Kultura bizantyjska

BIZANTYŃSKIE, CESARSTWO, cesarstwo bizantyjskie, Bizancjum, cesarstwo wschodniorzymskie, państwo istniejące 395–1453. Już od III w. dzielono sporadycznie imperium rzym., ostatecznego podziału dokonał 395 ces. Teodozjusz I Wielki. Cesarstwo wschodniorzym. obejmowało niemal cały Płw. Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Stolicą cesarstwa bizantyńskiego został Konstantynopol. W wielonarodowym państwie czynnikiem zespalającym były: rzym. administracja i prawo oraz dominująca tu kultura gr. i język grecki. Zarządzał państwem rozbudowany aparat biurokratyczny, na czele stał cesarz (basileus) podporą władzy był Kościół, opozycja przeciw niemu przybierała postać herezji (nestorianizm, monofizytyzm). Życie polit. Konstantynopola ogniskowało się w hipodromie, gdzie przywódcy stronnictw (demów) przedstawiali cesarzom swe żądania. Okres świetności przeżywało cesarstwo bizantyńskie za rządów Justyniana I Wielkiego, który podjął próbę odbudowy całości dawnego imperium rzym.: sukcesy militarne (odzyskanie pn. Afryki, pd. Hiszpanii, Sycylii, Italii), kodyfikacja praw (Kodeks Justyniana), rozwój kultury, zwł. piśmiennictwa, budownictwa. Rozległe terytorium państwa Justyniana I Wielkiego zmniejszyło się za jego następców, m.in. w 2. poł. V w. Longobardowie zdobyli większość Italii, Słowianie opanowali Płw. Bałkański, w 1. poł. VII w. Arabowie zdobyli Palestynę, Syrię i Egipt; 680 powstało państwo bułg., zagrażające samemu Konstantynopolowi. Kraj wyniszczały ponadto długotrwałe spory rel. wywołane dekretami ces. Leona III (726) skierowanymi przeciwko kultowi obrazów (ikonoklazm), pogłębione przez ostre konflikty społ. (m.in. powstanie Tomasza Słowianina). Za panowania dyn. maced. (867–1056) odzyskano część terytoriów (Płw. Bałkański, Syrię, Armenię), nastąpiła stabilizacja stosunków wewn. (reformy); patriarchat konstantynopolitański wzmocnił się przez chrystianizację Rusi (988) i podporządkowanie sobie Bułgarii (971 i 1018), 1054 zerwał z Rzymem (schizma). W X w. wielcy feudałowie uzależnili od siebie całą ludność wolną w swych posiadłościach i przejęli sądownictwo nad nią, mieli licznych klientów i nieraz własne oddziały zbrojne. Miasta pozostawały pod silną kontrolą państw., korporacje urzędnicze i kupieckie były uzależnione od urzędników cesarskich. W IX–XI w. ponowny rozkwit kultury bizant.; w nauce i literaturze dominowały zagadnienia rel.-moralne; w architekturze, malarstwie tzw. renesans macedoński. Wpływ sztuki bizant. sięgał daleko poza granice cesarstwa. W 2. poł. XI w. Turcy seldżuccy opanowali znaczną część Azji Mniejszej, a Normanowie pd. Italię i Sycylię. Krzyżowcy (IV krucjata) 1204 zdobyli Konstantynopol i utworzyli na obszarach wokół niego Cesarstwo Łacińskie. Na terenach, które Grecy zdołali utrzymać w swym ręku, powstały: Cesarstwo Nicejskie, cesarstwo Trapezuntu i despotat Epiru. W 1261 cesarz nicejski, Michał VIII Paleolog, odzyskał Konstantynopol i przywrócił cesarstwo bizantyńskie w uszczuplonych granicach. Na Płw. Bałkańskim w XIV w. do znaczenia doszło państwo serb., które opanowało Macedonię i Epir; Turcy zdobyli znaczną część Płw. Bałkańskiego; z cesarstwa bizantyńskiego pozostał okręg wokół Konstantynopola oraz część Peloponezu i Grecji. W 1453 Turcy osmańscy zdobyli Konstantynopol, kładąc kres cesarstwu bizantyńskiemu.
