Środowisko społeczno-wychowawcze szkoły

„Szkoła jako instytucja i jako środowisko. Nauczyciel – demiurg i rzemieślnik. Uczeń – los wymuszony. W poszukiwaniu podmiotowości człowieka szkoły”


Mówiąc o środowisku ucznia, najczęściej mamy na myśli środowisko społeczne, określane jako zespół warunków i czynników osobowych i materialnych, powstających w wyniku współdziałania ludzi odgrywających główną rolę w kształtowaniu się osobowości społecznej jednostki. Możemy więc powiedzieć, że środowisko w odniesieniu do szkoły ma dwa zastosowania, które odpowiadają ich znaczeniom, m.in.:
· szkoła jako środowisko społeczno – wychowawcze,
· środowisko społeczno – instytucjonalne, do którego należy szkoła (otoczenie najbliższe szkole).

Aleksander Kamiński obie powyższe kategorie środowiska nazywa typowymi albo zobiektywizowanymi, gdyż jest to suma warunków utworzonych przez życie zbiorowe dla kształtowania się życia jednostek. W odniesieniu do szkoły funkcja ta pojawia się ze względu na jej edukacyjny charakter, zawarty w celach założonych, organizacji, metodach i technikach pracy. Szkoła jest wiec i układem instytucjonalnym, jak i układem społecznym. Jest także jedyną instytucją, gdzie z tzw. „urzędu” musi występować społeczność dwupokoleniowa (nauczyciele i uczniowie),przy czym uczniowie zostają dzieleni na klasy i oddziały wg rocznika. Natomiast
nauczyciele otrzymują gratyfikację wg wypracowanych lat, a nie za wyniki w pracy.
„Układ instytucjonalny ma porządkować życie społeczne, ułatwić je, służyć mu, a nie zastępować” . Jednak w tradycyjnym na świecie modelu szkoły instytucja zastępuje człowieka. Jest on tylko ”funkcjonariuszem”, który musi spełniać swoją rolę, funkcję.
Wychowanie instytucjonalne opiera się przede wszystkim na systemie norm, które różnią się od norm rządzących strukturami państw niedemokratycznych co do jej treści i zasięgu. Oddziaływanie tych norm powoduje, że wychowanek zmuszony jest do przystosowania się w tych formalnych ramach uniformizujących jego życie osobiste.




Wynika więc stąd:
· orientacja na karę i unikanie złego postępowania ze względu na zagrożenie ze strony przełożonych,
· orientacja instrumentalistyczna prowadząca do zaspokojenia wyłącznie własnych potrzeb,
· wyraźny brak orientacji typu „umowa społeczna”,
· wyraźny niedobór orientacji na uniwersalne zasady etyczne,

Nauczyciele

Podmiotowość nauczyciela odzwierciedla się w jego samowiedzy pedagogicznej. Działalność wychowawcy klasy stanowi ważna część mikrosystemu wychowawczego szkoły i jest pewną wyodrębniającą się całością, jednak nie wystarczy to, aby określić jego funkcje. Mikrosystemy różnią się od siebie znacznie, gdyż np. w obrębie jednej szkoły są inne różniące się od siebie klasy, a także ich opiekunowie i styl pracy nauczycieli z klasami. Decyzje wychowawcze, które podejmuje nauczyciel opiekując się klasą zapadają autonomicznie i są w pewnym sensie dziełem tego nauczyciela. Najczęściej są to decyzje reaktywne, czyli takie które są jego odpowiedzią na określone bieżące wydarzenia, wyłaniające się potrzeby, trudności i konflikty. Jednak występują także decyzje aktywne, które wynikają z twórczej inicjatywy nauczyciela, który jest niezadowolony z wcześniejszych efektów swojej pracy. Poszukuje on coraz to nowszych i lepszych metod pracy z zespołem klasowym i poszczególnymi jego uczniami.
Obecnie coraz częściej mówi się o optymalizacji pracy w szkole, czyli o samokontroli i samoocenie, ponieważ w oparciu o własne uogólnione i kumulujące się doświadczenia społeczno-pedagogiczne wychowawca może wprowadzić rzeczywiste zmiany swej działalności. Adekwatny obraz własnej pracy możliwości i ograniczeń oraz osiąganych przez siebie wyników daje szansę obniżenia ryzyka popełniania błędu, a taka możliwość jest trudną do przecenienia wartością prakseologiczną.
Istnieją różnorodne miary i kryteria samokontroli i samooceny efektywności pracy wychowawcy klasy, np. kwestionariusze dzięki, którym wychowawca może co pewien czas sprawdzać i oceniać swoją pracę i współżycie z klasą.

