Pozycja ustrojowa Prezesa Rady Ministrów

Dwoma najważniejszymi aktami prawnymi określającymi pozycję ustrojową, kompetencje i uprawnienia Prezesa Rady Minstrów są:
 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej
 Ustawa „o Radzie Ministrów” z dnia 8 sierpnia 1996 r.

W składzie rządu szczególną pozycję zajmuje premier, jego rola staje się widoczna już w momencie tworzenia rządu. To właśnie desygnowany przez Prezydenta premier podejmuje działania na rzecz sformowania Rady Ministrów, a obejmują one rozmowy koalicyjne w poszukiwaniu większości parlamentarnej, przygotowywanie działania rządu, kompletowanie jego składu. To premier wygłasza w Sejmie expos, w którym przedstawia program działania Rady Ministrów, ubiega się o udzielenie rządowi wotum zaufania. To premier ma wyłączne prawo występowania do Prezydenta z wnioskiem o dokonanie zmian w składzie rządu, obejmujących powołanie i odwołanie jego członków. Wszystko to świadczy dobitnie o tym, że premier nie jest primus inter pares (pierwszy wśród równych), ale stanowi czynnik niezwykle ważny dla powstania, istnienia i funkcjonowania Rady Ministrów.

Rolę premiera wyraźnie podkreśla Konstytucja RP w art. 148:
Prezes Rady Ministrów:
1) reprezentuje Radę Ministrów,
2) kieruje pracami Rady Ministrów,
3) wydaje rozporządzenia,
4) zapewnia wykonywanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonywania,
5) koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów,
6) sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach i formach określonych w Konstytucji i ustawach,
7) jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.

Artykuł ten opisuje jego pozycję prawną i rolę ustrojową, stwierdzając, iż kieruje on pracami rządu, a także koordynuje i kontroluje pracę członków Rady Ministrów. Sformułowanie to jest bardzo ważne, brzmi bowiem niemal identycznie jak w przypadku art. 146 ust. 4 pkt 3 Konstytucji, wskazując na kierownicze, koordynacyjne i kontrolne uprawnienia rządu w stosunku do wszystkich organów administracji rządowej. Artykuł 148 ogranicza te uprawnienia premiera tylko do członków Rady Ministrów, ale to przecież premier w swej bieżącej działalności spełnia te zadania, co nie wyklucza działań rządu, gdyby zaistniała potrzeba tego rodzaju.

W toku przeprowadzonej w 1996 r. reformy centrum administracyjnego przyjęta została ustawa o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów, która znacznie zwiększyła rolę premiera ( ustawą z 21 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o organizacji i trybie pracy Rady Ministrów oraz o zakresie działania ministrów nazwa tego aktu prawnego uległa zmianie, bowiem tytuł ustawy otrzymał brzmienia „o Radzie Ministrów”). Najważniejsze z jego nowych uprawnień w tej dziedzinie to prawo ustalania w drodze rozporządzenia szczegółowego zakresu działania ministra.
Ustalone w ten sposób kompetencje ministrów obowiązują jednak tylko w okresie istnienia dawnej Rady Ministrów, tracą bowiem moc z chwilą powołania nowego gabinetu, a w danym dziale administracji (resorcie) ze zmianą na stanowisku ministra. Uchwalona zaś 4 września 1997 r. ustawa o działach administracji rządowej zwiększyła uprawnienia premiera, dając mu decydujący głos w sprawie liczby członków Rady Ministrów.

Konstytucja utrzymuje te uprawnienia premiera wobec ministrów. W świetle art. 149 ministrowie kierują działami administracji rządowej lub „wypełniają zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów”. Jest to dowód silnego oddziaływania premiera na ministrów, co mieści się w ramach „określenia sposobu wykonywania polityki rządu.

Kierowanie pracami rządu obejmuje zwoływanie posiedzeń, a także przewodniczenie obradom, co daje premierowi możliwość skutecznego oddziaływania na tok prac i na treść podejmowanych uchwał.

