Kształtowanie się układu kapitalistycznego w europie zachodniej (XVI w. – poł. XVIII w.).

Okres od XVI w. do poł. XVII w. – okres narodzin kapitalizmu, tzw. okres współczesnego kapitalizmu; epoka manufaktury; okres akumulacji pierwotnej.
Każde z tych określeń ma sens.
Cały ten okres to okres przejściowy pomiędzy feudalizmem a kapitalizmem. Egzystowały równocześnie elementy feudalizmu i kapitalizmu. Jednak nie była to krzywa rosnąca, następowały zahamowania bo feudalizm nie ustępował łatwo. Kapitalizm rozwijał się samoistnie, spontanicznie – jest to prawda grubo niepełna, gdyż dużą rolę w formowaniu się kapitalizmu odegrało państwo, monarchia. Ingerując w procesy gospodarcze, państwa przez politykę przyczyniały się do akumulacji kapitału, do gromadzenia go w rękach prywatnych. Trwało to do poł. XIX w., od czasu wielkich odkryć geograficznych, gdyż inspirowali je i finansowali monarchowie. Kolonizację prowadziły państwa, wojny morskie i lądowe prowadziły państwa angażując armię, marynarzy. Korzyści osiągnęły państwa, osoby prywatne: kupcy, konkwistadorzy.
Konkwistadorzy (zdobywcy) – tytuł nadawany przez królów hiszpańskich i portugalskich osobom, które w imieniu władców kierowali kolonizacją zdobytych obszarów. Ludzie ci odznaczali się bezwzględnością i okrucieństwem w stosunku do miejscowej ludności (Herman Cortes – zdobywca i kolonizator Neksyku, Gonzalo Pisorro – zdobywca i kolonizator Peru).
Z biegiem czasu konkwistadorzy w podbitych krajach stanowili miejscową arystokrację tzw. kreole, zamieszkujący Amerykę Łacińską, płd. obszary USA.

Zyski z handlu lądowego ciągnęli i kupcy i państwa. Ówczesne monarchie przyczyniały się do gromadzenia kapitału na wiele sposobów. Do tego aby rozwinął się kapitalizm potrzebny był kapitał – duża ilość zgromadzonych pieniędzy.
Capitalis – kapitał znaczy główny, osobliwy, celujący.

Kupcy dysponowali kapitałem ale krążył on w handlu, inwestowali w zakup towaru. Kapitał posiadali feudałowie, monarchowie, ale ich kapitał wydawany był na cele nieprodukcyjne, zaspokajanie wybrednych potrzeb, obrona suwerenności, prowadzenie wojen.
Aby mógł zrodzić się kapitalizm musiały zaistnieć sprzyjające warunki:
- rynek swobodnego obrotu towarowego: towarowo-pieniężny,
- rynek wolnej siły roboczej – aby powstał musiało zostać zniesione poddaństwo.

Oba te rynki, gdy zaczęły się tworzyć, rozwijać były czynnikami rozkładu feudalizmu.
Dla rozwoju kapitalizmu decydujące znaczenie miała akumulacja kapitału tzw. akumulacja pierwotna. Pierwszy tego terminu użył Adam Smith. Inne jej określenie to akumulacja przedkapitalistyczna, rekapitalistyczna. Przy spełnionych warunkach decydujące znaczenie dla rozwoju kapitalizmu odegrał kapitalizm zainwestowany w produkcję w celu osiągnięcia zysku.
Źródła gromadzenia tego kapitalizmu można podzielić na:
- zewnętrzne – grabież i eksploatacja kolonii, handel niewolnikami, handel z koloniami (okres kruszcowy, ok. plantacyjny, ok. podatkowy),
podatki – podstawowa przyczyna wojny kolonii angielskich z metropolią z powodu nadmiernych obciążeń podatkowych)
- wewnętrzne – rozmaitego rodzaju ograniczenia (Anglia), rugi chłopskie (wyrzucenie chłopów), handel wewnętrzny, zamówienia państwowe na dostawy (zwłaszcza dla armii), spekulacja giełdowe, monopole przemysłowe i handlowe, dzierżawa podatków, pomoc państwa, np. produkcja armat, subwencje państwowe.

