Polska na przełomie wieków

Najstarsze znane państewka plemienne na ziemiach polskich — państwa Wiślan i Polan — powstały zapewne w końcu IX w. Wiślanie wkrótce zostali podbici przez państwo wielkomorawskie, natomiast Polanie powiększali swoje terytorium. Gdy w połowie X w. Polanie włączyli się do „wielkiej polityki europejskiej”, informacje o nich zapisali postronni kronikarze — są to pierwsze świadectwa naszych dziejów.


Pierwszy historyczny władca Polski, książę Mieszko I, w 966 przyjął z Czech chrzest — w ten sposób włączył nasz kraj w krąg kultury zachodniej. Około 990 Mieszko przyłączył do swego państwa Śląsk i Małopolskę, a następnie — by ochronić niezależność swego państwa przed ekspansywną polityką Niemiec i Kościoła niem. — oddał je pod opiekę i zwierzchnictwo papieża. Syn i następca Mieszka I, Bolesław I zw. Chrobrym, kontynuował politykę ojca: na zjeździe z cesarzem Ottonem III w Gnieźnie ogłoszono powstanie arcybiskupstwa w Gnieźnie, a zwycięskie wojny toczone z Niemcami i Rusią pozwoliły powiększyć państwo o tereny Milska, Łużyc i Grodów Czerwieńskich. Potwierdzeniem niezależności państwa stały się koronacje Bolesława Chrobrego i jego syna Mieszka II.Następcom wielkiego Bolesława nie udało się utrzymać jego pozycji — państwo musiało uznać zależność od cesarstwa i prawa Czech do Śląska, książętom przyszło walczyć z braćmi i kuzynami o władzę oraz dzielić się nią. Mieszko II przejściowo utracił władzę na rzecz starszego brata Bezpryma, który odesłał cesarzowi insygnia królewskie brata i ojca. Krótko po odzyskaniu tronu zginął. Jego syn, Kazimierz I Odnowiciel, został wygnany z kraju, w którym wybuchły rozruchy przeciw silnej władzy książęcej i przeciw nowej religii. Zamieszanie wykorzystali krajowcy i cudzoziemcy: na Mazowszu po władzę sięgnął Miecław (jeden z wysokich dostojników Mieszka II), a Wielkopolskę spustoszył książę czeski Brzetysław. Gdy Kazimierz wrócił do kraju, najpierw zajął Wielkopolskę i Małopolskę, następnie pokonał Miecława, w końcu odzyskał Śląsk. Odnowił organizację kościelną i zreorganizował system finansowania drużyny książęcej.


Swą stałą rezydencję przeniósł do nie zniszczonego przez wrogów Krakowa. Syn Kazimierza, Bolesław II Śmiały (Szczodry), nie zaprzątnięty problemami wewnętrznymi, mógł skupić się na problemach międzynarodowych: zbliżył się do władców Węgier i Rusi i uczestniczył w sporach wewnętrznych ich rodów. W 1076 wykorzystał konflikt między cesarstwem i papiestwem, by przyjąć koronę. Wkrótce po koronacji Bolesław został zmuszony przez krajowych przeciwników do opuszczenia państwa. Jego następcą został młodszy brat, Władysław I Herman. Książę polski ponownie uznał swą zależność od cesarstwa i prawa Czechów do Śląska. W sprawach wewnętrznych zdał się na palatyna Sieciecha, co sprawiło, że niezadowoleni zaczęli popierać pretensje książęcych synów, Zbigniewa i Bolesława. Kilkakrotnie próbowano dzielić państwo i władzę, ostatecznie panowanie nad całym krajem objął młodszy syn Hermana, Bolesław III Krzywousty.

Przywrócił on państwu godną pozycję na arenie międzynarodowej: odparł interwencję zbrojną króla niem. w obronie Zbigniewa, ponownie podporządkował Polsce Pomorze Gdańskie i ziemię lubuską, narzucił zwierzchność Pomorzu Zachodnie i rozpoczął jego chrystianizację.
By zapobiec sporom o władzę, Bolesław Krzywousty przed śmiercią w 1138 podzielił kraj między synów: każdy z nich otrzymał swoją dzielnicę, a najstarszy z rodu miał z Krakowa sprawować władzę zwierzchnią. Niestety, rychło rozpoczęły się konflikty. Najstarszy syn Krzywoustego, Władysław II, został wygnany z kraju przez przyrodnich braci, co dało władcom Niemiec okazję do interwencji.
Drugi z kolei senior, Bolesław IV Kędzierzawy, musiał ukorzyć się przed cesarzem, a Śląsk oddać bratankom. Kolejny syn Krzywoustego, Mieszko III Stary, konsekwentnie egzekwował swe prawa seniora. Został on usunięty z Krakowa przez dostojników, którzy wprowadzili na tron — wbrew zasadzie senioratu — najmłodszego syna Krzywoustego, Kazimierza II Sprawiedliwego. W 1180 książęta i dostojnicy świeccy i duchowni zaakceptowali dziedziczność tronu krakowskiego w linii Kazimierza, a zasada zwierzchnictwa księcia krakowskiego nad innymi członkami dynastii utrzymała się do śmierci syna Kazimierza, Leszka Białego (1227).
Rozbicie dzielnicowe przyniosło państwu polskiemu w XII w. utratę międzynarodowego prestiżu i wpływów (na Pomorzu Zach.). W XIII stuleciu — wyraźne straty terytorialne i rosnące zagrożenie. Usamodzielniło się, pod rządami własnej dynastii Pomorze Gdańskie (1228–94). Wielkopolsce zagrażała Marchia Brandenburska. Na Kujawy i Mazowsze napadali od północy Prusowie — powstrzymało ich dopiero osadzenie na pograniczu zakonu krzyżackiego (1226). W 2. połowie stulecia Mazowsze i ziemię sandomierską najeżdżali Jaćwingowie i Litwini. Kilkakrotnie ziemie polskie spustoszyli Tatarzy (1241, 1259/60, 1287/88). Wśród książąt śląskich rosły wpływy panujących w Czechach Przemyślidów.


