I wojna światowa

Podstawowe przyczyny wybuchu I wojny światowej

Zapoczątkowane jeszcze w XVIII wieku procesy rozwoju nowoczesnej świadomości pośród większości narodów europejskich uzyskały dodatkowe impulsy w wyniku radykalnych przekształceń społecznych i gospodarczych oraz konfliktów politycznych XIX wieku. Dla krajów uprzemysłowionych najważniejsze stało się zapewnienie dopływu surowców oraz organizacja rynków zbytu dla swych produktów. Tak narodził się kolonializm.

Kraje europejskie liczyły, że ekspansja kolonialna pozwoli na wzmocnienie ich potęgi i zapewni podniesienie poziomu życia wszystkich mieszkańców. W miarę jak zaczął się kurczyć obszar poddany władzy poszczególnych krajów kolonialnych, konflikty o opanowanie regionów jeszcze wolnych stawały się coraz ostrzejsze.

Dążenie do potęgi i ekspansji, charakterystyczne dla epoki schyłku XIX wieku, a określane mianem imperializmu, miało jeszcze jeden istotny aspekt, w postaci rozkwitu fałszywie pojmowanej dumy narodowej, przeświadczenia o wyższości jednego narodu nad innym i pragnienia wywyższania się kosztem innych.

Rywalizacja o wpływy i prestiż w świecie nie przeszkadzały krajom europejskim zawierać przymierza na wypadek wojny. Najważniejsze z nich to: Trójprzymierze z 1882 roku zawarte między Niemcami, Austro-Węgrami i Włochami) i Trójporozumienie podpisane w 1907 roku przez Francję, Anglię i Rosję. Mimo iż nikt nie chciał wojny, niewielu było takich, którzy chcieli uczynić wszystko aby do wojny nie doszło. W myśl ówczesnych doktryn politycznych wojna uważana była za ostateczne, ale słuszne rozwiązanie polityczne. Poza tym siła militarna danego państwa była najlepszym środkiem narzucenia swej wyższości w konkurencji międzynarodowej. Zbrojenie się stało się więc sprawą najważniejszą. Szczególnie Niemcy zaangażowały się w tym czasie w rozbudowę swej floty wojennej, która miała być przeciwwagą dla floty brytyjskiej. Liczne incydenty dyplomatyczne potęgowały napięcia między krajami. Na Bałkanach, zwanych śbeczką prochu Europyś, w końcu XIX wieku, na skutek rozpadu imperium otomańskiego, doszło do ostrej rywalizacji między regionalnymi państwami. Systematyczne ingerencje wielkich mocarstw wywoływały tam nieustanne kryzysy i napięcia polityczne

Koszty zbrojeń stawały się coraz uciążliwsze i Rosja (jako pierwsza) zaproponowała międzynarodową konferencję, mająca na celu zmniejszenie tego obciążenia. W 1899 roku 26 państwa spotkało się Hadze by dyskutować sprawę zachowania pokoju przez rozbrojenie. Nad drugiej konferencji pokojowej, która odbyła się w 1907 roku, a w której uczestniczyło już 44 państwa, wprowadzono obowiązek pokojowego załatwiania i spraw i zakazu wojny agresywnej. Niezależnie od tych pokojowych prób regulowania napięć, w wielu krajach myślano o jakiejś burzy wojennej, która oczyszczając śduszną atmosferś, rozwiązałaby jednocześnie najbardziej skomplikowane problemy.

Jednak bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny był zamach na następcę tronu Austro-Węgier arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zamachu dokonał Gawriłło Princip, który zastrzelił arcyksięcia 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie. Sarajewo, stolica Bośni, znajdowało się wówczas pod panowaniem Austro-Węgier. Morderstwo było ściśle związane z agitacją prowadzoną w Serbii, dotyczącą zjednoczenia (pod jej zwierzchnictwem) południowych Słowian. Nie zostało jednak wykonane na zlecenie rządu Serbii. Austro-Węgry spróbowały natychmiast wykorzystać zamach jako pretekst do całkowitego zniesienia Serbii, gdyż większość narodów słowiańskich znajdowało się wtedy na terenie monarchii Habsburgów. Liczono, że Rosja nie wystąpi w obronie Serbii, gdyż Niemcy będą ją trzymać w szachu. 23 lipca Austro-Węgry postawiły Serbii ultimatum, dając na odpowiedś zaledwie 48 godzin. Nigdy wcześniej żadne państwo nie postawiło drugiemu tak twardych warunków.

