, artystyczna itd. Dotychczas jednak nie wypracowano jednej teorii kultury. Sytuacja taka nie uła-twia analizy relacji kultury do cywilizacji.

Pojęciem cywilizacja określa się poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem kulturę, pojmowaną jako kultura duchowa, tj. sfera duchowej twórczości człowieka.

Relacje pojęć kultura i cywilizacja były przedmiotem licznych opracowań. Zauważyć można, że o ile cywilizacja obejmuje wszelkie zjawiska odnoszące się do dobrobytu i bezpieczeństwa ludzi, w tym także to, co decyduje o współżyciu między ludźmi, to pojęcie kultura ? będąc wynikiem wysubtelnienia psychiki ludzkiej ? wiedzie do dalszego doskonalenia człowieczeństwa człowieka.

2. CZŁOWIEK A KULTURA

Nie ma kultury bez człowieka i nie ma człowieka bez kultury. Kultura wyróżnia człowieka w świecie istot żywych. Umożliwia mu zachowanie tożsamości i prowadzenie godnego życia. Człowiek jest jedynym podmiotem kultury. Człowiek i tylko człowiek jest sprawcą i twórcą kultury; człowiek i tylko człowiek w niej się wyraża i w niej się potwierdza - powiedział Jan Paweł II w UNESCO. To właśnie rozum człowieka wyróżniający go jako byt wśród innych stworzeń czyni go zdolnym do bycia twórcą i konsumentem kultury. Ale człowiek jest także przedmiotem i celem kultury. Kultura będąc dziełem człowieka jest dla człowieka. W tym kontekście można tę myśl rozwinąć także na technikę. Technika jest dziełem człowieka i jest dla człowieka. Kultura jest tym, przez co człowiek jako człowiek staje się bardziej człowiekiem (Jan Paweł II: W imię przyszłości kultury).

W kulturze - pojmowanej jako środowisko życia i stawania się człowieka - dostrzegamy znaczący udział techniki i działalności technicznej człowieka. Przy czym występuje on wtedy w podwójnej roli. Jest podmiotem kultury i techniki, ale równocześnie jest przedmiotem kultury i celem jej oddziaływania.

Tworzona przez ludzi technika i kultura jest zarazem tworzona nie tyle dla siebie, ile dla innych ludzi w tym celu, aby zmienić jakość życia, wzbogacić je, szczególnie życie duchowe oraz dla uświadomienia człowiekowi jego tożsamości i ułatwienia odpowiedzi na pytanie o sens istnienia i aktywności. Jak zauważa Jan Paweł II dzieła kultury materialnej świadczą zawsze o jakimś uduchowieniu materii, o poddaniu tworzywa materialnego energiom ludzkiego ducha: inteligencji, woli. Z drugiej zaś strony, dzieła kultury duchowej świadczą na odwrót, o swoistej materializacji ducha i tego, co duchowe. Nie ma zatem kultury bez ducha, jak nie ma kultury bez materii.

Tak rozumiana kultura powinna wychowywać człowieka. Jest to jej podstawowe zadanie. Wychowanie to ma dokonywać się w taki sposób, aby człowiek stawał się bardziej człowiekiem, całym człowiekiem. W koncepcji personalistycznej konse-kwentnie stosujemy zasadę integralnego wychowania człowieka. Kultura, a także technika wykorzystywana przez człowieka ma moc wychowywania, gdyż rozwija pojęcia, ubogacając ich treść; wymusza sądy o zjawiskach, sens prawdy, piękna, a nade wszystko sens obiektywnego dobra, które tworzy moralność. Dlatego też nie wolno w analizach zjawiska kultury i jej odniesień do kultury technicznej pomijać sfery zjawisk moralnych. One są dla tych dwóch form ludzkiej aktywności wspól-nym fundamentem. Kultura moralna - ta jak pisze Papież zdrowa moralność - związana jest z każdym typem działalności człowieka, tj. działalności artystycznej kulturowej, politycznej, technicznej, wypoczynku i pracy.

3. TECHNIKA A KULTURA

Chociaż technikę tworzą nieliczni, to użytkują ją wszyscy. To sprawia, że technika współczesna ma wyraźnie charakter społeczny, a współczesne społeczeństwa są społeczeństwami stechnicyzowanymi. Mówi się krótko o społecznym charakterze techniki i technicznym charakterze współczesnych społeczeństw. W tym kontekście uzewnętrznia się pełna treść stwierdze-nia, że istota techniki współczesnej leży poza techniką (co szczególnie wyraźnie widać w odniesieniu do informatyki). Jest ona dla współczesnej cywilizacji środkiem rozwoju społecznego oraz rozwoju środowiska życia człowieka. Jej wszechobecność wyraża się z jednej strony w olbrzymiej ilości wytworów techniki, z drugiej zaś strony w uspołecznianiu i upowszechnianiu jej metod.

Technika obejmuje wszystkie sfery życia i działalności człowieka. Ma związek ze wszystkim, co robi człowiek, jest terenem integrowania wiedzy z różnych jej obszarów. Technika współczesna jest terenem kształtowania systemów etyczno?moralnych współczesnych społeczeństw, a przez jej bezpośredni wpływ na pracę człowieka powoduje wzrost skuteczności jego działań w zakresie doskonalenia siebie i świata, w którym człowiek żyje. Widać tu podstawową, funkcję techniki współ-czesnej. Technika jest środkiem wielostronnego rozwoju i wychowania człowieka.