W XIII w. zaczęły ujawniać się coraz silniejsze tendencje centralizacyjne, które na przełomie XIII i XIV w. wyrażały się w dążeniu książąt do korony królewskiej. Jako pierwszy o zgodę na koronację poprosił papieża książę wrocławski Henryk IV Probus (Prawy). Nie doczekał jednak realizacji swych planów. Na władcę Polski ukoronowany został w 1295 Przemysł II, książę Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. Po jego śmierci po władzę sięgnęli królowie Czech, Wacław II i Wacław III, jednak ich rządy trwały krótko (do 1306). Na początku XIV stulecia najpoważniejszym pretendentem do korony stał się książę brzeskokujawski Władysław I Łokietek, który opanował Wielko- i Małopolskę, część Kujaw oraz ziemie sieradzką i łęczycką. W 1314 dostojnicy i rycerstwo tych ziem, zgromadzeni na zjeździe w Sulejowie, wysłali do papieża petycję, przedstawiającą program odbudowy królestwa i domagającą się dla księcia Władysława korony. Łokietek koronował się w 1320 w Krakowie — uznajemy to wydarzenie za początek odbudowanego Królestwa Polskiego.


Lata panowania syna Łokietka, Kazimierza III Wielkiego, to czas wytężonej pracy władcy nad umocnieniem kraju. Zakończony został spór z Krzyżakami o Pomorze, Kujawy i ziemię dobrzyńską. Król Czech, Jan Luksemburski, zrzekł się praw do tronu polskiego. Książęta mazowieccy uznali swą zależność od Korony Królestwa Polskiego. Drogą układów Kazimierz odzyskał grody na pograniczu z Brandenburgią. Nowym terenem działań od połowy XIV w. stała się Ruś Halicko-Włodzimierska. Dzięki współpracy z Węgrami, w rywalizacji o te tereny Polska zwyciężyła Litwę

Polska i Litwa Jagiellonów
Król Kazimierz Wielki nie miał syna. Na mocy układów z władcami Węgier, tron po nim przejął siostrzeniec, Ludwik Andegaweński (Węgierski), a rządy sprawowała siostra, Elżbieta Łokietkówna, i wielkorządcy. Ponieważ Ludwik również nie miał potomków męskich, w 1374 w Koszycach uzyskał zgodę możnych i rycerstwa na przejęcie władzy w Polsce przez córkę. Po śmierci Ludwika na tronie zasiadła 10-letnia Jadwiga.

W następstwie układu w Krewie z Wielkim Księstwem Litewskim, Jadwiga poślubiła władcę Litwy, Jagiełłę, który przyjął chrzest i jako Władysław II Jagiełło został w 1386 ukoronowany na króla Polski, dając początek dynastii Jagiellonów .
Podstawowym kierunkiem wieloletnich działań Jagiełły było utrzymanie i umocnienie związku obu krajów oraz zabezpieczenie jego międzynarodowego bytu. Temu celowi służyły m.in. porozumienie ze stryjecznym bratem Witoldem, zawarte w 1392, a dotyczące podziału władzy na Litwie, oraz kolejne unie pol.-litewskie. W ostatnim okresie rządów gł. problemem Jagiełły stało się zapewnienie synom nie tylko litew., ale również pol. dziedzictwa. Ceną za tę sukcesję stały się przywileje dla szlachty koronnej (1422, 1425, 1430).


Panowanie starszego syna Jagiełły, Władysława III zw. Warneńczykiem, było krótkim epizodem: początkowo w imieniu małoletniego królewicza rządy sprawował biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, następnie Władysław, wybrany także na króla Węgier, opuścił kraj (1440). Zginął w wojnie z Turcją.
Na tron polski po śmierci Warneńczyka przywołano młodszego syna Jagiełły, wcześniej wielkiego księcia litewskiego — Kazimierza. Zwyciężył on zakon krzyżacki w wojnie trzynastoletniej i przywrócił Polsce utracone ponad półtora wieku wcześniej Pomorze Gdańskie z Warmią (1466) . Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach stało się lennem Królestwa Polskiego. Przychylność szlachty w tej wojnie Kazimierz IV Jagiellończyk zapewnił sobie przywilejami wydanymi w Cerekwicy i Nieszawie (1454) — statuty te dały jednocześnie początek polskiemu parlamentaryzmowi,

choć za oficjalny początek dziejów polskiego sejmu przyjmujemy dopiero 1493. Pozycję władcy w kraju umocniło prawo obsadzania godności biskupich, a pozycję rodu Jagiellonów w Europie — zdobycie przez najstarszego królewskiego syna, Władysława, tronów węgierskiego i czeskiego. Krótkie panowanie dwóch kolejnych synów króla Kazimierza, Jana I Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka, dzięki kolejnym przywilejom utrwaliło uprzywilejowaną pozycję szlachty w państwie, tak gospodarczą (przywileje piotrkowskie 1496), jak i polityczną (konstytucja Nihil novi, 1505).
Panowanie trzeciego syna Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunta I Starego, umocniło pomyślnie rozwijające się Królestwo Polskie. Władca zrezygnował na rzecz Habsburgów ze starań o dziedziczenie po krewnych — królach Węgier (1515) i zawarł „wieczysty” pokój z Turcją (1533), co zapewniło Polsce pokój na granicy pd. i przyjazne stosunki z władcami Austrii. Uznał sekularyzację państwa zakonnego w Prusach (1525), co uniemożliwiło ingerencję cesarzy niemieckich w stosunki między seniorem-królem polskim i wasalem-księciem pruskim.

Po wygaśnięciu miejscowej dynastii Piastów wcielił do Korony lenno mazowieckie (1526). W polityce wewnętrznej Zygmunt I opierał się na magnatach. Doprowadziło to do sformułowania przez szlachtę programu egzekucji praw, w którym ważne miejsce zajmował postulat sformalizowania związku z Litwą.