Konstytucja przyznaje premierowi prawo wydawania aktów prawnych w postaci rozporządzeń na podstawie ustaw i w celu ich wykonywania. Tak, więc świetle Konstytucji mamy do czynienia z premierem, który jest nie tylko pierwszym z ministrów, ale jest reprezentantem rządu na zewnątrz i przewodniczącym organu wyposażonym w kompetencje zwierzchnie w stosunku do członków Rady Ministrów i to przede wszystkim w kompetencje kierownicze, koordynacyjne i kontrolne. Świadczy to o silnej pozycji premiera, a dodatkowe elementy określenia jego sytuacji prawnej zawiera art. 148 pkt 7. W świetle tego przepisu premier służbowym zwierzchnikiem wszystkich pracowników administracji rządowej, a na podstawie art. 153 ust. 2 jest też zwierzchnikiem korpusu służby cywilnej.

W związku z pozycją i kompetencjami premiera podległe są mu takie organy jak m.in.:
 Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Szef Agencji Wywiadu
 Polski Komitet Normalizacyjny
 Szef Służby Cywilnej
 Prezes Głównego Urzędu Statystycznego
 Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
 Polska Akademia Nauk
 Rządowe Centrum Studiów Strategicznych
Premier jako organ pełniący nadzór nad samorządem terytorialnym może wkraczać w działalność samorządu w przypadkach określonych ustawami. Ma prawo np. żądania informacji i danych dotyczących organizacji i funkcjonowania decyzyjnych jednostek samorządu (rad gminy, rad powiatu, sejmików wojewódzkich), niezbędnych do wykonywania przysługujących mu uprawnień nadzorczych, czyli zatwierdzenia, uzgodnienia lub zaopiniowania rozstrzygnięcia organu samorządowego, do którego rozstrzygnięcia prawnie jest wymagane. Te uprawnienia powodują, że organy samorządowe zobowiązane są zobowiązane do przedkładania swoich uchwał do kontroli.
Premier może orzekać o nieważności decyzji organów samorządowych w przypadku uznania przez niego o ich niezgodności z prawem ( istnieje możliwość odwołania się od tej decyzji do Naczelnego Sądu Administracyjnego). W takim wypadku może wstrzymać wykonywanie uchwały do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia. Od tego uprawnienia istnieje wyjątek w sytuacji, gdy premier uznaje nieważność po okresie dłuższym niż 1 rok od daty podjęcia uchwały lub, gdy uchwała jest aktem prawa miejscowego. W razie powtarzającego się naruszenia przez organ Konstytucji lub ustaw, Sejm, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może go rozwiązać. Wówczas Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej wyznacza wówczas osobę, która do czasu wyborów nowych organów powiatu pełni funkcję tego organu.

Prezes Rady Ministrów (i tylko on) winien w konstytucyjnie przewidzianych sytuacjach (np.: po wybraniu nowego Sejmu, nie uchwaleniu przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów) złożyć na ręce Prezydenta. Prezes RM może złożyć na ręce Prezydenta swoja własną rezygnację (art. 162 ust. 2 pkt 3 Konstytucji RP), jednakże biorąc pod uwagę, że zawsze byt Rządu wiąże się z osobą Prezesa RM oznacza to również dymisję całej Rady Ministrów. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku tzw. konstruktywnego wotum nieufności (art. 158 ust. 1 Konstytucji RP) udzielanego Radzie Ministrów. Jeśli takie wotum nieufności zostanie uchwalone w stosunku do Prezesa RM oznacza to dymisję również dla Rady Ministrów.

Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej - mówi artykuł 10 Konstytucji RP. Władzę ustawodawczą stanowi Parlament - Sejm i Senat. Organ ten jest organem przedstawicielskim, czyli wykonującym wolę narodu, dlatego organy władzy wykonawczej - Rada Ministrów i Prezes RM jako jej przewodniczący i organ zwierzchni mają ogromne znaczenie dla ustroju państwa. To Prezes RM przy zgodzie Parlamentu ukierunkowuje politykę wewnętrzną jak i zewnętrzną RP, dlatego też nie można przecenić roli, jaką odgrywa Prezes Rady Ministrów.