Mniejszości narodowe

Mniejszości narodowe
Charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
Polskę zamieszkują przedstawiciele kilkunastu mniejszości narodowych i etnicznych. Ustawa o ochronie danych osobowych zabrania przetwarzania danych ujawniających pochodzenie etniczne. Precyzyjne ustalenie liczby osób należących do mniejszości narodowych będzie wiec możliwe dopiero po przeprowadzeniu narodowego spisu powszechnego, planowanego na 2002 r. Według danych szacunkowych osoby należące do mniejszości narodowych stanowią 2% - 3% obywateli RP, czyli około 1 milion osób.
W Polsce żyją następujące mniejszości narodowe i etniczne:
• Białorusini
• Czesi
• Karaimi
• Litwini
• Łemkowie
• Niemcy
• Ormianie
• Romowie
• Rosjanie
• Słowacy
• Tatarzy
• Ukraińcy
• Żydzi
Podstawowe prawa
Polskie ustawodawstwo szczegółowo określa prawa mniejszości narodowych. Najważniejszym aktem jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Wśród innych, podstawowych aktów prawnych należy wymienić także: ordynację wyborczą, prawo o stowarzyszeniach, ustawę o języku polskim, ustawę o systemie oświaty, rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie kształcenia umożliwiającego podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych, rozporządzenie tego samego ministra dotyczące zwiększenia subwencji oświatowej dla szkół mniejszości narodowych o 20 % w stosunku do innych szkół, ustawę o radiofonii i telewizji, kodeks karny, kodeksy postępowania - administracyjnego, cywilnego i karnego, ustawę o ochronie danych osobowych.
Polska przyjęła również szereg aktów prawa międzynarodowego, regulujących prawa mniejszości narodowych. Są to między innymi: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 roku, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej z 7 marca 1966 roku, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 roku i Konwencja Praw Dziecka z 20 listopada 1989 roku.
W Europie najważniejszym dokumentem regulującym prawa mniejszości narodowych jest Konwencja ramowa Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych. Polska podpisała ten dokument w 1995 r., a ratyfikowała go 10 listopada 2000 r. Kraj nasz stał się stroną Konwencji 1 kwietnia 2001 r.
Zapisy dotyczące praw poszczególnych mniejszości narodowych znalazły się w traktatach dwustronnych, które Polska zawarła ze wszystkimi swoimi sąsiadami.
Do podstawowych praw mniejszości narodowych, gwarantowanych prawem polskim należą:
• zakaz dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub działalność zakłada albo dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową;
• wolność zachowania i rozwoju własnego języka;
• wolność zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury;
• prawo do nauki języka i w języku mniejszości;
• prawo do nieskrępowanej możliwości praktyk religijnych;
• prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych oraz takich, których celem jest ochrona tożsamości religijnej;
• prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej tożsamości narodowej;
• przywileje wyborcze dla komitetów wyborczych organizacji mniejszości.

Prawa mniejszości narodowych w Polsce
Na skutek zmian jakie dokonały się w Polsce w wyniku drugiej wojny światowej Polska z kraju o różnorodnej strukturze narodowej stała się państwem niemal jednolitym etniczne. Wykorzystując ten fakt władze komunistycznie lansowały model państwa, w którym trudno było o miejsce dla mniejszości narodowych. Dopiero po roku 1989 pojawiła się możliwość przywrócenia mniejszościom narodowym należnych im praw.
Polskie ustawodawstwo szczegółowo określa prawa mniejszości narodowych. Należy przy tym podkreślić, że wszystkie akty prawne, w których uregulowane zostały te kwestie przyjęto już w demokratycznej Polsce, po roku 1989. Ustawodawstwo PRL-u nie regulowało bowiem tej problematyki.
Najważniejszym aktem, w którym mowa jest o prawach mniejszości narodowych jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Konstytucja zakazuje dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową. Obszernie opisuje też prawa związane z swobodą wyznań religijnych. Odrębny artykuł Konstytucji poświęcony jest prawom mniejszości narodowych. Gwarantuje on obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Zapewnia także mniejszościom narodowym i etnicznym prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.