Litwa od XIII w. podporządkowywała sobie kolejne rozdrobnione ziemie ruskie. Klęska wojsk Witolda w bitwie z Tatarami pod Worsklą (1399) sprawiła jednak, że plany skupienia pod panowaniem litewskim wszystkich ziem dawnej Rusi Kijowskiej zostały zablokowane. W tym samym czasie doszło do konfliktu Litwy z księstwem moskiewskim, także prowadzącym akcję „zbierania ziem ruskich”. Co prawda w 1448 Kazimierz Jagiellończyk i książę moskiewski Wasyl zawarli porozumienie dotyczące podziału spornych terenów, ale przewaga Litwy zaczęła się kurczyć. Moskwa zhołdowała Twer (1451), Nowogród Wielki i Wiaźmę. Od Litwy odpadła Siewierszczyzna. W. Księstwo traciło grody (Smoleńsk 1514), chociaż wspierane przez Polskę zwyciężało w polu (Orsza 1514 ). Kilkuletnie rozejmy pozwalały rozwiązywać bieżące problemy państwowe, ale nie zapowiadały stałego pokoju.
Tymczasem w XV w. państwo litewskie i stosunki społeczne na Litwie znacznie się zmieniły. Już przywileje Jagiełły i Witolda zapoczątkowały przekształcanie się bojarstwa w szlachtę; później ukształtowały się centr. urzędy i instytucje W. Księstwa. Zaczął się zbierać litewski sejm walny. W początkach XVI stulecia powstał pierwszy zbiór praw. Jednocześnie tam, gdzie nie sięgała wojna z Moskwą, zwł. na pustoszonym wcześniej przez ciągłe najazdy krzyżackie pograniczu pruskim i łotewskim, trwała intensywna akcja osadnicza. Rozwijały się miasta i wsie, ożywił się handel. Wilno rozkwitało, gdy rezydowali w nim wielcy książęta: Aleksander (1492–1501) i Zygmunt II August (1544–48).


Następca Zygmunta I w Królestwie Polskim i w W. Księstwie Litewskim, Zygmunt August, miał przed sobą trudne zadanie. W Polsce szlachta domagała się respektowania starych praw i zwrotu bezprawnie dzierżawionych przez magnaterię dóbr państwowych (królewszczyzn). Narastały konflikty między różnowiercami a episkopatem. Także na Litwie istniały poważne różnice między rycerstwem, oczekującym całkowitego zrównania w prawach ze szlachtą koronną, a możnymi, pragnącymi utrzymać odrębność ustrojową Wielkiego Księstwa. W dodatku inflancki Zakon Kawalerów Mieczowych poddał swe państwo królowi, co wplątało Litwę w długą i kosztowną wojnę z Moskwą, Szwecją i Danią.

W tej sytuacji Zygmunt August opowiedział się po stronie szlachty koronnej. Efektem zmiany stanowiska władcy stały się reformy sejmów egzekucyjnych w Koronie (1562–65), fundusze (podatki) przeznaczone na wojnę inflancką, a w końcu — po przeprowadzeniu niezbędnych zmian ustrojowych w Wielkim Księstwie — unia zawarta w Lublinie (1569 ) między Polską i Litwą.
Lata rządów Jagiellońskich przyniosły Polsce i Litwie pokój i warunki pomyślnego rozwoju ekonomicznego. Atrakcyjność polskiego modelu ustrojowego sprawiła, że Polska bez wojen powiększyła się o Inflanty, Podlasie, Wołyń i Kijowszczyznę. „Stan polityczny”, czyli szlachta i bojarstwo, zyskał prawa polityczne i gwarancje wolności osobistych. Najtrwalszym pomnikiem dynastii stało się jednak „jedno nierozdzielne i nierożne państwo” — Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Królowie elekcyjni
Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta (1572), ostatniego Jagiellona po mieczu, zastała państwo pol.-litew. sfederowane, ale bez wypracowanych procedur wyboru władcy spoza dynastii. Dlatego też dopiero w czasie pierwszych bezkrólewi ujęto ustrój Rzeczypospolitej w ramy prawne (artykuły henrykowskie, 1573) i wypraktykowano sposób elekcji.


Po krótkim epizodzie panowania Henryka Walezego na tronie Rzeczypospolitej zasiadł książę Siedmiogrodu, Stefan Batory. Panowanie jego wypełniły wojny z Gdańskiem, mające na celu umocnienie osobistej władzy króla (1577), i z Moskwą, prowadzące do ugruntowania panowania Rzeczypospolitej w Inflantach (1577–82). W tym czasie szlachecki ruch egzekucyjny wymógł na władcy spełnienie jednego z najważniejszych postulatów — reformę sądownictwa. Powstały trybunały Koronny (1578) i Litewski (1581).
Następcą Batorego wybrano Jagiellona po kądzieli — królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę.

Podejmowane przez niego próby połączenia panowania w Rzeczypospolitej i Szwecji zakończyły się niepomyślnie i wplątały państwo pol.-litew. w długotrwałe wojny ze Szwecją, które toczyły się początkowo w Inflantach, później w Prusach Królewskich (1626–29), w końcu na terenie całego kraju („potop”, 1655–60). Niepowodzeniem zakończyła się także próba objęcia tronu moskiewskiego, choć kończący wojnę rozejm (1619) przyniósł znaczne zyski terytorialne. Sprowokowane przez Kozaków pierwsze starcia z Turcją (1620–21) dowodziły komplikowania się sytuacji na pd.-wsch. pograniczu.
Panowanie synów Zygmunta III, królów Władysława IV i Jana II Kazimierza, w dużej części wypełniły wojny lub przygotowania do nich. Tylko jedna wojna, o Smoleńsk, rozpoczęta jeszcze przez Zygmunta, zakończyła się sukcesem (pokój w Polanowie, 1634). Snute przez Władysława plany walk ze Szwecją i Turcją nie znalazły poparcia ani w senacie, ani w sejmie. Natomiast trwające niemal przez cały okres panowania Jana Kazimierza wojny z Kozakami, z Rosją, ze Szwecją („potop”), z Siedmiogrodzianami i Brandenburczykami spustoszyły kraj i przyniosły duże straty terytorialne (traktaty welawsko-bydgoskie w 1657, pokój w Oliwie w 1660, rozejm w Andruszowie w 1667).


Już w 1. połowie XVII wieku można było zauważyć, że — mimo niezmienności zasad ustrojowych — została zachwiana równowaga między „trzema sejmującymi stanami”. Rosła przewaga magnaterii nad szlachtą, obniżał się autorytet władców, do czego przyczyniły się zarówno niezręczne działania dworu, jak i rokosze, Zebrzydowskiego (1606–09) i Lubomirskiego (1665–66).
W czasie krótkich rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego postępował kryzys władzy monarszej: król Michał — człowiek słaby — nie miał własnych koncepcji, nie potrafił też podporządkować sobie zwalczających się stronnictw politycznych. Jego następcą został dotychczasowy gł. przeciwnik, hetman wielki koronny Jan III Sobieski. Świetne zwycięstwa Sobieskiego nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce w 1667, Chocim w 1673, odsiecz Wiednia w 1683) tylko na krótko poprawiły sytuację Rzeczypospolitej. Plany zmiany sojuszów i umocnienia państwa nad Bałtykiem nie powiodły się.


