Polska myśl niepodległościowa w czasie zaborów

Uczucia przynależności narodowej i przywiązanie do rodaków przyczyniały się do wybuchów powstań i walk o niepodległość, kiedy to odbierano komuś ojczyznę. W dziejach Polski jednym z takich burzliwych okresów, był czas zaborów przypadający na lata 1795-1918. Klęska powstania kościuszkowskiego (16 listopada 1794 r.) została zakończona III rozbiorem ( 3 stycznia 1795)- państwo, którego początki sięgały X wieku, zniknęło z mapy Europy. Przestało istnieć wojsko polskie, uległ likwidacji sejm i sejmiki ziemskie, a miejsce tymczasowych władz okupacyjnych zajęła administracja państw zaborczych. Dotychczasowy symbol państwa polskiego- zamek królewski na Wawelu- zamieniony został na koszary, a znajdujące się tam insygnia koronacyjne Prusacy wywieźli do Berlina. Dał się we znaki kryzys gospodarczy. Najgorszą sytuację mieli Polacy spod zaboru Austriackiego i Pruskiego, ponieważ oba te państwa walczyły jeszcze z rewolucyjną Francją, dlatego też wprowadziły na tych terenach dotkliwy ucisk podatkowy i przymusowy pobór rekrutów, którzy trafiali na wiele lat do obcej armii. Zaborcy starali się, aby Polacy ulegli wynarodowieniu, ale mimo to, ich poczucie tożsamości narodowej nie zniknęło. Mieli różne koncepcje walki o odrodzenie państwa, niektóre z nich miały większą szansę inne mniejszą na uzyskanie obranego celu. Już w dwa lata po podpisaniu aktu rozbiorowego powstała tzw. Liga Narodów, która odegrała znaczną rolę w podtrzymywaniu idei walki. Należy wspomnieć również o trzech silnych powstaniach: listopadowym (1830), krakowskim (1846) oraz styczniowym ( 1863). Bardzo duże znaczenie miał wówczas także Napoleon Bonaparte, w którym Polacy żywili nadzieję przez dość długu okres czasu. Masowo powstawały różne tajne i jawne stowarzyszenia, partie polityczne roztrząsające sprawę niepodległości Polski. Ostatecznie dopiero po I wojnie światowej, państwo polskie zostało wskrzeszone ( jesień 1918r.). Dzień 11 listopada uznawany jest za święto narodowe, ponieważ wtedy Polska odzyskała niepodległość.
Pierwsze lata po upadku państwa polskiego to okres poszukiwań dróg zmierzających do podjęcia walki o utraconą niepodległość. Na terenie zaboru austriackiego w 1796 r. została utworzona Centralizacja Lwowska z W.Dzieduszyckim na czele. Organizacja ta objęła swymi działaniami Warszawę, Wilno, Wołyń i Wielkopolskę, a jej celem było wznowienie walki zbrojnej. F.Gorzkowski prowadził agitację powstańczą wśród chłopów na Podlasiu. Kres działalności patriotów polskich położyły aresztowania, ale mimo to nadal działała grupa spiskowców prowadzona przez E.Mycielskiego- zawiązali w Warszawie w 1798 Towarzystwo Republikanów Polskich. Popularyzowaniem sprawy polskiej za granicą zajęły się grupy emigrantów przebywających w Paryżu, Lipsku, Dreźnie i Wenecji. Na emigracji wyłoniły się ośrodki patriotyczne, których członkowie uważali, że niepodległość można odzyskać przy zbrojnej pomocy z zewnątrz. Np. w Paryżu w sierpniu 1795 r. powstała Deputacja- organizacja o charakterze lewicowym. Jej członkowie dążyli do wywołania powstania w kraju. Wyłoniła się również Agencja ( bardziej umiarkowana), z którą związany był J.Wybicki. Agencja prowadziła działalność dyplomatyczną w państwach uznawanych za sojuszników sprawy polskiej. Oba ugrupowania zgadzały się w najważniejszej kwestii- utworzenia armii polskiej na emigracji.