W budowie podstaw gospodarki kapitalistycznej ważna była odbudowa teoretyczne: stanowił ją w owym czasie merkantylizm („mercare” – handlować. „mercator” – kupiec). Nie był on zwartą doktryną społeczną, było to zespolenie przemyśleń, tez teoretycznych z poczynaniami praktycznymi.
Pierwszą zwartą doktryną był fizjokratyzm (2 poł. XVII w.).
Merkantylizm zrodził się w poł. XVIII w. i 200 lat później ustąpił miejsca fizjokratyzmowi.
Jean Bodin – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli fizjokratyzmu.
Największym praktykiem merkantylizmu był Jean Baptiste Colbert. Wywarł on największy wpływ na politykę państwa. W latach 1665-1683 kierował całą administracją Francji.

Merkantylizm występował w różnych odmianach. W klasycznej postaci uformował się we Francji. Merkantyliści zastanawiali się co decyduje o pomyślności gospodarki państwa. Stworzyli szereg zasad:
- państwo powinno zgromadzić jak największą ilość kruszców szlachetnych, bo to one stanowią miernik bogactwa państwa,
- państwo powinno mieć dodatnie saldo bilansu handlowego z zagranicą,
- państwo powinno eksportować drogie towary, a importować jak najmniej, jeżeli już to surowce dla rodzimego przemysłu,
- państwo powinno prowadzić odpowiednią politykę celną, która promuje eksport, a stawia zapory wobec importu (stąd epoka protekcjonalizmu),
- państwo powinno rozwijać własną wytwórczość, jeżeli jest potrzeba to zakładać przedsiębiorstwa państwowe (etatyzm),
- państwa powinny popierać wytwórczość prywatną w takim zakresie ażeby uniezależnić się od importu,
- państwo powinno dążyć do samowystarczalności tzw. autorkia, nacisk od poł. XVII w. położony został na rozwój rolnictwa, produkcji żywności,
- państwo powinno uniezależnić się od obcych środków transportu, nacisk na rozwój własnej floty handlowej i marynarki wojennej, która chroniła tę flotę,
- państwo powinno uprodukcyjnić ludność; „kto nie pracuje tan nie je” (myśleli merkantyliści) – nie tyczyło się tom warstw uprzywilejowanych tylko warstw najniższych,
- prace powinno opłacać się jak najniżej, gdyż niskie płace zmuszają do wzmożonego wysiłku.
Politykę gospodarczą prowadziły państwa według wskazań merkantylizmu w XVII-XVIII w..
Ówczesne państwa, które to realizowały to monarchie absolutne. Włączyły się one w procesy gospodarcze, jako podmioty gospodarcze, wchodząc do spółek (banki, kompanie handlowe). Jako podmioty gospodarcze państwa inicjowały cały szereg inwestycji o znaczeniu ogólnopaństwowym: regulacja rzek, budowa bitych dróg, budowa kanałów.
We Francji w XVI w. wybudowano 2 kanały:
- łączący Sekwanę z Loarą,
- łączący Garonę z Rodanem.
Ówczesne państwa włączyły się w procesy gospodarcze jako prawodawcy i twórcy polityki gospodarczej w zakresie ochrony celnej, podatków, prowadziły politykę monetarną. Monarchie budowały sprzyjającą rozwojowi kapitalizmu infrastrukturę gospodarczą, stworzenie sieci pocztowej. Monarchie sprzyjały rozwojowi kapitalizmu tworząc odpowiednią strukturę prawną.
W okresie od XVI – poł. XVIII w. Europa przeszła zmiany społeczne: społeczeństwa feudalne zaczęły przekształcać się w społeczeństwa klasowe. Rosła pozycja ekonomiczna mieszczaństwa, z czasem zaczęli domagać się udziału w życiu politycznym. Pierwszym ich sukcesem było utworzenie Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, Kolejnym w poł. XVII w. ograniczenie monarchii w Anglii, rewolucja ........
Na przeł. XVII/XVIII w. mieszczaństwo dysponowało poważnym kapitałem. Nie było podziału pomiędzy kapitałem handlowym a przemysłowym. Ludzie zajmowali się tym i tym, a także czynnościami bankowymi.
Jest to epoka zastoju technicznego. Postęp odbywał się bardzo wolno, uchwytny w skali kilku pokoleń.
Postęp w zakresie broni palnej i prochu, wyrób papierów, drukarstwo, wyrób zegarów, wzrosła produkcja szkła okiennego, postęp w wytopie żelaza (odlewanie żelaza, stopów), odlewano dzwony, koło wodne (używane w produkcji sukna, w papierniach, w kuźniach), na potrzeby wojska zaczęto produkować standardową odzież, broń, wozy polowe, uprząż. Standaryzacja świadczy o tym, że zaczęło się masowe zapotrzebowanie na wyroby znormalizowane.
Postępu technicznego nie było w rolnictwie.
W okresie od XVI – poł. XVIII w. dokonywały się przeobrażenia w organizacji procesów produkcyjnych, o charakterze kapitalistycznym. Miało to miejsce w przemyśle, rolnictwie i handlu.
W rolnictwie wykształciła się gospodarka towarowa, oparta na pracy najemnej.
W przemyśle upowszechnił się nakład i manufaktura.
W handlu pojawiły się wieloosobowe sp. oparte na kapitale akcyjnym. Rozwój handlu doprowadził do powstania giełd, banków. Pojawił się pieniądz papierowy, kredyt publiczny w postaci obligacji państwowych, rozwój ubezpieczeń na życie, klęsk żywiołowych.
Do poł. XVIII w. Holandia i Anglia przeszły na tory gospodarki kapitałowej w sensie organizacyjnym.
We Francji, płd. Włoszech, Skandynawii – kapitalizm; na wsch. od Łaby – feudalizm agrarny, zalążki dopiero pod koniec XVIII w..
Rozwój gospodarczy państw zach. Europy w tym okresie nie był równomierny.
W XVII w. nastąpiło pogorszenie koniunktury. Nastąpiły objawy recesji w Europie, które były konsekwencją wojen, epidemii. W najmniejszym stopniu odczuła ją Anglia, w największym stopniu Europa wsch..