Elekcja księcia-elektora saskiego Augusta II Wettina (zw. Mocnym) była dowodem braku orientacji politycznej wśród obecnej na elekcji szlachty: zwyciężył kandydat, którego jedyną zasługą było skupienie przeciwników poważniejszych pretendentów do korony. Panowanie Augusta II spełniło najgorsze przewidywania. Wojska szwedzkie, saskie i ros. uczestniczące w wojnie północnej (1700–21) pustoszyły Rzeczpospolitą. Szwedzi doprowadzili do detronizacji władcy i wyboru na króla podporządkowanego im Stanisława Leszczyńskiego (1704–09). Brak porozumienia między Wettinem a jego poddanymi wykorzystał car Rosji Piotr I, który sprawił, że obie strony sporu uznały go za arbitra na sejmie „niemym” (1717). Od tej pory do końca XVIII w. Rosja miała decydujący wpływ na wydarzenia w Rzeczypospolitej, choć w myśl umów międzynarodowych (1732) dzieliła te wpływy z Prusami i Austrią.


Elekcja w 1733 wykazała, kto decyduje o obsadzie tronu w państwie polsko-litewskim: chociaż zwyciężył w niej Leszczyński, dzięki poparciu Rosji, Prus i Austrii oraz obecności wojsk ros. i saskich, królem został syn Augusta II, August III Sas. Jego rządy doprowadziły Rzeczpospolitą na dno upadku. Kraj wyniszczony wojną, spustoszony klęskami żywiołowymi i epidemiami, cofnął się w rozwoju gospodarczym. Zmniejszyła się liczebność wojska. Konflikty między władcą a poddanymi oraz między koteriami magnackimi doprowadziły do zerwania prawie wszystkich sejmów (z wyjątkiem jednego),

a rządy przy pomocy ministrów saskich — do zaniku kadry doświadczonych urzędników państwowych i dyplomatów.
Wybór w 1764 na tron carskiego kandydata, Stanisława Augusta Poniatowskiego, umożliwił przeprowadzenie — za zgodą Rosji — ograniczonych reform wewnętrznych. Zmiany sprowokowały jednak do zbrojnego wystąpienia część szlachty, przeciwnej także ros. ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej i prorosyjskiej polityce króla i jego stronników. Stłumienie konfederacji barskiej poprzedził I rozbiór państwa między Rosję, Austrię i Prusy (1772). Utrata trzeciej części terytorium sprawiła, że w uzależnionym od carów państwie społeczeństwo poparło niektóre projekty zmian. Najważniejszymi z nich okazały się powołanie Komisji Edukacji Narodowej (1773) i reformy Sejmu Czteroletniego (1788–92) z Konstytucją 3 maja 1791 na czele. Dzieło wewnętrznej odbudowy kraju obaliła wspierana przez carycę Katarzynę II opozycja, która zawiązała konfederację targowicką.

Po interwencji wojsk ros. nastąpił II rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję i Prusy (1793). Protest przeciw zniewoleniu kraju (powstanie kościuszkowskie 1794) został zdławiony. Rosja, Prusy i Austria zajęły resztę ziem polskich i w początkach 1795 podpisały konwencję likwidującą państwo polskie. Kilka miesięcy później Stanisław August zrzekł się tronu. I Rzeczpospolita została pokonana przez 3 państwa zaborcze jednak nie w chwili największego upadku, ale wtedy, gdy dokonało się jej odrodzenie narodowe, polityczne i społeczne.

Ziemie byłej Rzeczypospolitej w XIX w.
Ziemie Rzeczypospolitej zagarnięte w 1772, 1793 i 1795 przez Austrię, Prusy i Rosję zostały wcielone do państw zaborczych. W Galicji (zabór austriacki), prowincjach pruskich i w guberniach ros. wprowadzono ustawodawstwo i administrację nowych władców, dla których nabyte ziemie stały się przede wszystkim źródłem surowców, siły roboczej, podatków i rekrutów. Skutki utraty państwa dotknęły wszystkie warstwy społeczne, ale najboleśniej były odczuwane przez szlachtę: uboższej (bezrolnej i zagrodowej) odmawiano praw szlacheckich, zamożniejsza utraciła prawo udziału w stanowieniu prawa i w wymiarze sprawiedliwości. Także chłopi, którzy w Austrii i w Prusach zyskali prawo do opieki ze strony państwa, we wszystkich zaborach zostali zmuszeni do płacenia podatków i pełnienia wieloletniej służby wojskowej z poboru .
Pierwszą znaczącą inicjatywą patriotów okazało się utworzenie w 1797 we Włoszech (pod patronatem fr.) Legionów Polskich pod dowództwem generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Legiony, choć nie doszły „z ziemi włoskiej do Polski”, stały się dla walczących w nich żołnierzy (w ciągu 10 lat ok. 35 tys.) i oficerów (ok. 800) świetną szkołą walki i demokratycznych stosunków międzyludzkich.
W 1807 na mocy pokoju tylżyckiego zawartego między Francją a Prusami i Rosją powołano formalnie niepodległe, ale faktycznie zależne od Francji Księstwo Warszawskie (z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego) oraz Wolne Miasto Gdańsk. Terytorium Księstwa powiększyło się po wygranej przez Francuzów wojnie z Austrią (1809) o ziemie trzeciego zaboru austriackiego, zajęte wcześniej przez wojska polskie.

W Księstwie Warszawskim z woli Napoleona, cesarza Francuzów, panował król saski Fryderyk August, ustrój państwa określała konstytucja. W odczuciu Polaków Księstwo było zapowiedzią odbudowy w przyszłości całej Rzeczypospolitej. Polski charakter zapewniały mu m.in. przyznanie prawa pełnienia funkcji publicznych wyłącznie obywatelom Księstwa, a obywatelstwa — także walczącym w wojsku Polakom z innych zaborów. Gwarantami troski o polski interes narodowy byli dla społeczeństwa ludzie stojący u steru państwa, m.in. Stanisław Małachowski, Stanisław Kostka Potocki, książę Józef Poniatowski.
Po klęsce Napoleona o statusie ziem Księstwa zdecydował w 1815 kongres wiedeński. Z większej części terytorium utworzono Królestwo Polskie, związane z Rosją unią personalną, ale posiadające własną administrację i własne prawa określone w konstytucji. Poznańskie i Bydgoskie jako Wielkie Księstwo Poznańskie ponownie włączono do Prus, podobny los spotkał Wolne Miasto Gdańsk. Kraków z okolicami jako Wolne Miasto znalazł się pod nadzorem trzech zaborców. Ten nowy podział ziem polskich przetrwał w zasadzie do I wojny światowej.
Z powstaniem Królestwa wielkie nadzieje wiązali Polacy wszystkich trzech zaborów.