Obecnie wyodrębnia się działania techniczne rozmaitego typu. Wspólną miarą ich wartości jest to, w jakim stopniu sprzyjają one, stwarzają warunki i przyczyniają się do dobra człowieka.

Prymat człowieka nad techniką oznacza potrzebę refleksji etycznej nad zjawiskami rozwijającej się techniki. Refleksji tej nie można uwolnić od relacji techniki i kultury. Czy człowiek może być wyłącznie panem i władcą natury, czy czyniąc sobie ziemię ?poddaną? (co ułatwia mu współczesna technika), ma nad nią nieroztropnie panować, naruszać równowagę i ład ekologiczny? Czy w dążeniach do ciągłego pomnażania dóbr, usprawniania swoich działań technicznych zagubić może swoje człowieczeństwo? Jak zauważa Jan Paweł II technika wniosła ogromny wkład w dobrobyt ludzkości, w poprawę warunków życia, w ułatwienie i doskonalenie dzieł ludzkich. Jednakże często trudno powiedzieć komu służy: czy służy ludzkości, czy zwraca się przeciwko niej? Ta sama technologia, która może dopomóc biednym, bywa przyczyną zubożenia, zmniejsza ilość miejsc pracy, ogranicza możliwości twórczego wyrażania siebie. I w wielu innych przypadkach technologia przestaje być sprzymierzeńcem osoby ludzkiej...

4. TECHNIKA A INFORMATYKA

Najpierw człowiek stworzył komputer,
teraz komputer tworzy człowieka.
Komputer jawi się jako supertwór, najwyższy artefakt,
który choć jest tworem człowieka
przetwarza go na swój obraz i podobieństwo?
(D. Bolter)

Informatyka jest obecnie zespołem dyscyplin naukowo?technicznych, których przedmiotem badań jest ogół zjawisk, jakie występują w procesach gromadzenia, przetwarzania, przechowywania, przesyłania i udostępniania, prezentowania, wykorzystywania w procesach komunikacji między obiektami, systemami i ludźmi różnego rodzaju informacji. Wyjaśnianie prawidłowości związanych z wymienionymi procesami umożliwia projektowanie metod optymalnego ich przebiegu, a także projektowanie i konstruowanie oraz wytwarzanie i eksploatację środków technicznych zdolnych te procesy realizować.

Współcześnie informatyka obejmuje:
1. dyscypliny naukowe, dotyczące przetwarzania informacji przy użyciu środków technicznych (komputerów),
2. podstawy konstrukcji maszyn cyfrowych, podstawy programowania, teorie języków programowania, teorię systemów operacyjnych, podstawy organizacji banków danych, teorię sieci teleinformatycznych, podstawy użytkowania elektronicznych maszyn cyfrowych; opiera się na zasobach pojęć podstawowych i metod zaczerpniętych z logiki formalnej, algebry, ling-wistyki matematycznej, teorii procesów przypadkowych, statystyki matematycznej itp.,
3. dziedzinę działalności gospodarczej związaną z produkcją komputerów i ich oprogramowania, budową systemów informatycznych i ich zastosowaniami w gospodarce; w perspektywie informatyka obejmować będzie sterowanie procesami tech-nologicznymi, transportowymi itp.

Dosyć często spotyka się określenie technologia informacyjna, połączenie zastosowań informatyki z technikami komunikacji (technologia informacyjna i komunikacyjna). W polskiej konwencji terminologicznej stosuje się w tym przypadku pojęcie teleinformatyka lub telematyka. Eksponuje się w ich treści to, że są one połączeniem informatyki z innymi technologiami, które współdziałają z nią i mają wpływ na jej stosowanie w społeczeństwie. Tak rozumiane technologie nazywane są także technologiami definiującymi społeczeństwo informacyjne. Nie mamy więc do czynienia z jedną, lecz z całym systemem technologii. Ponadto, w określaniu treści pojęcia technologie informacyjne zwrócić należy uwagę na treść obydwu członów tego pojęcia. Pojęcie technologia oznacza dziedzinę integrującą, najkrócej mówiąc, odpowiedzi na pytania: Co? Z czego? Jak? chcemy działać (przesyłać, przechowywać, przetwarzać itd.). Każdemu z tych celów działań odpowiadają różne technolo-gie (np. technologii zapisywania informacji mamy przynajmniej kilka).

Informatyka jest nierozerwalnie związana z jednej strony z matematyką, z drugiej zaś z szeregiem dyscyplin technicznych, w tym z elektroniką, zwłaszcza z mikroelektroniką, a ostatnio także z optoelektroniką, fotoniką i elektroniką kwan-tową. Gwałtowny rozwój, choćby tylko tych wymienionych wyżej dyscyplin, jaki dokonuje się w ostatnich latach, oddziaływuje na wszystkie dziedziny życia człowieka, wyznacza w istotny sposób wymiary rewolucji globalnej, a jej wszechobecność jest znamienną cechą współczesnego jej charakteru. Wywarła ona istotny wpływ na wszystkie dziedziny życia i na całokształt życia wielu społeczeństw. Praktycznie trudno wymienić obszar naszego życia, w którym informatyka byłaby nieobecna.

Z uwagi na to, że w coraz wyraźniejszym stopniu problemami związanymi z procesami informacyjnymi zajmuje się coraz większa liczba osób, można stwierdzić, że powstaje społeczeństwo informacyjne. W tym też kontekście mówimy o cywili-zacji informacyjnej.

