Mniejszości narodowe w Polsce i ich prawa.
Terytoria współczesnych państw zamieszkują niejednokrotnie różniące się od większości ich obywateli grupy etniczne, zwane mniejszościami narodowymi. Pojawiły się one w wyniku naturalnego ruchu ludności w ciągu wielu setek lat, zmiany granic państwowych lub wskutek powstania państw wieloetnicznych. Jedną z głównych przyczyn masowych wędrówek ludzi było dążenie do poprawy bytu. Także dziś główny strumień migracji płynie z krajów ubogich do wysoko rozwiniętych. Mniejszościowe grupy narodowe popadają nierzadko w konflikt z dominującą w państwie grupą narodową na tle praw mniejszości.
Mniejszości narodowe można podzielić na zwarte i rozproszone. Mniejszości zwarte to duże skupiska zamieszkujące od pokoleń na jednym obszarze, zachowujące własną odrębność kulturową, dążące często do utworzenia własnego samorządu. Członkowie mniejszości rozproszonych są bardziej zagrożeni utratą własnej tożsamości kulturalnej i językowej w wyniku świadomie prowadzonej przez władze asymilacji lub wskutek kontaktu z silniejszą kulturą. Czasem imigranci akceptują ową asymilację, a nawet świadomie do niej dążą, szczególnie w bogatych krajach Zachodu.
Podlasie jest najbardziej zróżnicowanym województwem w Polsce pod względem etnicznym i kulturowym, oprócz Polaków tereny te zamieszkują Białorusini, Litwini, Tatarzy, Ukraińcy, Rosjanie, Cyganie, Żydzi i Staroobrzędnicy.
Białorusini
Stanowią najliczniejszą mniejszość na Podlasiu. Główne skupisko to gmina Bielsk Podlaski, który jest zamieszkały w 50% przez Białorusinów, a gmina Orla w 75%, Bardzo duże skupisko jest także w gminie Boćki.
W okresie powojennym nastąpiły istotne zmiany społecznych sytuacji Białorusinów, głównie w następstwie migracji do miast i możliwości zdobywania wykształcenia. Jednakże przeważającą ich część nadal stanowi ludność wiejska. Polityka państwa ograniczała się do zaspokajania elementarnych potrzeb kulturalno-oświatowych białoruskiej mniejszości narodowej. 1949 wznowiono nauczanie języka białoruskiego w szkołach podstawowych i średnich na Białostocczyźnie (2 licea z białoruskim językiem wykładowym — w Bielsku Podlaskim i Hajnówce), 1953 zapoczątkowano organizację amatorskich zespołów artystycznych. Od 1956 działa subsydiowane przez państwo Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, corocznie jest wydawany „Kalendarz Białoruski”, ukazują się tomiki poezji i prozy miejscowych białoruskich twórców, są także organizowane wystawy sztuki ludowej i festiwale amatorskich zespołów artystycznych. Radio Białystok emituje codzienne audycje w języku białoruskim. Od 1956 na Uniwersytecie Warszawskim działa katedra filologii białoruskiej, ponadto powstało środowisko naukowców białoruskich zajmujących się w ramach Państwowej Akademii Nauk i wyższych uczelni zagadnieniami historii, literatury, językoznawstwa oraz stosunków polsko-białoruskich. W Hajnówce powstało, wciąż rozbudowywane, białoruskie Muzeum Etnograficzne. W 1988, po kilkuletniej nieformalnej działalności, zostało zarejestrowane Białoruskie Zrzeszenie Studentów (imprezy studenckie, rajdy krajoznawcze itp.). W lutym 1990 powstało Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne. Wszystkie organizacje białoruskich mniejszości narodowych w Polsce utrzymują kontakty z towarzystwami łączności z rodakami za granicą w Mińsku.
Litwini
W liczbie 10-12 tys. skupiają się na Suwalszczyźnie, głównie w gminach Sejny (40% ludności) i Puńsk (80% ludności), jak również w Sypliszkach i Suwałkach. Historia litewskiego osadnictwa na tym terenie sięga czasy wytępienia Jaćwingów z tych terenów. W Polsce 5 organizacji zrzeszających osoby narodowości litewskiej, największy i najstarszy to Stowarzyszenie Litwinów w Polsce, ważne są także Stowarzyszenie Św. Kazimierza i Stowarzyszenie, Wspólnota Litwinów w Polsce, Stowarzyszenie Litewskiej Kultury Etnicznej i Młodzieży Litewskiej w Polsce. W województwie Podlaskim działa jeden Dom Kultury Litewskiej w Puńsku. W gminie Puńsk znajduje się 5 litewskich szkół podstawowych i jedyne w Polsce litewskie LO, w Sejny 2 szkoły podstawowe, a w wielu miejscowościach istnieją szkoły z nadobowiązkowym językiem litewskim. Litwini od 1960 wydają pismo Ausra, mają swoje audycje w Polskim Radiu i w regionalnej telewizji białostockiej Dom Kultury Litewskiej prowadzi działalność: chór Dzukija i kapela ludowa Klump zespół choreograficzny Jotva oraz teatr stodolany. Przy innych organizacjach działają również inne grupy.