BIZANTYŃSKA SZTUKA, sztuka bizantyjska, sztuka cesarstwa bizantyńskiego. Wyrosła z połączenia tradycji sztuki hellenistycznej (szczególnie elementów aleksandryjskich, małoazjat. i syr.), sztuki schyłku cesarstwa rzym. i wczesnochrześcijańskiej. Ukształtowała się w IV w., rozwijała do momentu upadku cesarstwa bizant. (poł. XV w.). Swym zasięgiem objęła początkowo Grecję, Bułgarię, Serbię, Macedonię, następnie Italię, pn. Afrykę, Armenię, Gruzję i Ruś. Tradycje sztuki bizantyjskiej przetrwały w sztuce Rosji i Bałkanów do XIX w. Ślady jej oddziaływania można znaleźć także w Polsce. Dzieje sztuki bizantyjskiej dzielą się na 3 okresy: 1) 324 założenie Konstantynopola–843 upadek ikonoklazmu, 2) 867 początek panowania dyn. maced.–1204 zajęcie Konstantynopola przez krzyżowców, 3) 1261 restauracja cesarstwa–1453 zajęcie Konstantynopola przez Turków. Szczególny rozkwit sztuki bizantyjskiej przeżywała za panowania Justyniana I Wielkiego, dyn. Komnenów i Angelosów (tzw. renesans maced., IX–XIII w.), oraz Paleologów (tzw. renesans Paleologów, XIII–XV w.). Najpełniej przejawiła się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artyst. (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii). Architekturę charakteryzowało łączenie planu centr. z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału bud., brak zewn. dekoracji. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizant. to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532–37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu, 536–46); we wnętrzach od VI w. sanktuarium oddzielone od nawy gł. ikonostasem. Malarstwo bizant. początkowo nawiązywało do sztuki hellenistycznej przez tworzenie iluzji rzeczywistości (mozaiki w kościele Św. Demetriusza w Salonikach, VII w.); po okresie ikonoklazmu (IX w.) opierało się na kanonach ikonograficznych oraz koloryst. ściśle podporządkowanych teologii i liturgii, znanych dzięki Hermenei (mozaiki w S. Vitale i S. Apollinare Nuovo z VI w. w Rawennie i w Dafni z XI w.). Malarstwo znamionowały: brak głębi przestrzeni, hieratyczność i monumentalizm ujęć, koloryst. przepych i dekoracyjność. Najbardziej typową dziedzinę twórczości mal. stanowiła ikona (Matka Boska Włodzimierska XII w.). Rzeźba bizant. (gł. ornamentalna, rzadko figuralna), wykorzystująca przeważnie motywy roślinne, zoomorficzne i geom., była związana niemal wyłącznie z architekturą (głowice i imposty kolumn, przegrody ołtarzowe)
BIZANTYŃSKA LITERATURA, literatura bizantyjska, tworzona w języku gr. w okresie cesarstwa wschodniorzym. (395–1453); w IV–VI w. stanowiła kontynuację formalną (przeładowanie retoryką) i problemową gr. literatury pogańskiej przy coraz większych wpływach literatury chrześc.: złoty wiek patrystyki (Euzebiusz z Cezarei, Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom), twórca hymnów Roman Melodos, historyk Prokopiusz z Cezarei; VIII–IX w. to okres stagnacji w literaturze bizantyńskiej (waśnie rel.), rozwijała się gł. literatura teol. (Jan z Damaszku, Focjusz) i hagiografia (Leontios z Neapolu); od X w. rozkwit literatury bizantyńskiej; szczytowy rozwój przypadł na okres panowania Komnenów (1081–1185) i Angelosów (1185–1204): rozwijała się poezja (J. Geometres, M. Psellos, T. Prodromos), historiografia (N. Bryennios, Anna Komnena, J. Kinnamos, N. Choniates), nauka (słownik encyklopedyczny Liber Suda); w XIII–XV w. rozwój twórczości lud. (bajki, baśnie, pieśni miłosne, antyczne sagi, opowieści rycerskie); w języku lud. powstał epos bizant. Bazyli Digenis Akritas; twórczy stosunek do starożytności klas. charakteryzuje uczonych humanistów, m.in. Plethona i Bessariona — prekursorów renesansu zachodnioeuropejskiego; pod wpływem wzorców orientalnych i zach. rozwijał się romans, kwitła poezja okolicznościowa (epigramy), niekiedy o akcentach parodystycznych i antyklerykalnych; literatura bizantyńska skończyła się wraz z upadkiem cesarstwa bizant. (1453); jej miejsce zajęła literatura nowogrecka.
BIZANTYŃSKA MUZYKA, muzyka bizantyjska, muzyka cesarstwa wschodniorzym. (IV–XV w.). Najdonioślejszą rolę odegrał ośr. wsch. w kształtowaniu muzyki rel.; wok., monodyczne formy hymniczne (troparion, kontakion, kanon) osiągnęły szczyt rozwoju w twórczości kompozytorów VIII i IX w. (Jan z Damaszku, Kosmas z Jerozolimy); w XIII w. wystąpiły tendencje do przeładowania muzyki koloraturami; duże znaczenie zyskała również teoria muzyki, stosunkowo różna od gr. i latyńskiej; mniejszą rolę odgrywała muzyka dworska: aklamacje i muzyka instrumentalna (rogi, trąbki, piszczałki, cymbały, organy). Po upadku cesarstwa elementy m.b. przetrwały w liturgii prawosł. kręgu bizant. oraz w muzyce cerkiewnej.