5. TRUDNOŚCI OKREŚLENIA POJĘCIA KULTURA TECHNICZNA

Pojęcie kultura techniczna jest dwuatrybutowe. Na jego treść składa się to wszystko, co włączamy do desygnatów po-jęć: kultura i technika. W literaturze przedmiotu pojęcie kultura techniczna stosowane jest w różnych znaczeniach. Niektórzy z autorów określają kulturę techniczną szeroko (globalnie), traktując ją jako składnik kultury ludzkości. Inni zaś rozumie-ją pod tym pojęciem określenie pewnego syndromu cech osobowościowych człowieka, które świadczą o sposobach posługiwania się przez człowieka osiągnięciami technicznymi (wynikami dotychczasowych działań technicznych).
Pierwsze rozumienie pojęcia kultura techniczna wiąże się z włączeniem do jego treści całokształtu wyników działalno-ści technicznej, w całej ich rozmaitości. Stanowią one składniki dorobku społecznego, zarówno materialnego (różnych wytwo-rów techniki), jak i niematerialnego (utworów technicznej działalności człowieka, do których należy np. wiedza techniczna, metody działań technicznych), służącego opanowaniu i przekształcaniu przyrody.

Pojęcie kultura techniczna obejmuje wtedy także tę warstwę świadomości społecznej, która wyraża oceny, opinie i po-glądy na system techniczny, poszczególne jego elementy oraz ich skutki, a także wiedzę, umiejętności i nawyki charakteryzu-jące zbiorowość zgodnie z funkcjonującym systemem wartości. Tak rozumiana kultura techniczna jest także swoistą częścią kultury danego społeczeństwa.
Czy i na ile wytwory techniki są dziełami kulturowymi? Czy dzieła kultury, pochodne od rozumu i istniejące w materiale naturalnym i pozapsychicznym posiadają charakter intencjonalny? Bo tylko takie należą do kultury. Takimi dziełami są wszystkie wytwory techniki, są one bowiem zmaterializowanym wynikiem intencjonalnej pracy umysłu twórcy. Projekt techniczny wytworu, np. samochodu, jest jeden, a na jego podstawie mogą powstać tysiące przedmiotów podobnych. Plan? wzorzec, idea? sens zawarta w projekcie została dzięki działaniom przedmiotowym zmaterializowana. Twory techniki są z jednej strony real-nie istniejącymi ze względu na realne istnienie ich podmiotów: żelaza, cegły, betonu, kamienia... Jednak treści racjonalne, nadbudowane na realnie istniejących podmiotach, nie są treściami, które same się wyłamują z podmiotów ich istnienia. One są pochodne od ludzkiego rozumu, który je zorganizował i wprowadził wskutek swego wzorcowego oddziaływania. Może się to wydawać dziwne ? pisze M. Krąpiec (op. cit.) w wypadku użytkowania dróg, mieszkań, odzieży, przygotowanych pokarmów - ale staje się zrozumiałe przy zwróceniu uwagi na pochodność od ludzkiego rozumu treści, nadbudowanych na pozapsychicznym materiale. Racją użytkowania i posługiwania się wytworzonymi przez człowieka różnorodnymi przedmiotami jest zawsze rozum? Dlatego poznanie i użytkowanie ludzkich wytworów dokonuje się przez odczytanie pomysłu autora i jego twórczych zamierzeń...

Ostatecznym przeznaczeniem wszystkiego, co tworzy kulturę jest rozwój ludzkiej osobowości, aktualizowanie rozlicznych potencjalności człowieka. Kultura ma swoje źródło w ludzkim duchu i jest użytkowana z racji ludzkiego ducha, który jedyny może odczytać treść, przeznaczenie i sposób użytkowania tego, co przez człowieka i dla człowieka zostało uczynione. Działania i przeżycia ludzkie powinny zmierzać do tworzenia dobrej kultury. Aby osiągnąć taki cel, działania osobowe muszą być świadome i dobrowolne, ale i moralne. Ich wyniki poznawane przez człowieka w aktach twórczego poznania stają się trwałym składnikiem usymbolizowania i intencjonalnej treści, przyjmując ponadczasowy i niezniszczalny charakter, co jest cechą wszystkich wytworów kultury.
Podstawowym ludzkim działaniem jest poznanie, bez którego nie ma ludzkich, jako ludzkich, czynności i ich wytworów. Działania techniczne człowieka są zawsze ukierunkowane na cel, są działaniami intencjonalnymi. To człowiek, dzięki własnemu rozumowi i wolnej woli, decyduje o wyborze nie tylko celów działań, ale także dobiera jego zdaniem najkorzystniejsze sposoby ich osiągnięcia.
W pierwszej fazie działania następuje recepcja, czyli przyswojenie sobie na ludzki sposób ? w intelekcie wybiórczo przyjętej i wyrażonej jako pojęcie? sens, zastanej rzeczywistości, a dalej dokładniejsze zrozumienie treści ? sytuacji, w jakiej działanie będzie podejmowane (ich intelektualizacja i recepcja w intelekcie).