Uczniowie

Podmiotowość ucznia łączy się przede wszystkim z życzeniowymi zdaniami typu;
- żeby uczeń stał się kimś (w opozycji do czymś),
- żeby stawał się i kształtował jako osoba,
Chodzi tu o: samodzielność, aktywność własną, ekspresję twórczą, samorządność i autonomiczną osobowość itp. Jednak najpierw trzeba zając się zasadniczymi cechami konstytuującymi status formalny i społeczny ucznia w polskiej szkole:
- pozostawanie jednostki w wieku szkolnego uzależnienia od wyjścia z okresu przedszkolnego dzieciństwa do usamodzielnienia się lub rozpoczęcia studiów wyższych;
- wynikająca ze spełniania tego „obowiązku szkolnego” formalna rola ucznia objętego instytucjonalnym systemem oświatowym;
- formalne (instytucjonalne) uzależnienie jednostki od nauczycieli spełniających przepisane urzędowo role dydaktyczno-wychowawcze;
- przynależność ucznia do sformalizowanej organizacji społeczności rówieśniczej w szkole, wynikającej z podziału uczniów jednej szkoły na klasy i oddziały;
- podleganie normom wynikającym ze społeczno-instytucjonalnego charakteru środowiska szkolnego;


Możemy więc założyć, że w organizacji procesu wychowania ogromną rolę odgrywają cztery różne, ale powiązane ze sobą czynniki, tj. wychowawca, wychowanek , cel i sytuacje wychowawcze. Wynika z tego, że podmiotowość nie może pominąć związku między uczniem a nauczycielem, czyli występuje tzw. „współudział uczniów”.
„Współudział uczniów” – to sformułowanie będące pewnym skrótem pojęciowym zawierającym domyślny element „dwupodmiotowości” tego procesu.
Środowisko wychowawcze szkoły jest dla ucznia zbiorem elementów rzeczywistości społecznej i instytucjonalnej. Efektywne metody wychowania i kształcenia zbyt mało uznają zasadę a raczej kanon występujący w medycynie: primum non nocere. Jeśli ten kanon zostałby uznany przez pedagogów wtedy tzw. „inna szkoła” musiałaby:
- eliminować czynniki lękotwórcze,
- zastąpić metody „nadawania i utrwalania” informacji innymi, wymagającymi rozmowy nauczycieli z uczniami i uczniów między sobą,
- zastąpić zadania odtwórcze-zadaniami wymagającymi twórczych, innowacyjnych postaw i zachowań,
- zwiększenie zakresu samorządności uczniów,
- zmiana stylu kierowania wychowawczego poprzez dyskusje wewnątrzszkolne i samokształcenia nauczycieli,
- uznać w praktyce zasadę jedności kształcenia i wychowania przez traktowanie rozwoju osobowości ludzkiej jako procesu integralnego.
Powyższe możliwości są tylko kilkoma możliwościami „uczynienia szkoły „otwartym rynkiem ofert” wobec konieczności zaspokajania potrzeb psychicznych, społecznych i intelektualnych młodzieży” . Oczekiwania te dzisiaj nie są już utopią pedagogiczną, gdyż występują w niektórych placówkach w Polsce i zagranicą. Można więc oczekiwać, że już niedługo rozprzestrzenią się w skali masowej.
Podsumowując powyższą pracę możemy stwierdzić, iż środowisko społeczno-wychowawcze szkoły jest szerokie i złożone. Nauczyciel poznając klasę szkolną musi najpierw skoncentrować się na jej wewnętrznej strukturze. Postawy ucznia wobec rzeczywistości, wobec rówieśników i wobec samego siebie są uwarunkowane wewnętrzną pozycją, jaką każda jednostka posiada. Składają się na nią poprzednie doświadczenia w rodzinie i szkole, wcześniej wytworzone potrzeby, możliwości, oczekiwania, odnoszące się do obiektywnie zajmowanej pozycji w życiu oraz do pozycji, jaką uczeń chciałby zajmować.
Wydaje mi się jednak, że najważniejsze jest to aby szkoła, jako ważne miejsce wychowania młodego człowieka potrafiła towarzyszyć mu w jego rozwoju, wspierając to co w nim dobre, indywidualne i niepowtarzalne. Aby w nadmiernym zabieganiu o dyscyplinę w licznych klasach i wysokich wynikach nauczania nie stłamsić w uczniach ich niezależności, aktywności twórczej i ciekawości świata, od której dzieci rozpoczynają edukację szkolną.






_____________________________________________
BIBLIOGRAFIA

T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), „Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie”. Warszawa 1995