Tymczasem naruszanie konstytucji przez namiestnika Józefa Zajączka i głównodowodzącego wojsk Królestwa, wielkiego księcia Konstantego, ich pozaprawne zarządzenia oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji sejmowej i tajnych związków patriotycznych, a w końcu do wybuchu powstania listopadowego (1830), ofiarnie wspieranego przez mieszkańców Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Skutkiem detronizacji króla-cara przez sejm powstańczy stała się prowadzona w Królestwie, na Litwie i Ukrainie wojna rosyjsko-polska, która zakończyła się stłumieniem powstania i represjami — zarówno wobec uczestników walk, jak i wobec Królestwa, które pozbawiono konstytucji, sejmu i wojska. Administrację stopniowo podporządkowywano urzędom centralnym w Petersburgu.
Po klęsce powstania listopadowego (1831) we wszystkich państwach zaborczych wobec ziem polski triumfowała polityka rządów „silnej ręki”. Odpowiedzią na nią stał się z jednej strony program legalnej działalności gospodarczej, oświatowej i stowarzyszeniowej, tzw. pracy organicznej, który największe sukcesy przyniósł w zaborze pruskim. Z drugiej strony natomiast — konspiracja niepodległościowa wspierana przez emigrację popowstaniową. Niestety, kolejne zrywy niepodległościowe poniosły klęskę: w 1846 w Galicji, w 1848 w Wielkopolsce, w 1863–64 w Królestwie Polskim (styczniowe). Skutkiem upadków powstań stała się likwidacja odrębności Krakowa, Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Królestwa Polskiego.


W 2. połowie XIX w. we wszystkich zaborach rosła świadomość narodowa i polityczna niższych warstw społecznych. Pod koniec stulecia powstały partie i organizacje skupiające przedstawicieli różnych środowisk (chłopów, robotników, inteligencji). W zależności od warunków, w agitacji przed wyborami do parlamentów akcentowano narodowość (w Niemczech) lub program społeczny (w Galicji ). W Królestwie Polskim krystalizacja programów politycznych nastąpiła w czasie wydarzeń 1905–07, a działalność partii zalegalizowano dopiero po carskiej zapowiedzi powołania Dumy (parlamentu) w 1905. W tym samym czasie kształtowały się także programy różnych partii i organizacji innych narodów zamieszkujących ziemie byłej Rzeczypospolitej: Litwinów (w Rosji, Królestwie Pol. i Prusach), Ukraińców (w Galicji i Rosji), Żydów (w Królestwie, Rosji i Galicji) i Białorusinów (w Rosji).
U progu XX w. wśród Polaków ukształtowały się ostatecznie 2 orientacje polityczne, uznające za największych wrogów narodu Niemcy i Rosję. Przywódcą pierwszej, wiążącej z Rosją nadzieje na autonomię, był Roman Dmowski, drugą, niepodległościową, nastawioną na współpracę z Austrią, kierował Józef Piłsudski. Orientacja niepodległościowa tworzyła w Galicji liczne organizacje paramilitarne, które w chwili wybuchu wojny światowej stały się zawiązkiem polskich oddziałów wojskowych.
Dla państw zaborczych w czasie wojny ziemie polskie były przede wszystkim zapleczem frontu: liczyła się zdobyta tu żywność, wywiezione dobra (np. urządzenia fabryczne) i rekruci. W trosce o tych ostatnich Rosja i państwa centr. licytowały się w obietnicach składanych Polakom. W ostatnich tygodniach wojny wydarzenia potoczyły się jednak własnym torem. Społeczeństwo spontanicznie usunęło okupantów, a wszystkie ośrodki władzy podporządkowały się Józefowi Piłsudskiemu, który 16 XI 1918 zakomunikował rządom państw koalicji odrodzenie państwa polskiego.

II Rzeczpospolita (1918–1945 i od 1990)
Odrodzone po I wojnie światowej państwo szybko określiło swój kształt polityczny: 22 XI 1918 dekret rządu zdecydował, że Polska będzie republiką, a Józef Piłsudski, któremu wcześniej podporządkowały się wszystkie krajowe ośrodki władzy, Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.

Wyrazem kompromisu z paryskim Komitetem Narodowym Polskim stało się powołanie rządu Ignacego Jana Paderewskiego. 26 I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego.


Gdy w Warszawie rozpoczynał swe prace Sejm, a na konferencji pokojowej w Wersalu zapadały decyzje dotyczące przyszłości Europy, na wsch. granicy trwała wojna. O kształcie państwa polskiego zdecydowały ostatecznie: konferencja wersalska, powstanie wielkopolskie, plebiscyty na Warmii, Mazurach i Śląsku, powstania śląskie, wojny z Zachodnioukraińską Republiką Ludową i „czerwoną” Rosją, walki z Litwą oraz postanowienia Rady Ambasadorów Ligi Narodów. Ostatecznie powierzchnia Rzeczypospolitej w latach 1922–38 wynosiła 388 tys. km2, w 1921 kraj zamieszkiwało 27,2 mln ludności. Etap kształtowania się państwa zakończyło uchwalenie 17 III 1921 konstytucji.
Pierwsze lata istnienia państwa były czasem starań o normalizację życia zdezorganizowanego przez wojny (głód, zniszczenia przemysłu) oraz okresem unifikacji państwa i tworzenia jego aparatu (m.in. administracji, sądownictwa, szkolnictwa, policji). Wybory parlamentarne w XI 1922 rozpoczęły normalne życie polityczne. Początkowo rządy zmieniały się dość często. Największym sukcesem tego okresu okazała się reforma skarbowa Władysława Grabskiego — m.in. wprowadzenie w 1924 nowej waluty (złotego ) i zatrzymanie hiperinflacji.