Druga faza działania obejmuje skuteczne operowanie tymi treściami i zużytkowanie ich dla potrzeb ludzkiego pozna-nia, postępowania i różnorodnej ludzkiej twórczości. Przedstawione fazy określają kierunki rozumnego działania człowieka, oparte na:
- poznaniu teoretycznym, rozwijającym się w różnorodne postacie rozumowania i naukę;
- poznaniu praktycznym, realizującym w postępowaniu ludzkim dobro i tym samym ? w aktach decyzji konstytuujących porządek moralny;
- poznaniu twórczym, przekształcającym ujęte poznawczo treści, według odpowiednich kryteriów, obranych przez tego, który tworzy

Dlatego nauka, sfera moralności i sfera sztuki i techniki - zdaniem M. Krąpca (1992, s. 170) uchodziły w historii ludzkiej za integralne składniki kultury. Na tej już podstawie możemy stwierdzić, że technika jest również w pewnym sensie zintelektualizowaną naturą, a efekty tej intelektualizacji znajdują swoje potwierdzenie w rozmaitych wynikach działań technicznych. Podstawą owej intelektualizacji są pojęcia? znaki, pojęcia? sens, które są pośrednikiem umożliwiającym rozu-mienie samej treści rzeczy. Proces uprzedmiotawiania naszych pojęć? sensów dokonuje się szczególnie wyraźnie w poznaniu twórczym, gdy na podstawie powstałego planu? wzoru, a więc uprzedmiotowionego i zreflektowanego pojęcia, zamierzamy jakąś rzecz skonstruować i stworzyć. Najwyraźniej występuje to w procesach poznania technicznego, gdy do wyprodukowania określonego narzędzia (np. domu, samolotu, komputera) potrzeba bardzo dokładnego i określonego ?planu? idei? wzoru?...

6. POJĘCIE KULTURA TECHNICZNA W LITERATURZE

Przedstawiony kierunek interpretacji treści pojęcia kultura techniczna zestawić można z interpretacjami spotykanymi najczęściej w opracowaniach podręcznikowych. Przykładowo, według T. Nowackiego (1964, s. 74) kultura techniczna jest bogactwem materialnym, organizacją produkcji, przygotowaniem zawodowym robotników i nasyceniem kadrą inżynieryjną. Autor tej definicji nie uwzględnił w jej treści podmiotowego charakteru interesującego nas pojęcia kultura techniczna. Spo-soby postępowania człowieka, wybierane przez niego cele i środki dla ich realizacji, mające w istocie służyć przekształceniu zastanej rzeczywistości, muszą uwzględniać aspekty etyczno? moralne.
J. Bańka (1983, s. 128) podejmując próbę formułowania definicji kultury technicznej wychodzi z założenia, że na kulturę techniczną składają się: środki materiałowe, mechaniczne, fizyczne i chemiczne oraz techniczne metody ich wykorzysta-nia, dzięki którym człowiek zostaje włączony w swoje naturalne środowisko. Przez kulturę techniczną rozumiemy mentalne wzory działania
i technik możliwych do zrealizowania, w miarę postępu wiedzy i praktyki ludzkiej ? pisze J. Bańka.
Autor ten kładzie nacisk na czynnik społeczny, obejmujący organizacyjny sposób wykorzystania techniki, który wyraża się w całokształcie stosunków produkcji odpowiadających im instytucji. Taki sposób korzystania z techniki przynosi zbiór projektów myślowych, których wynikiem realizacji może być konkretny obiekt techniczny albo zespół umiejętności oraz sposobów myślenia i działania, warunkujących osiąganie dóbr materialnych.

W tej interpretacji pojęcia kultura techniczna akcenty położone są na efektach, a więc przez to na skuteczności działania. Na uwagę zasługują w niej zwroty: sposobów myślenia, mentalne wzory działania. Rolę instrumentalną w myśleniu, pozna-waniu i komunikowaniu się pełnią takie elementy kultury, jak: język mowy potocznej nasycony terminologią techniczną, pokrewne mu kody językowe, gesty i znaki, systemy znaków graficznych, obrazy techniczne rozmaitego typu, w tym rysunki techniczne, ale także wyobrażenia i spostrzeżenia zjawisk technicznych, występujących w środowisku sprzężonym każdego człowieka.

W powyższej interpretacji pojęcia kultura, pojedyncza osoba kontaktuje się sama z sobą za pomocą języka, słów i pojęć oraz obrazów i znaków. Myśli więc w pewien charakterystyczny dla siebie sposób. Ten subiektywny styl myślenia znajduje odbicie w zachowaniach oraz postępowaniach człowieka w sytuacjach technicznych.

Obok definicji szeroko ujmujących treść pojęcia kultura techniczna w literaturze często podkreśla się jej stronę podmiotowo? funkcjonalną (subiektywną), interpretując ją jako cechę osobową, świadczącą o sposobach, jakimi człowiek posługuje się dobrami technicznymi.

H. Pochanke (1985, s. 28) definiując pojęcie kultura techniczna wyszedł z omówionego wcześniej założenia, że techni-ka obok nauki i sztuki, coraz wyraźniej wpływa na życie i stanowi coraz bardziej znaczący składnik kultury współczesnego człowieka. Pozwoliło to na takie zdefiniowanie pojęcia kultury technicznej, które treściowo najbardziej zbliżone jest do defi-nicji wykorzystującej rozważania M. Krąpca. Treść tej definicji przedstawia się następująco: kultura techniczna jest to całokształt dorobku w dziedzinie nauk technicznych i ich zastosowań, a jednocześnie to ogół wiedzy i umiejętności warunkujących rozumienie tego dorobku, poprzez korzystanie z niego, przekazywanie młodemu pokoleniu i tworzenie nowych wartości w tym zakresie.