Z końcem września 1796 r. do Paryża przybył gen.J.H.Dąbrowski. Przedstawił do Dyrektoriatu projekt sformowania legionów polskich przy armiach francuskich. Ostateczną decyzję ( zgodę) wyraził Bonaparte, naczelny dowódca armii francuskiej we Włoszech. Już 9 stycznia 1797 r. podpisano konwencję między rządem Republiki Lombardzkiej a gen.Dąbrowskim. Już w maju Legiony podzielono na trzybatalionowe legie ( 1.- J.Wielhorski; 2.- F.Rymkiewicz; 3.- W.Aksamitowski). Odrodzenie wojska polskiego bardzo silnie odbiło się w świadomości Polaków, gdyż było to dla nich gwarancją odrodzenia ojczyzny. Kiedy do Paryża przybył J.Wybicki, wzruszył się znakami narodowymi i polskimi mundurami aż tak, że napisał pieśń „Jeszcze Polska nie umarła”. Przeszła ona do historii jako „Mazurek Dąbrowskiego”. Legion odśpiewał ją w 1798 r. po wysłuchaniu rozkazu Dąbrowskiego z okazji wkroczenia do Rzymu.
Polacy zawierzający w Napoleona, przeliczyli się jednak, gdyż zawarł on pokój z Austrią w Campo Formio, co automatycznie odsuwało na nieokreślony czas wkroczenie Legionów Polskich do środkowej części Europy. Napoleon wykorzystywał nowostworzone wojsko polskie w różnych bitwach np. pod Legnano, w Mantui, czy na San Domingo, gdzie wysłał je, gdy ich obecność stała się kłopotliwa. I to właśnie tam poległa większa część wojska.
Jednak wśród Polaków znowu odżyły nadzieje związane z Napoleonem, kiedy to Francja pokonała Prusy w 1806 r. Na początku listopada Dąbrowski i Wybicki nawoływali rodaków do udziału w powstaniu przeciw zaborcy pruskiemu oraz zachęcali do tworzenia wojska. Niedługo potem Wielkopolska była wolna.
Kolejnym krokiem do zaspokojenia polskich dążeń niepodległościowych był traktat tylżycki podpisany w 1807 r. Wówczas to zadecydowano o powstaniu Księstwa Warszawskiego ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Austria nie uznała tego traktatu i ruszyła na Księstwo, lecz armia Poniatowskiego stawiła skuteczny opór pod Raszynem. Generał wydał odezwę wzywającą do powstania przeciw Austriakom ( w Galicji). Wiele ludzi chwyciło za broń- nawet młodzież szlachecka i chłopi. Do Księstwa Warszawskiego przyłączono 4 nowe departamenty, jednak nie przetrwało ono długo, bo już w 1812 r. zostało ono zajęte przez wojska carskie.
Kiedy zakończono ekspansje Napoleona (wygrana koalicji antyfrancuskiej w bitwie pod Waterloo 18 sierpnia 1815), zorganizowano Kongres Wiedeński, aby dyskutować nad kwestią przyszłej Europy. Zadecydowano wówczas powstaniu Królestwa Polskiego połączonego unią personalną z Rosją. Polityka rosyjska względem Królestwa była niezadowalająca dla Polaków (brak zainteresowania, łamanie konstytucji). Zaczęły powstawać nowe ugrupowania spiskowe. Major W.Łukasiewicz utworzył w 1819 r. Wolnomularstwo Narodowe ( MASONERIA), a po jego rozwiązaniu Towarzystwo Patriotyczne. Ich celem była niepodległość Polski, ale nie określano czasu ani sposobu jej osiągnięcia. Większość organizacji zostało rozbitych w latach 1823-1835 podczas nagonki Nowosilcowa. Kolejne bardziej znaczące ugrupowanie powstało później dopiero w 1829 r., a było to Sprzysiężenie Podchorążych Wysockiego, które wysunęło hasło walki o niepodległość.
Oprócz organizacji zafascynowanych ideami romantyzmu, powstawały również związki o nastawieniu typowo pozytywistycznym-czyli stawiającym na pracę u podstaw. Można do nich zaliczyć związki młodzieży uniwersyteckiej (np. Panta Koina), których celem było samokształcenie i wzmocnienie poczucia narodowego, czy chociażby tajne loże masońskie, gromadzące elitę kulturalną i polityczną Królestwa, kładące nacisk na rozwój oświaty.
Kiedy Europę ogarnęła fala wystąpień narodowych i rewolucyjnych (Belgia walczyła o niepodległość) znacznie ożywiła się działalność spiskowa w kraju. Decyzję o podjęciu działań podjęto szybko, pomimo niesprzyjających warunków. Wieczorem 29 listopada 1830 r. grupa z S.Goszczyńskim na czele zaatakowała pałac belwederski- siedzibę ks.Konstantego. Powstanie uratował wtedy lud Warszawy, który opanował arsenał i wypędził ze stolicy rosyjskich żołnierzy. Jednak nieodpowiedni dobór władz spowodował klęskę powstańców w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831r. Wkrótce- 6 września Rosjanie zajęli także Warszawę, a kontynuacją walki rozpoczętej „nocą listopadową” miała być emigracja.