Ostrzeżeniem dla polityków stało się zamordowanie przez fanatycznego nacjonalistę pierwszego prezydenta RP, Gabriela Narutowicza (XII 1922). Drugim prezydentem Polski został Stanisław Wojciechowski.
Powszechna krytyka rządu i parlamentu oraz przekonanie o konieczności zmian ustrojowych sprawiły, że zamach stanu Piłsudskiego (przewrót majowy, 1926 ) zyskał poparcie społeczeństwa. W wyniku przewrotu rząd i prezydent podali się do dymisji. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Piłsudskiego, który elekcji nie przyjął, a następnie jego kandydata, Ignacego Mościckiego. Dwa miesiące później sejm uchwalił nowelę konstytucyjną.
W latach 1926–39 państwem kierowała sanacja , grupa polityków, na której czele stał Piłsudski (do 1935). Chociaż formalnie sprawował on tylko funkcję ministra spraw wojskowych (przed wyborami parlamentarnymi obejmował stanowisko premiera), samodzielnie decydował o najważniejszych sprawach dotyczących wojska i polityki zagranicznej. O kwestiach politycznych (stosunku do parlamentu i opozycji) — decydował wspólnie z najbliższymi współpracownikami.

Zagadnienia gospodarcze i administracyjne pozostawiał w gestii rady ministrów.
Pod względem gospodarczym pierwsze lata rządów sanacji (1926–29) przypadły na korzystną koniunkturę. Niestety, światowy kryzys gospodarczy szybko dotarł do Polski i wywołał katastrofalny spadek cen produktów wiejskich. Z opóźnieniem kryzys rozpoczął się również w przemyśle. Rząd podjął działania interwencyjne, ale koniunktura poprawiła się dopiero jesienią 1935. Brak kapitałów sprawił, że „głównym przemysłowcem” kraju stało się państwo. Po uruchomieniu portu w Gdyni, zdecydowano o stworzeniu Centralnego Okręgu Przemysłowego (1937). Mimo sukcesów gospodarczych Polska była jedynym większym krajem europejskim, który w dwudziestoleciu nie przekroczył poziomu produkcji przemysłowej sprzed wojny (produkcja w 1939 wynosiła 95% produkcji z 1913).


W wyborach 1928 sanacja uzyskała najwięcej mandatów, nie zdobyła jednak większości. Sejm często stawał się miejscem starć rządzącego obozu z opozycją, zarówno prawicową, jak i tą z lewicy. Latem 1930 prezydent rozwiązał parlament i zarządził nowe wybory. Aresztowano wówczas kilkunastu byłych posłów opozycji, którym wytoczono proces (tzw. proces brzeski ). W efekcie rządzący zdobyli w sejmie zdecydowaną większość. W kolejnych gabinetach zasiadali liczni wojskowi, dlatego też często mówi się o tym okresie jako o rządach pułkowników. Stopniowo, ze względu na chorobę Piłsudskiego, pułkownicy przejmowali coraz większą władzę. Zwiększono również pełnomocnictwa ustawodawcze prezydenta Mościckiego, który w IV 1935 podpisał nową konstytucję.


Na początku lat 30. Polska osiągnęła cel swej polityki zagranicznej, zawarła pakty o nieagresji z Rosją (1932, przedłużony do 1945), i z Niemcami (1934). Mimo tych traktatów, jesienią 1938 Niemcy wysunęły wobec Rzeczypospolitej żądania terytorialne, a w IV 1939 Hitler oficjalnie wypowiedział pakt o nieagresji. Możliwości działania rządu ograniczały się wówczas do przyjęcia żądań niem. lub gwarancji ang.-fr.-radzieckich (i zgody na wejście Armii Czerwonej). Rząd RP odrzucił obie te możliwości.
Wobec porozumienia niem.-radzieckiego (tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow) los Polski został przesądzony. 1 IX 1939 wojska niemieckie zaatakowały terytorium II Rzeczypospolitej. 17 IX granicę przekroczyła Armia Czerwona.
W obliczu przegranej kampanii prezydent i rząd przeszli do Rumunii, gdzie zostali internowani. Prezydent przekazał swe uprawnienia przebywającemu we Francji Władysławowi Raczkiewiczowi (29 IX 1939), który mianował premierem i naczelnym wodzem gen. Władysława Sikorskiego.

Władze RP w czasie wojny stanowili: prezydent, naczelny wódz, rząd i Rada Narodowa (powołana w miejsce sejmu i senatu). Siedzibą rządu do końca XI 1939 był Paryż, później Angers w zach. Francji, a od VI 1940 Londyn. Najważniejszymi celami rządu pozostawały: odbudowa i walka polskich sił zbrojnych; aktywność na forum międzynarodowym; utrzymanie kontaktu z krajem.
Odbudowana we Francji Armia Polska liczyła w VI 1940 około 85 tys. żołnierzy. Wobec kapitulacji Francuzów oddziały polskie zostały rozwiązane lub ewakuowane do Anglii. Do końca wojny Polacy współpracowali z Brytyjczykami. W sumie w V 1945 na Zachodzie walczyło ponad 200 tys. żołnierzy podporządkowanych Naczelnemu Wodzowi (według innych źródeł 400 tys. żołnierzy i służb pomocniczych).


Rząd starał się utrzymać więzi z krajem i wpływ na życie polityczne pod obiema okupacjami. Pod okupacją niem. udało się stworzyć zalążki podziemnego państwa, które w 1941 objęło także wschodnie tereny Polski. Struktura władz w kraju odpowiadała strukturze władz na wychodźstwie: Naczelnemu Wodzowi podporządkowany był komendant Armii Krajowej (stan AK w 1944 przekroczył 300 tys. ludzi); Delegat Rządu na Kraj — od wiosny 1944 był wicepremierem i kierował Krajową Radą Ministrów; Rada Jedności Narodowej stanowiła podziemny parlament. Cywilnym oporem i konspiracyjną walką dowodziło Kierownictwo Walki Podziemnej. Na terenie całego kraju istniały zakonspirowane organy administracji państwowej i sądownictwa, działało tajne szkolnictwo .
Na forum międzynarodowym największy problem stanowiły stosunki z ZSRR, najeźdźcą, który w 1939 złamał pakt o nieagresji, ale w 1941 okazał się „wrogiem naszego wroga i sojusznikiem naszych sojuszników”. Pod presją Brytyjczyków podpisano umowę, która umożliwiła formowanie w ZSRR polskie wojska (Armii Andersa), ale nie rozwiązała sprawy ponownego uznania granicy z 1921. Nieustępliwość władz RP w kwestii granic stała się dla ZSRR kłopotliwa, na mocy porozumienia z Anglią Armia Andersa została więc przerzucona w 1942 do Iranu. W IV 1943 ZSRR zerwał stosunki z rządem RP, wykorzystując jako pretekst sprawę katyńską .
Od tej pory rząd RP utracił możliwość wpływania na decyzje Wielkiej Trójki. Sprawy najważniejsze — przebieg powojennych granic, sposób powołania rządu — były rozstrzygane bez udziału Polaków, zgodnie z interesem Stalina. Gdy Stanisław Mikołajczyk, od VII 1943 premier rządu RP, dowiedział się w Moskwie jesienią 1944, że kwestia granicy wsch. została przesądzona rok wcześniej w Teheranie, podał się do dymisji.