Na treść pojęcia kultura techniczna - przy uwzględnieniu poglądów H. Pochanke - składają się trzy, ściśle powiązane elementy:
- odpowiedni zasób i poziom wiedzy technicznej - opartej na rzetelnej wiedzy ogólnej, umożliwiającej zrozumienie techniki, ocenianie jej zjawisk i wytworów oraz kształtowanie się i rozwijanie racjonalnego stosunku do problemów związanych z techniką (aspekt poznania teoretycznego);
- zespół umiejętności - zarówno motoryczno? sprawnościowych, jak i intelektualnych, warunkujących właściwie obcowanie z techniką, tzn. racjonalne korzystanie z urządzeń technicznych i utrzymywanie ich w stałej sprawności, projektowanie i wytworzenie nowych dóbr materialnych, planowanie działania technicznego, posługiwanie się informacją techniczną itp.
- odpowiednie postawy człowieka wobec techniki i związanych z nią działań, w szczególności w wysokim poczuciu odpowiedzialności za osobiste i społeczne skutki przewidywanych i realizowanych działań technicznych, wobec wielorakich następstw postępu technicznego, a w tym również następstw nie po-żądanych, a nawet szkodliwych (aspekt poznania twórczego).

Na podkreślenie zasługuje trzecia grupa elementów składających się na treść pojęcia kultura techniczna. Przedsta-wione składniki treści pojęcia kultura techniczna powinny występować na każdym poziomie relacji człowiek - kultura, a więc na poziomie:
- twórców techniki, tzn. wynalazców, projektantów, konstruktorów, ludzi podejmujących decyzje w sprawach ekonomiczno? technicznych itp.,
- producentów, czyli ludzi zajmujących się zawodowo produkowaniem dóbr materialnych,
- użytkowników wytworów techniki, w tym urządzeń technicznych oraz tych, którzy utrzymują urzą-dzenia w stanie funkcjonalnej sprawności.

Z. Wołk (1988, s. 10), kulturę techniczną określa jako racjonalny, estetyczny i społecznie użyteczny stosunek człowie-ka do techniki oraz wykorzystanie techniki w celu podnoszenia poziomu życia ekonomicznego, społecznego, duchowego i co-dziennego społeczeństwa, zgodnie ze stanem postępu technicznego. Natomiast Cz. Plewka (1991, s. 332) wychodzi z założenia, iż kultura techniczna jest częścią kultury pracy i zależy zarówno od poziomu techniki, jak również od możliwości i umiejętno-ści właściwego wykorzystania zdobyczy nauki w praktyce, czyli w procesach pracy.


7. RELACJE: KULTURA TECHNICZNA A KULTURA PRACY, KULTURA EKONOMICZNA, KULTURA PRAKSEOLOGICZNA, KULTURA OGÓLNA CZŁOWIEKA

Pojęcia kultura informacyjna i kultura informatyczna wywodzą się z pojęcia kultura techniczna i pojęcia kultura pracy. Mają też silne powiązania z pojęciem kultura ekonomiczna i prakseologiczna (organizacyjna), jako że prakseologia bada czyn-ności człowieka ze względu na sprawność, ekonomiczność i skuteczność.

Najszerszym pojęciem jest kultura pracy, nieco węższym zakresowo ? pojęcie kultura techniczna. Tym pojęciom podporządkowane są pozostałe.
Można stwierdzić, że:
- kultura informatyczna to system, postawa człowieka wobec środków informatyki i ich roli w rozwoju współczesności;
- kultura informacyjna to system postaw człowieka wobec roli informacji i technologii informacyjnych w rozwoju współczesności.

W treści pojęcia każdej technologii zawarte są trzy komponenty:
- tworzywo danej technologii (w technologiach informacyjnych są nim zbiory informacji określonego rodzaju), które wiąże się z odpowiedzią na pytanie o to z czego mamy uzyskać wynik końcowy,
- co jest celem danej technologii? Chodzi więc o takie działania na tworzywie, które prowadzą do prze-tworzenia go w oczekiwaną postać;
- jak działanie będzie zorganizowane? Z zastosowaniem jakich środków techniki? Bezpośrednio z tym pytaniem wiąże się pytanie o kompetencje osób podejmujących dane działanie.

Powyższe wyjaśnienie wskazuje jednocześnie, że treść pojęcia kultura informacyjna w podanym wyżej znaczeniu jest zakresowo szersza od treści pojęcia kultura informatyczna. Tak więc w treści omawianych pojęć wyróżnić należy trzy komponenty treściowe, stanowiące komponenty strukturalne postaw człowieka wobec informacji, technologii informacyjnych i techniki informatycznej.

8. PROPOZYCJA WŁASNA DEFINICJI POJĘCIA ?KULTURA TECHNICZNA?

Wykorzystując wnioski z powyższych analiz można sformułować następującą definicję: kultura techniczna to system stałych skłonności i sprawności woli człowieka, umożliwiający mu godne wykorzystywanie wytworów i utworów techniki występujących w otaczającej go rzeczywistości, w celu zmiany jakości życia swojego i innych ludzi. Wyraża się ona we względnie trwałych i pozytywnych postawach wobec zjawisk techniki, twórców i wytwórców techniki oraz opanowanej wiedzy technicznej, ale przede wszystkim w etycznych zachowaniach oraz postępowaniach człowieka w różnych sytuacjach technicznych.

Definicja ta, oprócz tradycyjnych składników treściowych, zawiera nowe składniki etyczne. Ten nurt rozważań ukierunkowuje na problem wartości, jakie niesie zjawisko upowszechniającej się i wszechobecnej techniki. W istocie przecież kultura jest terenem ujawniania wartości. Kultura techniczna powinna być także pojęciem, w treści którego wartości konsty-tuujące człowieka żyjącego w świecie techniki i korzystającego z dóbr techniki muszą znaleźć należne im miejsce.