Szacuje się, że do 1847 r. na emigrację udało się ok. 11 tys. Polaków (większość nich stanowiła elita kulturalna i polityczna narodu), stąd też przyjęło się określać ją mianem Wielkiej Emigracji. Jednym z ważniejszych ugrupowań było Towarzystwo Demokratyczne Polskie pod kierownictwem T.Krępowieckiego. W 1836 r. wydało ono tzw. Wielki Manifest, w którym głoszono uzyskanie niepodległości tylko dzięki samym Polakom. Znaczący wpływ miał także Hotel Lambert z A.Czartoryskim i Wł.Zamoyskim na czele. Liczyli oni na międzynarodowy konflikt, który urzeczywistniłby istnienie niepodległej Polski.
Do kraju potajemnie przybywali z Francji emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Młodej Polski. Jeszcze w 1835 r. powstała w Krakowie organizacja- Stowarzyszenie Ludu Polskiego, która swą działalność prowadziła we wszystkich zaborach i wśród różnych grup społecznych, jednak w 1838 r. odkryto spisek.
Zaczęto więc planować organizację następnego powstania. W nocy z 20 na 21 lutego 1846 r. zaatakowano w Krakowie oddziały austriackie. Powstanie krakowskie zaliczane jest do najbardziej radykalnych wystąpień zbrojnych na ziemiach polskich XIX wieku. Jego rola w dziejach narodu polskiego polegała na tym, że sprawę niepodległości próbowano połączyć z uwłaszczeniem chłopów i ich pozyskania dla czynu powstańczego. Ważnym momentem dla tego powstania było powstanie Chochołowskie, podczas którego 300 górali, wśród których agitację prowadził J.Andrusikiewicz, 21 lutego rozbiło posterunek straży skarbowej. Chcieli się przyłączyć do powstania o wolną Polskę, ale nie udało się to ze względu na brak dowództwa.
Podczas Wiosny Ludów 1848-1849 wybuchło powstanie wielkopolskie i miały miejsce wolnościowe wystąpienia w Galicji, Polacy wzięli też udział m.in. w rewolucji węgierskiej (Legiony polskie). W Królestwie Polskim po 1831 władze rosyjskie stopniowo znosiły autonomię, rusyfikowały szkolnictwo i administrację. Reakcją na to stały się polskie spiski patriotyczne, które wywołały represje władz. Po 1856 zwiększyły one zakres swobód w Królestwie, a w reakcji na nasilenie się dążeń niepodległościowych. Dyskusje nad kwestią niepodległości zainicjowały powstanie dwóch ugrupowań: białych- opowiadających się za autonomią, pracą organiczną i powolnym działaniem na rzecz wyzwolenia, i czerwonych- zwolenników walki. W 1863 r. - wybuchło powstanie styczniowe (1863-1864), zakończone klęską. Sytuacja ziem polskich po upadku tego powstania uległa poważnej zmianie. Doprowadziło to do ostatecznego pogrzebania romantycznej idei walki o niepodległość. Po 1864 r. górę wzięły działania zmierzające do przebudowy wewnętrznej kraju oparte na pracy organicznej – oświacie, walce z analfabetyzmem, rozwoju szkolnictwa zawodowego i tajnego nauczania w celu utrzymania polskości i stworzenia nowoczesnego narodu.
Kiedy świat przeżywał narodziny ruchu robotniczego i ludowego, grupa działaczy z Królestwa Polskiego, utrzymująca kontakty z polską emigracją w Szwajcarii i związkami robotników w Rosji, opracowała Program socjalistów polskich, w którym zapowiadała zjednoczenie proletariatu i walkę z rządem zaborczym. Z inicjatywy L.Waryńskiego w 1882 r. w Warszawie powstałą pierwsza marksistowska Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat zwana Wielkim Proletariatem, która za główny cel stawiała sobie zwycięstwo proletariatu na drodze do rewolucji.
Natomiast już w 1892 r. w Paryżu działacze zgrupowani wokół B.Limanowskiego, odrzucili idee marksistowskie. Podjęli za to myśl walki o niepodległość i zjednoczenie wszystkich ziem polskich w demokratycznym państwie. Rok później doszło w Warszawie do połączenia Związku Robotników Polskich i II Proletariatu i powstania Polskiej Partii Socjalistycznej, której kierownictwo objął J.Piłsudzki. Najważniejszym celem PPS było odzyskanie niepodległości.