Gabinet Tomasza Arciszewskiego uznał, że kompromis nie ma sensu. Odrzucił postanowienia konferencji jałtańskiej, uważając, że w kraju kontrolowanym przez NKWD nie są możliwe wolne wybory. Jego opinię umocniło porwanie do Moskwy 16 przywódców Polski Podziemnej oraz ich bezprawny proces.
Nikomu z rządu RP nie zaproponowano udziału w rozmowach o powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Rząd ten został 5 VII 1945 uznany przez Anglię i USA, co oznaczało cofnięcie poparcia dla rządu Arciszewskiego. Prezydent i rząd na uchodźstwie zadeklarowali wówczas pozostanie „w wolnym świecie, by stać się ustami niemych”, symbolem woli niepodległości Polski. Ich spadkobiercy zakończyli swą działalność w 1990, po przeprowadzeniu w Polsce pierwszych po wojnie wolnych wyborów prezydenckich.

Polska Ludowa (1944–89)
Polska Ludowa rządzona przez polskich komunistów powstała w VII 1944, na terenach położonych między Bugiem a linią frontu radziecko-niem., jako jedno z kilku państw Europy Środkowej, w których obecność w ostatniej fazie wojny Armii Czerwonej i działalność funkcjonariuszy NKWD pozwoliły narzucić społeczeństwu rządy dyspozycyjnej wobec Moskwy grupy.
Rolę rządu pełnił początkowo Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN, utworzony w Moskwie 20 VII 1944), przemianowany później na Rząd Tymczasowy (31 XII 1944) i stanowiący podstawę Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (28 VI 1945). Powołanie TRJN pozwoliło na ostateczne rozstrzygnięcie na konferencji poczdamskiej sprawy polskiej granicy zachodniej (VIII 1945).

Przebieg granicy wsch. został ustalony w umowie pol.-radzieckiej (VIII 1945). Suwerenne, w rozumieniu prawa międzynarodowego, państwo polskie w istocie pozbawione było niezawisłości: na jego terytorium stacjonowały wojska radzieckie (1945 — 500 tys., do 1955 — 120–150 tys., później — 60–80 tys.), Ministerstwo Bezpieczeństwa Wewnętrznego kontrolowali „doradcy”, a 80% kadry dowódczej Wojska Polskiego stanowili oficerowie radzieccy (1946–48 ich liczba zmniejszyła się do 30–40%). Większość „doradców” i oficerów radzieckich opuściła Polskę w 1956, ostatni żołnierze rosyjscy wyjechali dopiero w 1993. Formalnie wzajemne związki obu państw regulował Układ o Przyjaźni i Pomocy Wzajemnej (podpisany 21 IV 1945, przedłużony w 1965).
W pierwszych miesiącach i latach po wojnie gł. celem społeczeństwa był powrót do w miarę normalnego życia, odbudowa domów, miejsc pracy i więzi społecznych. Dla rządzących natomiast — celem było utrwalenie władzy.

Służyły temu m.in.: zmonopolizowanie obiegu informacji; kontrola nad innymi niż PPR partiami; fałszowanie wyników referendum i wyborów; przeprowadzenie parcelacji (dekret z 6 IX 1944) i nacjonalizacji przemysłu (dekret z 3 I 1946) oraz szykany wobec niezależnych dotąd materialnie grup społecznych (ziemian i właścicieli — zakładów przemysłowych, domów, młynów); terror wobec wszystkich grup społeczeństwa sprawowany za pomocą rozbudowanego aparatu (MBP, MO, KBW, ORMO).
19 I 1947 został wybrany Sejm Ustawodawczy. Po uchwaleniu Konstytucji, zw. Małą (II 1947), wysiłek władz został skierowany na upodobnienie ustroju państwa do wzorca radzieckiego (stalinizacja).

Kierownictwo w partii przejęli ludzie całkowicie dyspozycyjni wobec Kremla (Władysława Gomułkę zastąpił Bolesław Bierut). Nastąpiło zjednoczenie partii robotniczych (PZPR, XII 1948), ruchu związkowego i organizacji młodzieżowych. Zlikwidowano samorząd terytorialny, ograniczono kontakty z zagranicą i swobodę twórców. Trwał terror. Polska znalazła się w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (1949) i przyjęła 6-letni plan uprzemysłowienia kraju i powiązania własnej gospodarki z radziecką. Konstytucja państwa została uchwalona dopiero po zatwierdzeniu jej przez Stalina, 22 VII 1952.
W tym samym czasie nastąpiły także wielkie i pozytywne zmiany: zagospodarowano Ziemie Odzyskane, przeprowadzono elektryfikację wsi, rozbudowano sieć państwowej komunikacji (PKS), zwiększono liczbę szkół (bezpłatnych na wszystkich szczeblach nauczania) i rozwinięto ośrodki podstawowej opieki zdrowotnej. W nowych zakładach przemysłowych znalazły zatrudnienie wielkie grupy ludzi zbędnych na wsi — migracja do miast wiązała się na ogół z awansem nie tylko społecznym, ale i cywilizacyjnym.


Śmierć Stalina (5 III 1953) zapoczątkowała kryzys władzy na Kremlu i w krajach „demokracji ludowej”, jednocześnie ujawnił się też kryzys gospodarczy spowodowany nadmiernym obciążeniem gospodarki wydatkami zbrojeniowymi. Od tego czasu dzieje PRL można przedstawić jako powtarzający się cykl: kryzys gospodarczy i protesty robotników (1956, 1970, 1980), zmiana władzy, liberalizacja, umocnienie władzy, „dokręcanie śruby”, kolejny kryzys... Z czasem zmiany władzy przyjmowano z coraz większą nieufnością. W 1956 powrót Gomułki witał entuzjazm tłumów spontanicznie zgromadzonych przed Pałacem Kultury. W 1971 na wezwanie Edwarda Gierka robotnicy odpowiedzieli „Pomożemy!”, a odbudowa Zamku Królewskiego zjednoczyła Polaków i poruszyła Polonię. Objęcie władzy przez Stanisława Kanię (1980) i Wojciecha Jaruzelskiego (1981) przeszło właściwie bez echa. „Po drodze” rządzący stracili zaufanie inteligencji i robotników (1976).