9. METODOLOGICZNE KONSEKWENCJE PRZYJĘTEJ DEFINICJI

Zachowania i postępowania człowieka, wyrażane w jego reakcjach na różne bodźce, zależą od aktualnego poziomu jego rozwoju, w tym poziomu rozwoju systemu jego postaw. Innymi słowy, są one wynikiem zarówno wpływu otoczenia, jak również cech własnej osobowości.
Postawy jako względnie trwały stosunek człowieka do określonych przedmiotów i zjawisk mają zawsze określony:
-przedmiot, do którego się odnoszą i jego zakres postaw (mogą być ogólne bądź szczegółowe);
-kierunek postaw ? są ukierunkowane, oznaczają akceptację lub odrzucenie (przychylne, nieprzychylne);
-siłę postaw ? mają swoje natężenie;
-kompletność, zwartość postaw ? mogą występować w pełnej lub niepełnej strukturze (brak któregoś z komponentów);
-trwałość postaw ? mogą być względnie trwałe lub doraźne;
-zwartość postaw - mogą występować samodzielnie lub łączyć się w zespoły.

Postawy nie są czymś wrodzonym, rozwijają się w procesie wychowania i nabierania doświadczenia pod wpływem prze-żyć wewnętrznych i wpływów zewnętrznych. Często źródłem naszych postaw są po prostu emocje, którym ulegamy, nie zastanawiając się nad tym, czy są one słuszne, czy nie. Postawy są istotnymi elementami psychiki, kształtowanymi zarówno przez normy kulturowe, jak również systemy wartości i wzory zachowań, przekazywane w danej społeczności czy grupie z pokolenia na pokolenie. Te normy kulturowe, systemy wartości i wzory zachowań są podstawą, na której tworzą się postawy społeczne.

Mogłoby się wydawać, że sprawa odpowiedniego rozwoju postaw jest dość łatwa. Należy ustalić cel, do którego zmierzamy i określić metody działania, aby człowiek nie tylko musiał, ale chciał dobrze działać. W rzeczywistości napotykamy przeszkody, które są trudne - a nieraz niemożliwe - do przezwyciężenia.

Każdy człowiek, aby mógł właściwie funkcjonować w określonym środowisku, musi być do niego przygotowany. Wymaga to rozwinięcia takich jego postaw, które umożliwią mu pełne zaangażowanie się w re-alizację wartości. Wychodzimy z założenia, że rozwój techniki wpływa na system wiedzy, umiejętności, nawyków i przekonań człowieka, który w swoich życiowych, bądź zawodowych sytuacjach wykorzystuje osiągnięcia techniki. Tak kreowane sytuacje techniczne oddziaływają na siłę i trwałość postaw człowie-ka. Ujawnione postawy wobec techniki (w domu rodzinnym, szkole w środowisku pozaszkolnym), będą się umacniać w warunkach sprzyjających ich dalszemu rozwojowi, zaś w warunkach niesprzyjających może i powinno, dojść do zmiany niektórych postaw, bądź przebudowy ich struktury. Kierunek zmian zależeć będzie od trwałości i elastyczności postaw oraz od dostrzeganych przez podmiot możliwości o przewidywanych konsekwencjach tych zmian. Bez wątpienia należy stwierdzić, że postawy podlegają stałym przekształceniom wywoływanym przez wpływ na nie szeregu zjawisk i procesów.

Postawy najłatwiej krystalizują się i są najpełniejsze wobec obiektów i sytuacji istotnych, znaczących w życiu człowieka. Możemy zatem przyjąć, że postawy wobec techniki powinny przybierać postać względnie pełną, z uwagi na wszechobecność techniki i jej kulturotwórcze cechy.
Podejmując analizę problemu treściowej zawartości pojęcia kultura techniczna nie można pominąć tego wszystkiego, co wiąże się i określa godność człowieka jako celu podejmowanych działań technicznych. Prymat osoby nad techniką ujawnia się w tym, że właśnie ON ? człowiek z całym systemem wartości, podejmuje działania, których wyniki mają służyć nie tylko jemu jako twórcy czy wytwórcy, lecz mają być dobrem dla innych, mają budować w nich (ułatwiać tę budowę) ich własne człowieczeństwo, mają wspomagać człowieka w realizacji własnych zamierzeń i planów życiowych. Godność integruje osobowość człowieka, pomaga w ukierunkowaniu i afirmacji życia, niezależnie od zakresu doświadczeń życiowych i treści doświadczeń technicznych człowieka. Świadomość godności własnej człowieka pozwala ukierunkowywać zachowania człowieka w środowisku technicznym, zgodnie z własnymi przekonaniami i normami.

W literaturze bardzo rzadko podejmowane były próby określenia poziomu kultury technicznej młodzieży, pracowników itp. Dziś szczególnie kryteria etyczno? moralnego wartościowania postępowań człowieka w sytuacjach technicznych stały się podstawą oceny wyników przez niego uzyskiwanych. To upoważnia do wyróżnienia następujących postaw względem techniki:
-postawy roztropności w działalności technicznej;
-postawy umiarkowania w czasie wykonywania i wykorzystania urządzeń technicznych;
-postawy wytrwałości wobec poszanowania wyników działalności technicznej i zjawisk technicznych;
-postawy szacunku dla innych osób współkorzystających z techniki.
Każda z wyróżnionych postaw pozwala wyznaczyć oczekiwany sposób zachowań człowieka względem innych ludzi lub przedmiotów.

10. NEGATYWNE POSTAWY WOBEC TECHNIKI KOMPONENTEM KULTURY TECHNICZNEJ

Na system postaw człowieka wobec techniki składają się nie tylko postawy pozytywne, oczekiwane, ale także postawy negatywne.