Ważnym ugrupowaniem był również Związek Młodzieży Polskiej (Zet). Jego celem była agitacja wśród różnych środowisk społecznych i doprowadzenie do zbrojnego powstania. W Genewie powstała Liga Polska ( za sprawą Z.Mikołowskiego), która jednak została przekształcona na Ligę Narodową przez R.Dmowskiego. Program partii przewidywał powstanie silnego, jednolitego nowoczesnego narodu, a także głosił przy tym hasła nacjonalistyczne i antysemityckie.. Wkrótce jednak jej działacze powołali Stronnictwo Norodowo-Demokratyczne, czyli endecję.
Niepowodzenie Rosji i walce z Japonią obudziły nadzieje Polaków na wyzwolenie i zaktywizowały działania partii i ugrupowań. Szczególną aktywnością charakteryzowała się wówczas PPS J.Piłsudzkiego, tworząc formacje wojskowe do przyszłej walki zbrojnej. W przed dzień międzynarodowego konfliktu wyodrębniły się wśród polskich polityków dwie koncepcje dotyczące przyszłych losów państwa: prorosyjska R.Dmowskiego (endecja) i wiążąca nadzieje na odzyskanie niepodległości Polski z sojuszem z państwami centralnymi J.Piłsudzkiego (socjaliści).
Pierwsza wojna światowa zakończyła się podpisaniem rozejmu w Compiegne 11 listopada 1918 r. I tak, zgodnie z postanowieniami Konferencji Paryskiej, powstała Polska. Tego dnia ogłoszono niepodległość państwa polskiego.
Z tego, co zostało napisane powyżej, można wywnioskować, że losy Polaków w okresie zaborów, nie były proste. Wręcz przeciwnie- przez te wszystkie lata musieli się oni zmagać z okrutnym traktowaniem przez zaborców. Państwa te za wszelką cenę dążyły do wynarodowienia Polaków, do zniszczenia ich poczucia tożsamości narodowej oraz do wzbudzenia posłuszeństwa względem nowych władz. Polacy mimo to nie poddali się. Charakteryzowali się wielkim uporem w dążeniu do odzyskania niepodległości.
Ogromne znaczenie w tych dążeniach miały Legiony Polskie, w których walczyło ok. 35 tys. żołnierzy. Stały się one szkołą demokracji i patriotyzmu. W ciągu nieustannych, trudnych walk prowadzonych przez Legiony zdobywała doświadczenie kadra dowódcza i oficerska. Czyn legionowy zaowocował rozbudzeniem świadomości narodowej Polaków oraz pobudzeniem ich dążeń niepodległościowych. Jego symbolem stał się dla wielu pokoleń „Mazurek Dąbrowskiego”.
Krótki okres istnienia Księstwa Warszawskiego również był dla Polaków ważnym momentem dziejowym. Instytucje państwowe i prawne były polskie. Nowe zasady prawne, reforma administracji i wymiaru sprawiedliwości były niewątpliwymi osiągnięciami. Wówczas ważną rolę w podtrzymaniu ducha polskości odegrało polskie wojsko, oparte na demokratycznych zasadach.
W historii polskich ruchów narodowowyzwoleńczych także Powstanie Listopadowe zajęło poczesne miejsce. Polacy ulegli, ale przez osiem miesięcy walczyli z armią, uważaną za najsilniejszą w Europie. Żołnierze polscy wykazali imponującą odwagę i wartości bojowe, choć nie byli dobrze dowodzeni. Powstanie Listopadowe miało szlachecki charakter. Wyzwoliło siły narodu w niespotykanym dotąd stopniu. Prasa, broszury polityczne, poezja powstańcza, kazania księży pobudziły życie duchowe walczących Polaków.
W podsumowani warto także wspomnieć o Wielkiej Emigracji, która prowadziła intensywną działalność polityczną i propagandową oraz kulturalną. Wtedy to, we Francji powstały najliczniejsze i o dość silnej pozycji ugrupowania i związki Polaków.
Polacy próbowali na przeróżne sposoby odzyskać niepodległość, czekali latami na dogodny moment, aż w końcu taki się zjawił. Wybuch I wojny światowej był dla nich kluczowym rozwiązaniem. Mimo sporów między ugrupowaniami, ostatecznie wygrali- 11 listopada 1918 r. po wieloletnich zmaganiach, odzyskali niepodległość. Najbardziej przyczynił się do tego generał Józef Piłsudski.