Tatarzy
Tatarzy pojawili się na Podlasiu w XV wieku, zamieszkali w okolicach Sokółki i Krynek, stanowili najbardziej na zachód wysuniętą społeczność tatarską. Obecnie w Polsce jest 4000 tys. Tatarów w tym 1800 w samym Białymstoku. Na terenie województwa działają 3 gminy w Białymstoku, Bohonikach i Kruszynianach. Kierownictwo nad Najwyższym Kolegium Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczpospolitej Polskiej sprawuje mieszkaniec Białegostoku Jan Sobolewski. Tatarzy stworzyli 1992 roku Związek Tatarów Polskich w RP, głównym celem działań organizacji jest, przypomnienie społeczności o jej tradycjach i związkach z Rzeczpospolitą.
Ukraińcy
Ukraińcy to mniejszość narodowa, licząca około 200 - 300 tysięcy osób. W wyniku przeprowadzonej w 1947 r., przez ówczesne władze komunistyczne, akcji "Wisła", ludność ukraińska, zamieszkująca tereny południowo - wschodniej Polski, została przesiedlona na tereny Polski północnej i zachodniej. W efekcie największe skupiska mniejszości ukraińskiej znajdują się na terenach województw: warmińsko-mazurskiego, zachodniopomorskiego i dolnośląskiego. Części Ukraińców udało się jednak uniknąć przesiedlenia z rodzimych terenów, a części pozwolono na powrót w 1956 roku. Stąd też skupiska mniejszości ukraińskiej -w województwie podkarpackim i małopolskim.
Mniejszość ukraińska posiada własnych przedstawicieli we władzach samorządowych, głównie w województwie warmińsko-mazurskim, gdzie na różnych szczeblach zasiada około 50 radnych pochodzenia ukraińskiego (łącznie z przewodniczącym sejmiku województwa). Aktywnym działaczem Związku Ukraińców w Polsce jest były sekretarz generalny Unii Wolności i poseł na Sejm RP w latach 1993-2001 Mirosław Czech.
Dane statystyczne dotyczące edukacji w ostatnim dziesięcioleciu wykazują nieznaczną tendencję wzrostową liczby placówek szkolnych i uczniów pochodzenia ukraińskiego. Według badań GUS nauczanie języka ukraińskiego jako języka mniejszości prowadzone jest w 113 placówkach. Natomiast liczba uczniów waha się w granicach 2 - 3 tys. Wzrasta również liczba ukraińskich nauczycieli.
Pod względem wyznaniowym większość Ukraińców w Polsce to wierni Kościoła Katolickiego Obrządku Biznatyjsko - Ukraińskiego. Natomiast część deklaruje przynależność do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Główne organizacje:
• Związek Ukraińców w Polsce,
• Związek Niezależnej Młodzieży Ukraińskiej,
• Związek Ukraińców Podlasia,
• Ukraińskie Towarzystwo Lekarskie,
• Ukraińskie Towarzystwo Nauczycielskie w Polsce,
• Stowarzyszenie Ukraińców - Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego,
• Bractwo Cerkiewne św. Włodzimierza,
• Fundacja Kultury Ukraińskiej,
• Fundacja św. Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Nasze Słowo" - tygodnik,
• "Svitanok" - dodatek do "Naszego Słowa" dla dzieci,
• "Nad Buhom i Narwoju" - dwumiesięcznik.
Największe imprezy kulturalne:
• Festiwal Kultury Ukraińskiej w Sopocie,
• Festiwal Kultury Ukraińskiej na Podlasiu,
• Dni Kultury Ukraińskiej,
• Młodzieżowy Jarmark w Gdańsku.
Słowacy
Słowacy to mniejszość narodowa licząca 10 - 20 tysięcy osób, zajmująca tradycyjnie teren Spisza i Orawy.
Liczba uczniów pobierających naukę słowackiego jako języka mniejszości wciąż spada. Obecnie z nauki korzysta około 350 uczniów w 16 szkołach.
Słowacy deklarują przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego.
Główne organizacje:
• Towarzystwo Słowaków w Polsce.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "ivot" - miesięcznik.