Do najczęściej występujących postaw negatywnych należy zaliczyć:
- postawę niemożności,
- kompleks przeciętności,
- dogmatyzm,
- zarozumialstwo i zadowolenie z siebie,
- bałaganiarstwo.

W tej liście na podkreślenie zasługuje najbardziej szkodliwa postawa niemożności. Człowiek, który reprezentuje taką postawę, jest praktycznie niezdolny do skutecznego działania technicznego. Postawa ta działa paraliżująco na umysł człowieka i jego wolę. Łączy się z niewiarą we własne siły, budzi zniechęcenie, lęk przed inicjatywą, ogranicza odwagę człowieka. Konsekwencją jest kompleks niższości i rezygnacja z działań możliwych do podjęcia ze względu na potencjał posiadany przez czło-wieka. Utrwalenie tej postawy prowadzi do asekuranctwa, unikania odpowiedzialności, nastawia człowieka na stereotypowe działania i myślenie. Człowiek praktycznie nie podejmuje nowych działań, lecz broni tego, co już osiągnął.

Zachowania człowieka określane przez postawę przeciętności o dużej sile charakteryzują się m.in. zadawalaniem się tym, co dotychczas uzyskałem, czyli brakiem skłonności do działań innowacyjnych i transgresyjnych, brakiem motywacji do takich działań, przesadnym wartościowaniem wszystkiego w kategoriach ?czy mi się to opłaca?? W tym sensie postawa przeciętności jest odmianą postawy niemożności. Jeżeli treść postawy przeniesie się na różne sfery aktywności człowieka, to prowadzić może do kompleksu przeciętności. Występuje on w tych środowiskach, w których nie jest doceniana samodzielność, twórcza inicjatywa itd.

Dogmatyzm jest postawą negatywną, ograniczającą drogę do wyższych osiągnięć. Preferowanie standardowych rozwiązań, zachowań i metod myślenia prowadzi do sztywności działania, w konsekwencji ograniczającego ich skuteczność. Człowiek o rozwiniętej postawie dogmatyzmu odrzuca to wszystko, co jest lub tylko wydaje się sprzeczne z przyjętymi poglądami, przekonaniami
i normami. Dogmatyk nie jest tolerancyjny, lecz jednostronny w swoim myśleniu, wartościowaniu i działaniu tylko swoje przekonania i ?swoją prawdę?, nie dopuszcza myśli, że ktoś inny może mieć rację. Pewną odmianą dogmatyzmu jest rutynizm jako swoista negatywna postawa praktyczna, która może być skojarzona z niedołęstwem, opieszałością czy lenistwem (praktycznym lub intelektualnym).
Zarozumialstwo i przesadne zadowolenie z siebie to kolejne negatywne postawy określające styl i treść zachowań człowieka. Zarozumiałym jest ten człowiek, który uważa swoje postępowanie za najlepsze, najwłaściwsze i najbardziej odpowiadające uznanym wzorcom. Jego oceny i poglądy są jedynie słuszne, najlepsze, wobec tego nie uznaje potrzeby uczenia się i doskonalenia swoich zachowań. Człowiek zadufany w sobie uważa, że poziom rozwoju jego zdolności, wiedzy i sprawności jest na tyle wysoki, iż szkoda czasu na analizę innych rozwiązań. Jeżeli napotka na krytykę, uznaje ją za obrazę własnej godności.

Zadowolenie z siebie, jako przesadnie wysokie poczucie własnej wartości, może mieć różne źródło. Przykładowo, może być nim preferowanie zbyt ubogich, co do treści i zakresu celów własnej aktywności życiowej czy zawodowej.

Bałaganiarstwo, jest postawą destrukcyjnie wpływającą na ogół zachowań człowieka i uzyskiwane przez niego efekty. Znajduje to odbicie także w skutkach działań w środowisku życia i pracy człowieka. Bałaganiarz to człowiek, na którym z reguły nie można polegać, jego zachowań nie można opisać, ani przewidzieć. Sam źle pracuje i dezorganizuje pracę innym. Postawa ta znajduje swoje źródło w nieumiejętności koncentracji uwagi na tym, co się czyni, niedorozwoju intelektualnym, braku umie-jętności korzystania z rozumu i metod zorganizowanego działania.

11. WYMIARY STRUKTURALNE KULTURY TECHNICZNEJ

Przyjęte w tej pracy założenie, że kultura techniczna jest systemem postaw człowieka wobec różnorodnych zjawisk techniki, oznacza potrzebę przyjęcia określonej koncepcji teoretycznej dotyczącej treści postaw.

Postawa jest abstrakcyjną kategorią psychologiczną i jako taka nie podlega bezpośredniej obserwacji. Można ją trak-tować jako uwewnętrzniony stosunek do przedmiotów i zdarzeń, które są reprezentantami przypisywanych im przez jednost-kę wartości.

Badając postawy poznajemy system wartości danej osoby, bądź badanej grupy. Technikę zaliczamy do świata kultury i analizujemy z punktu widzenia wartości. I chociaż jest ona pochodna względem świata przyrodniczego, staje się coraz bardziej tworem współczesnej kultury. Świat kultury jest źródłem wielu społecznie uznawanych wartości. Składają się na niego zarówno wszelkie wytwory, jak i utwory ludzkiej aktywności, jak też i sama aktywność człowieka. Każdemu z tych wyników i działań człowiek przypisuje określone wartości, względem których jednostki mają określone postawy. Dla wyznaczenia empi-rycznego sensu badanych postaw ważne jest przyjęcie wyraźnej deklaracji, co do sposobu interpretacji problemu struktury treści postaw.