NARASTANIE KAPITAŁU W ROLNICTWIE (Anglia)
Wyrażał się w ogradzaniu. Proces ten wystąpił tu w postaci klasycznej. Wystąpił także w innych państwach. Szlachta angielska pod koniec XV w., że sprzedaż wełny manufakturom włókienniczym (holenderskim) przy 4-krotnie niższych kosztach robocizny, uzyskiwało się to samo. Do hodowli owiec potrzeba było coraz więcej łąk, pastwisk. Szlachta zaczęła zajmować grunty wspólne. Ogradzali je murami, żywopłotami, płotami, Z tego powodu proces ogradzania jest zw. ogradzaniem.

Rugowanie chłopów z ziemi – proces ten nie dokonał się nagle, trwał przez XVI w., XVII w., nasilenie w 2 poł. XVIII w.. Dokonywało się równocześnie zjawisko scalania rozproszonych przez system trójpolowy gruntów w gospodarstwa zwarte poprzez zamiany. Proces ten w Europie wsch. dokonywał się na fali uwłaszczeniowej, a w Europie zach. dokonywał się spontanicznie.
Efekty procesu ogradzania:
- ekonomiczne:
• powstawały duże gospodarstwa rolne ok. 150 ha
Były to gospodarstwa towarowe pozwalające na uzyskanie dużych dochodów.
• hodowla owiec przynosiła ogromne dochody,
• zostało zniesione poddaństwo.
- konsekwencje gospodarcze:
• chłopi, którym odebrano gospodarstwa pozostawali bez środków do życia
Mogli znaleźć zatrudnienie ale nie wszyscy. Zaczęło się masowe żebractwo.
• gdy w Anglii wybuchła rewolucja przemysłowa, okazało się, że na rynku
wolnej siły roboczej nie liczyły się koszty społeczne.

Kościół na terenie Anglii był właścicielem ogromnych połaci ziemi- ok. 1/3, ¼ ogółu użytków rolnych w Anglii, powierzchnia 1/5 obszaru Anglii.
Henryk VIII, król Angielski (I poł. XVIII w., panował w l. 1509-1549), dokonał unarodowienia kościoła rzymsko-katolickiego.
Przyczyny:
- przyczyna osobista – brak zgody papieża na jego rozwód z Katarzyną Aragońską,
- wpływ szerzącego się w Europie luteranizmu
Henryk VIII sam stał się głową kościoła anglikańskiego, a zarazem dysponentem ogromnych dóbr kościelnych. Szybko zdecydował o ich sprzedaży. Część kupiło mieszczaństwo, część nowa szlachta, część bogaci chłopi, urzędnicy monarchii. Skarb państwa uzyskał mnóstwo pieniędzy.