Prawa mniejszości narodowych w Polsce regulują także ustawy zwykłe. Należy wskazać na rozwiązanie precedensowe w skali Europy, zawarte w ordynacji wyborczej do Sejmu RP. Komitety wyborcze, utworzone przez wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych, zwolnione są z wymogu przekroczenia 5% progu wyborczego. Zaznaczyć trzeba, że poza Polską przywileje wyborcze dla mniejszości narodowych stosują jedynie Albania, Chorwacja, Rumunia i Słowenia w wyborach parlamentarnych ogólnokrajowych oraz RFN w wyborach do parlamentu kraju Szlezwik-Holsztyn.
Jednym z najważniejszych elementów służących podtrzymaniu narodowej tożsamości jest oświata. Dlatego też w ustawie o systemie oświaty i odrębnym rozporządzeniu Minister Edukacji Narodowej określił, że przedszkola i szkoły publiczne powinny zapewniać uczniom należącym do mniejszości narodowych warunki umożliwiające podtrzymywanie i rozwijanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej oraz własnej historii i kultury. Warunki te stwarzane są w toku powszechnie dostępnych zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych. Należy także zwrócić uwagę, że subwencja przekazywana samorządom z budżetu centralnego na utrzymanie szkół automatycznie zwiększana jest o 20 % lub 50 % (w zależności od wielkości szkoły) na każdego ucznia uczącego się języka bądź w języku mniejszości narodowych. Zwiększona subwencja obejmuje 41 905 uczniów (i liczba ta stale rośnie), tylu bowiem korzysta z różnych form nauki języka bądź w języku ojczystym.
Zapisy dotyczące praw poszczególnych mniejszości narodowych znalazły się w traktatach, jakie Polska zawarła ze wszystkimi swoimi sąsiadami: Republiką Federalną Niemiec, Republiką Czeską, Republiką Słowacką, Ukrainą, Republiką Białoruś, Republiką Litewską oraz Federacją Rosyjską. Prawa te zostały także zapisane w umowach międzyrządowych o współpracy kulturalnej, zawartych z tymi państwami. Doceniając szczególne znaczenie oświaty dla zachowania tożsamości narodowej oraz zdając sobie sprawę z potrzeby współpracy w tej dziedzinie z krajami macierzystymi mniejszości narodowych, polskie ministerstwo edukacji zawarło stosowne zapisy w porozumieniach zawartych z ministerstwami oświaty sąsiednich państw.
Klauzule dotyczące mniejszości narodowych zawarte w traktatach dwustronnych uwzględniają najważniejsze prawa mniejszości a także obowiązki, jakie bierze na siebie w związku z tym każde z państw. Zwracając uwagę na zróżnicowany zakres praw zawartych w poszczególnych traktatach można jednak wyróżnić kilka elementów wspólnych dla większości umów.
1. Założenia ogólne. Wszystkie traktaty powołują się na standardy międzynarodowe, szczególnie europejskie, w niektórych wypadkach przywołując konkretne dokumenty. Zgodnie z zapisami traktatów przynależność do mniejszości narodowych jest sprawą indywidualnego wyboru. Z jego dokonania nie mogą wynikać żadne negatywne następstwa. W niektórych traktatach sformułowana jest także zasada lojalności, którą powinny się wykazać osoby należące do mniejszości narodowych wobec państw, których są obywatelami.
2. Wszystkie traktaty zawarte z sąsiadami Polski zawierają katalog przysługujących mniejszościom narodowym praw. Mniejszości narodowe mają na ich podstawie prawo do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swojej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej, przy czym stopień szczegółowości zapisów w poszczególnych traktatach jest zróżnicowany. Najczęściej mowa jest o prawie do: posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym i publicznie, uczenia się języka i w języku ojczystym, posiadania własnych instytucji i stowarzyszeń, nieskrępowanej możliwości praktyk religijnych, swobodnego kontaktu z Rodakami w kraju zamieszkania i za granicą, uczestnictwa w życiu publicznym, pisowni imion i nazwisk w brzmieniu języka ojczystego.