W strukturze każdej z postaw można wyróżnić trzy komponenty strukturalne: poznawczy, behawioralny i emocjo-nalny. Ich układ jest hierarchiczny.

Zwykle najważniejszą rolę przypisuje się komponentowi poznawczemu, świadomościowemu. Zmiana tego komponentu intelektualnego prowadzi do zmian w pozostałych elementach. Jego wyrazem jest wiedza człowieka o przedmiocie postawy, ale także przekonania, przypuszczenia i wątpienia osoby, co do danego przedmiotu postawy. Jak stwierdza T. Mądrzycki (1977, s. 50), przekonania są intelektualnym stanem pewności o realności lub słuszności jakiegoś przedmiotu lub słuszności jakiegoś stanu rzeczy. Tak więc zauważyć należy tutaj, że autorzy stosują dla opisu komponentu poznawczego pojęcia wiedza i wiadomości. M. Marody (1976) wyjaśnia różnicę między nimi. Wiedza to pewien mniej lub bardziej pełny, system pojedynczych wiadomości o określonym obiekcie. Jest ona efektem uzyskania nie tylko określonych informacji, ale i operowania nimi, a więc aktywności intelektualnej jednostki, dzięki której powstaje pewien obraz danego obiektu (mniej lub bardziej zgodny z rzeczywistością). Wynikiem tej wiedzotwórczej działalności są przekonania, oceny, opinie, przypuszczenia itp.

Komponent emocjonalny utożsamiany jest zwykle z układem uczuć, emocji wywoływanych przed przedmiot postawy. Uczucia te mogą być dodatnie lub ujemne. Obojętność uczuciowa, oznaczająca zero na skali kontinuum, wyklucza istnienie postawy. M. Marody zauważa przy tym, że w treści omawianego komponentu należy dostrzegać składniki emocjonalno? ocenia-jące. Jej zdaniem łączne traktowanie tych składników wiąże się z podobieństwem ich funkcji. Oba bowiem pełnią funkcje orientacyjno? motywacyjne.


BIBLIOGRAFIA

1.Polska plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001 ? 2006. Doku-ment Rady Ministrów z dnia 11 września 2001 roku, http://kbn.icm.edu.pl/cele/index.html
2.Adamski D.: Polska ? w kierunku Europy innowacyjności i wiedzy, czy społeczeństwa szumu informacyjnego. VaGla Internet i Prawo, http://www.vagla.pl
3.Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce. Dokument Komitetu Badań Naukowych z dnia 28 listopada 2000 roku opracowany na podstawie siedmiu ekspertyz pod zbiorczym tytułem ?Społe-czeństwo Globalnej Informacji w warunkach przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.?
4.Czuba D.: Kultura informacyjna studentów (na przykładzie studentów Wydziału Matematyczno? Przyrodni-czego Uniwersytetu Rzeszowskiego). Praca magisterska napisana pod kierunkiem W. Furmanka. Uniwersy-tet Rzeszowski 2002.
5.Ernt P.: Społeczeństwo informacyjne. Przegląd problematyki. Praca magisterska napisana pod kierunkiem W. Furmanka. Uniwersytet Rzeszowski 2002.
6.Fuglewicz P.: Obywatel w Internecie: www.egov.pl/_baza/is/fuglewicz.ppt
7.Furmanek W.: Upowszechnienie mediów a wychowanie do odpowiedzialności. Materiały Konferencji Nauko-wej ?Multimedia w nauce i kulturze?. Tarnów 1995.
8.Furmanek W.: Wychowanie do odpowiedzialności. Materiały Konferencji Naukowej ?Multimedia w nauce i kulturze?. Tarnów 1995.
9.Goban?Klas T.: Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. War-szawa ? Kraków, 1999.
10.King A., Schneider B.: Pierwsza rewolucja globalna. Warszawa 1992.
11.Krawczyński E., Talaga Z., Wilk M.: Technologia informacyjna nie tylko dla uczniów. Informacja sygnalna Wydawnictw Szkolnych PWN.
12.Krąpiec M.: Człowiek w kulturze. Lublin 1979.
13.Krąpiec M.: Ja człowiek. Lublin 1992.
14.Krąpiec M.: Metafizyka. Zarys teorii bytu. Lublin 1978.
15.Krąpiec M., Kamiński S., Zdybicka Z., Jaroszyński P.: Wprowadzenie do filozofii. Lublin 1992 (1994 wyd. II).
16.Mądrzycki T.: Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw. Warszawa 1979.
17.Mądrzycki T.: Warunki i metody zmiany postaw. [W:] Teorie postaw. Pod red. S. Nowaka. Warszawa 1973, s. 317.
18.Mesarovic M.: Mikroelektronika i społeczeństwo. Na dobre czy na złe? Warszawa 1987.
19.Paszczyński S.: Społeczeństwo informacyjne ? szanse i zagrożenia. Materiały konferencji naukowej ?Mul-timedia w nauce i kulturze?. Tarnów 1995.
20.Plewka Cz.: Kultura pracy. Szczecin 1991.
21.Pochanke H.: Dydaktyka techniki. Warszawa 1985.
22.Sysło M. M.: Liceum bez informatyki? http://www.akademia.logon.pl.
23.Wołk Z.: Kształtowanie kultury technicznej uczniów szkół ogólnokształcących. Zielona Góra