Największe imprezy kulturalne:
• Dzień Kultury Słowackiej w Jabłonce Orawskiej,
• Przeglądy Orkiestr Dętych,
• Przegląd Zespołów Folklorystycznych w Krempachach.
Czesi
Czesi - to mniejszość narodowa, licząca około 3 tysięcy osób, zamieszkujących rejon Kotliny Kłodzkiej, Lubelszczyznę i miejscowość Zelów (koło Piotrkowa Trybunalskiego).
Przodkowie obecnej mniejszości czeskiej przybyli do Polski między XVI
a XVIII w. Należeli do nich głównie ewangelicy, którzy uciekali z Czech w wyniku prześladowań na tle religijnym.
Mieszkający w Polsce Czesi tradycyjnie są ewangelikami.
Główna organizacja:
• Klub Czeski przy Towarzystwie Słowaków w Polsce,
• Towarzystwo Słowaków w Polsce.
Pierwsze zapisy dotyczące praw mniejszości pojawiły się w Europie w traktacie augsburskim z połowy XVI wieku, ochraniał on mniejszości religijne. Potem traktaty westfalski(1648) i konwencje polsko-rosyjskie(1767 i 1775) zapewniały prawa dysydentom, a traktat wiedeński(zob. kongres wiedeński) nadawał mniejszościom religijnym prawo do wyznania wiary, a także prawa cywilne. Po I wojnie światowej powstało w Europie wiele nowych państw(min Polska). Zwycięskie mocarstwa europejskie podpisały z nowymi państwami traktaty o ochronie rasowej, religijnej i językowej mniejszości z tych państw. Mimo iż te prawa stały się podstawą systemu ochrony mniejszości pod nadzorem Ligi Narodów, obowiązywały jednak tylko w nowo powstałych państwach. Sprytnie wykorzystał je do swoich celów Hitler, który uważał, że mniejszość niemiecka w nowych państwach jest dyskryminowana. Stało się to jedną z przyczyn upadku Ligi Narodów.
Po II wojnie światowej prawa mniejszości narodowych nie zostały wymienione ani w Karcie NZ, ani w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych także nie chronił mniejszości narodowych, zabezpieczał jednak prawa osób należących do mniejszości. Państwa uczestniczące w 1975 roku w Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zobowiązały się do respektowania praw mniejszości narodowych jeżeli takie istnieją na terytorium danego kraju. W 1990 roku podczas spotkania w Kopenchadze rozszerzono dokument z 1975 roku wymieniając jakie prawa mają mniejszości. Mają one prawo do ochrony i rozwoju etnicznej, kulturalnej, językowej, religijnej tożsamości poprzez własne organizacje, stowarzyszenia i instytucje oświatowe, kulturalne i religijne, a także prawo do wyznawania i praktykowania ich religii, prawo do prania udziału w życiu publicznym. Dopiero w 1992 roku Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło Deklarację o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych, Etnicznych, Religijnych i Językowych. W 1994 roku Rada Europy Przyjęła konwencję o ochronie mniejszości narodowych w Unii Europejskiej. Ważną rolę w ochronie mniejszości mają międzypaństwowe umowy dwustronne. Polska takie traktaty ma podpisane z Niemcami, Estonią, Łotwą, Litwą, Czechami, Słowacją, Rumunią, Rosją, Białorusią, Ukrainą i Węgrami.
Mniejszości narodowe nie posiadają określonego statusu prawnego, tzn. że nie mają ustawowego aktu prawnego regulującego ich prawa i obowiązki.
W odróżnieniu od wielu innych krajów europejskich, Polska nie dopracowała się ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych. Problem mniejszości nie znalazł też odzwierciedlenia w dotychczas obowiązującej ustawie zasadniczej.
Jedynie oświata w językach mniejszości narodowych oraz nauczanie języków ojczystych zostały unormowane aktem wykonawczym Ministra Edukacji Narodowej.
Ustawa o prawach mniejszości narodowych winna regulować w szczególności następujące przykładowe zagadnienia:
- winna określać, jakich obywateli polskich uważa się za mniejszość narodową bądź etniczną,
- winna wyraźnie wskazywać na prawo mniejszości do kultywowania swojej odrębności kulturowej oraz na obowiązki państwa w tym zakresie wobec tej mniejszości (tych mniejszości),
- winna określać zasady używania imion i nazwisk narodowych oraz zasady obowiązującej w tym zakresie pisowni w dokumentach,
- określać prawa mniejszości narodowej oraz obowiązki państwa w dziedzinie ochrony dóbr kultury narodowej i miejsc godnych upamiętnienia.
- winna też regulować kwestię reprezentacji grupy narodowej w organach samorządowych i przedstawicielskich.