3. Katalogowi praw towarzyszy katalog obowiązków jakie biorą na siebie państwa, który także jest zróżnicowany w poszczególnych traktatach. W najbardziej rozszerzonej wersji państwa zobowiązują się powstrzymać od dyskryminacji mniejszości narodowych, ale też od działań asymilacyjnych, mogących doprowadzić do zmian narodowościowych. Biorą też na siebie obowiązek zapewnienia: nauki języka i w języku ojczystym, dostępu do publicznych środków masowego przekazu, ochrony tożsamości narodowej. W traktatach z Litwą, Białorusią, Czechami i Słowacją mowa jest o ewentualności używania języków mniejszości przed urzędami.
W Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej trwają obecnie prace nad projektem ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych. Przewiduje on, że ustawą zostaną objęci obywatele polscy należący do mniejszości narodowych tradycyjnie zamieszkałych na terytorium Polski. Projekt zawiera katalog praw przysługujących mniejszościom narodowym, zakaz dyskryminacji z powodów narodowych lub etnicznych oraz zakaz asymilacji. Uznając zasadę równości obywateli nie wyklucza możliwości prowadzenia wobec mniejszości narodowych polityki preferencyjnej, zmierzającej do wyrównywania szans. Projekt przewiduje, w odrębnym rozdziale poświęconym używaniu języków ojczystych, możliwość traktowania ich jako języków pomocniczych na terenach zamieszkałych tradycyjnie lub w znacznej ilości przez osoby należące do mniejszości narodowych. Uwzględnia także możliwość umieszczania w językach mniejszości nazw miejscowości, organów władzy oraz ulic. Gwarantuje także prawo urzędowego zapisywania imion i nazwisk zgodnie z zasadami języka ojczystego. Odrębny rozdział poświęcony został oświacie i kulturze mniejszości narodowych. Zawiera on regulacje związane z nauką języka i w języku ojczystym, zasady dotyczące finansowania mniejszości narodowych oraz zadania publicznej radiofonii i telewizji.
W parlamencie sprawami mniejszości narodowych i etnicznych zajmuje się odrębna komisja sejmowa. W ramach rządu funkcjonuje natomiast Międzyresortowy Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych, w obrębie której działa Podzespół do Spraw Edukacji Mniejszości Narodowych. Należy wskazać, że przedstawiciele Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji od kilku lat systematycznie uczestniczą w organizowanych przez Radę Europy spotkaniach biur rządowych ds. mniejszości narodowych.
Poza Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Administracji także w innych urzędach znajdują się komórki zajmujące się problematyką mniejszości narodowych. Przede wszystkim należy wskazać na Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Główny Urząd Statystyczny i Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. W Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego istnieje odrębny departament Kultury Mniejszości Narodowych, którego zasadniczym zadaniem jest wspieranie (także finansowe) przedsięwzięć kulturalnych mniejszości narodowych (festiwali, imprez kulturalnych). Należy podkreślić, że prasa wydawana przez mniejszości narodowe niemal w całości finansowana jest z budżetu tego ministerstwa. W 1999 r. Ministerstwo Kultury przykazało mniejszościom narodowym dotacje z budżetu państwa w wysokości 4,7 mln PLN, w 2000 r. - 5,1 mln PLN, a w 2001 r. - 6,0 mln PLN.
Jednocześnie jednak trzeba zwrócić uwagę, że zdecydowaną większością środków finansowych przeznaczonych na wspieranie mniejszości narodowych dysponują, po reformie jaka się w ostatnich latach dokonała w Polsce, samorządy lokalne. Obecnie to samorządy utrzymują szkoły, odpowiadają za nauczanie języka mniejszości narodowych, wspierają działalność kulturalną, współpracują i sprawują nadzór nad stowarzyszeniami mniejszości narodowych. Rząd natomiast stara się, zgodnie z zasadą pomocniczości państwa, stwarzać jak najlepsze ku temu warunki.
Na poziomowe regionalnym (wojewódzkim) sprawami mniejszości narodowych zajmuje się zarówno administracja rządowa jak i samorządowa. Wojewodowie powołali pełnomocników bądź doradców do spraw mniejszości narodowych.
Regulacje prawne dotyczące mniejszości narodowych nie zostały w Polsce zakończone. Kwestie te znajdują miejsce w zmieniającej się strukturze państwa. Ma to związek zarówno z wciąż wzbogacającym się prawodawstwem dotyczącym mniejszości narodowych w Europie, jak i trwającymi od ponad dziesięciu lat reformami w Polsce. Zmiany te zmierzają w wyraźnym kierunku - zapewnienia mniejszościom narodowym najlepszych warunków funkcjonowania w demokratycznym państwie, z możliwością jak najpełniejszego uczestniczenia w społeczeństwie obywatelskim, przy zachowaniu odrębnej tożsamości narodowej.
Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji Ramowej Rady Europy o Ochronie Mniejszości Narodowych (plik PDF 805 KB)
Instytucje Państwowe:
Sejmowa Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych
00-902 Warszawa
ul. Wiejska 4/6/8
tel: (+48 22) 694 18 29
Do zakresu działania Komisji należą sprawy związane z utrzymaniem dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych, etnicznych i językowych oraz ochrony ich praw.
Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych
Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych został powołany w dniu 6 lutego 2002 roku, jako organ opiniodawczo - doradczy Prezesa Rady Ministrów. Kontynuuje on działania Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, istniejącego w latach 1997-2001.
W skład Zespołu wchodzą przedstawiciele ministrów właściwych do spraw: administracji publicznej, finansów publicznych, oświaty i wychowania, pracy, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, zabezpieczenia społecznego, spraw zagranicznych oraz Komitetu Integracji Europejskiej, Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a także Prezes Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców.
Przewodniczącym Zespołu jest podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, wiceprzewodniczącym - podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a sekretarzem - pracownik MSWiA. Obsługę Zespołu zapewnia MSWiA. W ramach Zespołu funkcjonuje Podzespół do Spraw Edukacji Mniejszości Narodowych.
Główne zadania Zespołu to:
• opracowywanie działań rządu, które mają stwarzać odpowiednie warunki dla mniejszości narodowych,
• koordynacja działań organów administracji rządowej, zajmujących się sprawami mniejszości,
• ocena i propozycje rozwiązań zmierzających do zapewnienia praw i zaspokojenia potrzeb mniejszości,
• przeciwdziałanie zjawiskom naruszania ich praw,
• inicjowanie badań nad sytuacją mniejszości narodowych w Polsce,
• popularyzacja i nagłaśnianie w społeczeństwie polskim ich spraw i problemów.
Wydział Mniejszości Narodowych Departamentu Wyznań MSWiA
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji
02-591 Warszawa ul. Batorego 5,
tel.: (22) 601 43 52, 601 15 39, 601 15 48
fax: (22) 601 15 38
e-mail: [email protected]
Wydział Mniejszości Narodowych został powołany w strukturze MSWiA w styczniu 2000 r. Do zakresu działania Wydziału należy prowadzenie spraw mniejszości narodowych, a w szczególności:
• opracowywanie - w porozumieniu z przedstawicielami innych ministrów - propozycji do założeń polityki państwa wobec mniejszości narodowych,
• obsługa merytoryczna i organizacyjno-techniczna Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, w tym przygotowywanie materiałów na posiedzenia Zespołu oraz protokołów z tych posiedzeń,
• współdziałanie z organami administracji rządowej i samorządowej na rzecz uwzględniania lokalnych potrzeb mniejszości narodowych,
• utrzymywanie bieżących kontaktów z kierownictwem organizacji społecznych mniejszości narodowych oraz udzielanie - w miarę możliwości - pomocy tym organizacjom w realizacji ich celów statutowych,
• podejmowanie działań na rzecz respektowania praw mniejszości narodowych,
• podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania problemów mniejszości narodowych,
• podejmowanie działań mających na celu przeciwdziałanie zjawiskom naruszania praw osób należących do mniejszości narodowych,
• opracowywanie i koordynacja programów na rzecz mniejszości narodowych,
• opracowywanie informacji problemowych, dotyczących mniejszości narodowych dla organów administracji rządowej, Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej,
• opracowywanie materiałów związanych ze współpracą z instytucjami i organizacjami, działającymi na rzecz mniejszości narodowych w ramach Komisji Europejskiej, Rady Europy, oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,
• przygotowanie materiałów dotyczących respektowania praw mniejszości narodowych, związanych z prawem wewnętrznym i zobowiązaniami międzynarodowymi Rzeczypospolitej Polskiej,
• organizowanie i prowadzenie szkoleń pracowników urzędów wojewódzkich odpowiedzialnych za problematykę mniejszości narodowych.