Od IX 1976 istniała w Polsce zorganizowana opozycja, a właściwie jawny ruch obywatelskiego nieposłuszeństwa, który zapoczątkował Komitet Obrony Robotników (KOR, od jesieni 1977 Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”). Stopniowo włączali się do niego studenci (Studenckie Komitety Solidarności), naukowcy (Towarzystwo Kursów Naukowych), robotnicy (Wolne Związki Zawodowe), chłopi (Tymczasowe Komitety Samoobrony Chłopskiej). Moralnym wsparciem dla wszystkich oddolnych inicjatyw społecznych stał się wybór w X 1978 arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły na papieża (Jan Paweł II) i jego pielgrzymka do ojczyzny w VI 1979.
Gdy w 1980 władze zaczęły gasić strajki podwyżkami płac, robotnicy w Gdańsku zgłosili pierwsze postulaty polityczne. 31 VIII 1980 rząd podpisał z nimi porozumienie, w którym m.in. wyraził zgodę na działalność wolnych związków zawodowych. W ciągu kilkunastu dni w całym kraju powstały organizacje, których przedstawiciele zdecydowali o powstaniu Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (17 IX). Kilkanaście następnych miesięcy można przedstawić jako lawirowanie władz PZPR między płynącymi z Moskwy i ze środowiska partyjnych konserwatystów żądaniami likwidacji „Solidarności”, trudnościami pogłębiającego się kryzysu gospodarczego, a postulatami 10-milionowego Związku, oczekującego dalszej liberalizacji stosunków w państwie. Nacisk Kremla był dla władz PZPR decydujący:

13 XII 1981 wprowadzono stan wojenny. Internowano około 5 tys. osób, zawieszono wszystkie organizacje społeczne i zawodowe, zamknięto granice państwa, ograniczono prawo do swobodnego podróżowania.
Sposób rozwiązania konfliktu sprawił, że między rządzącymi a rządzonymi pojawiła się przepaść. Znikło zaufanie i wiara w istnienie wspólnoty narodowego interesu. Lata 80. cechowało współistnienie dwu rzeczywistości gospodarczych, kulturalnych i politycznych: oficjalnej, istniejącej w propagandzie i środkach masowego przekazu, i nieoficjalnej, ale dla większości społeczeństwa jedynej dostępnej i wiarygodnej. Rosły emigracja i zepchnięta do podziemia opozycja.
Od 1986 władze próbowały „wmontować” opozycję w system, jednak przywódcy „Solidarności” szukali takiego porozumienia, które umożliwiłoby legalizację Związku i stopniową liberalizację systemu. Dopiero wstępna zgoda KC PZPR na wprowadzenie pluralizmu związkowego i politycznego (dopuszczenie do rozmów i podejmowania decyzji osób spoza partii) stworzyła warunki do rozpoczęcia obrad Okrągłego Stołu. Efektem tych obrad (II–IV 1989) stały się częściowo wolne wybory parlamentarne (4 VI 1989), w których dotychczasowe władze poniosły druzgocącą klęskę. Skutkiem wyborów — powołanie pierwszego po wojnie w państwach „demokracji ludowej” rządu niekomunistycznego premiera, Tadeusza Mazowieckiego (IX 1989). Brak wrogiej reakcji Kremla na przemiany w Polsce przyspieszył zmiany we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Rozpoczęła się „Jesień Ludów”.

Polska i świat po 1989
Najważniejszym wydarzeniem końca XX w., zmieniającym całkowicie układ sił w świecie, stał się błyskawiczny rozpad bloku radzieckiego. Sprawił on, że dwubiegunowy od końca II wojny światowej podział świata na „Zachód” i „Wschód” przestał byś aktualny. „Wschód” — jako całość polityczna — przestał istnieć, a formalnym tego wyrazem stało się rozwiązanie Układu Warszawskiego (1 VII 1991).
Konsekwencje rozpadu bloku wschodniego są różnorodne. Część suwerennych państw Europy Wschodniej zgłosiła chęć wejścia do NATO i w 1999 Czechy, Polska oraz Węgry stały się pełnoprawnymi członkami Paktu. Większość państw Europy Środkowo-Wschodniej wyraziła chęć wejścia do Unii Europejskiej i pertraktacje z częścią spośród nich, należącą do „pierwszej jedenastki” kandydatów (w tym z Polską) są obecnie, w 2002, znacznie zaawansowane. Rozmowy na temat integracji wymuszają na państwach postkomunistycznych szybsze tempo przemian prawodawstwa i gospodarki.
Z in. problemami borykają się suwerenne byłe republiki radzieckie. W najlepszej sytuacji są państwa nadbałtyckie, Litwa, Łotwa, Estonia. Kłopoty Ukrainy czy Mołdawii wynikają nie tylko z trudnej sytuacji gospodarczej. Rosja aspiruje do politycznej spuścizny po ZSRR, ale jej międzynarodowe notowania obniżają trudności ekonomiczne i nierozwiązana zgodnie z międzynarodowymi standardami kwestia Czeczenii. Problemy narodowościowe i religijne są codziennością republik środkowoazjatyckich i kaukaskich. Zupełnie in. jest pozycja Białorusi, której prezydent utrzymuje anachroniczny, komunistyczny system rządów i gospodarki.
Upadek bloku wschodniego zmienił również pozycję Stanów Zjednoczonych, które zostały jedynym supermocarstwem, także gospodarczym — produkt krajowy brutto USA przewyższa nieznacznie PKB 15 państw Unii Europejskiej i jest ponad 2 razy większy od PKB Japonii. Uczestnicząc w akcjach międzynarodowych, takich jak „Pustynna Burza” w Kuwejcie i Iraku (1991) czy ochrona mniejszości narodowych w państwach byłej Jugosławii (od 1994), Stany Zjednoczone przyjmowały na siebie gł. ciężar zadań i stawały się — w powszechnym odczuciu — „żandarmem współczesnego świata”. Sytuacja ta zmieniła się po 11 IX 2001. Terrorystyczny atak na Centrum Finansowe w Nowym Jorku usprawiedliwił, w przekonaniu wielu ludzi, amerykańską akcję represyjną wobec reżimu Talibów w Afganistanie.