Mimo że Serbia spełniła większość warunków, Wiedeń uznał dyplomatyczne starania Serbów za niewystarczające i 28 lipca 1914 roku wypowiedział jej wojnę. Rosja, która wcześniej zapewniała Serbię o swoim poparciu ogłosiła z kolei u siebie mobilizację, formując swą armię początkowo przeciw Austrii, a następnie także przeciw Niemcom. W tej sytuacji Niemcy zażądały wstrzymania mobilizacji rosyjskiej, nie otrzymawszy jednak odpowiedzi, ogłosiły także mobilizację. Wkrótce też (1 sierpnia ) wypowiedziały wojnę Rosji, a dwa dni póśniej jej sprzymierzeńcowi Francji. Następnie wojska niemieckie wkroczyły do neutralnej Belgii, co spowodowało (4 sierpnia ) przyłączenie się Anglii do wojny przeciw Niemcom. Globalny konflikt w Europie stał się zatem faktem.

Odpowiedzialność za jego wywołanie jest wciąż jeszcze przedmiotem sporów. Historycy są zgodni co do faktu, że zarówno politycy jak i sztaby wojskowe po obu stronach byli gotowi podjąć ryzyko konfliktu zbrojnego. Każda ze stron walczących uważała swoją sprawę za słuszną i swoje interesy za całkowicie uzasadnione. Wielonarodowa monarchia austro-węgierska chciała zachować swoją wewnętrzną spójność i rozszerzyć swoje wpływy na Bałkany. Rosja carska postanowiła bronić swego porządku wewnętrznego i nie rezygnować ze swoich celów na Bałkanach (Rosjanie poczuwali się do wspólnoty z ludami słowiańskimi zamieszkującymi ten region Europy). Niemcy uważali się za otoczonych wrogimi mocarstwami i chcąc przerwać ten krąg pragnęli zwiększyć jednocześnie swoją potęgę przez ustawiczne zbrojenie. Francja chciała osłabić Niemcy i odzyskać utraconą na ich rzecz Alzację i Lotaryngię. Wreszcie Anglia patrząca od dawna na rozbudowywaną flotę wojenną Niemiec i ujawniane przez nich pragnienie ekspansji uznała to za wyzwanie rzucone jej dotychczasowej supremacji na morzach.

Ludy europejskie objęte mobilizacją przyjmowały początkowo pierwsze działania wojenne z uniesieniem, odrzucając wszelki niepokój o losy wojny. Nikt bowiem nie zdawał sobie sprawy z niszczycielskiej siły nowoczesnej broni, po raz pierwszy na tak szeroką skalę zastosowanej. Szybko okazało się, że ś szerzona po obu stronach konfliktu ś wiara na szybkie zwycięstwo przy minimalnych stratach była całkowicie bezpodstawna.

Charakter działań wojennych

Pierwsza wojna światowa trwała od 28 lipca 1914 roku (od wypowiedzenia wojny Serbii przez Austro-Węgry) do 11 listopada 1918 roku (zawieszenia broni). Trwała więc łącznie ponad 4 lata i trzy miesiące. Nie była ona najdłuższą wojną w dziejach Europy, jednak bez wątpienia największym i najbardziej krwawym konfliktem zbrojnym w jej dotychczasowej historii.

Pierwsza wojna światowa całkowicie zmieniła dawny sposób prowadzenia działań wojennych, które wcześniej opierano przede wszystkim na piechocie, wspieranej szarżami kawalerii i gdzie wielkie bitwy odbywały się na otwartych polach. Wynalazek karabinu maszynowego oraz niespotykana do tej pory liczba biorących udział w walce żołnierzy, spowodowała ustalenie się wielusetkilometrowych linii frontu. Te z kolei wymusiły konieczność budowy okopów i ustawiania zasieków z drutu kolczastego. Do lamusa odeszło dawne znaczenie kawalerii. Działania wojenne poczęły przekształcać się w morderczą wojnę pozycyjną, w której przez wiele miesięcy żadnej ze stron nie udawało się doprowadzić do decydującego zwycięstwa. W tej specyficznej sytuacji wiele inicjatyw ofensywnych zaczęło należeć do marynarki i lotnictwa.

To właśnie zastosowanie lotnictwa wojskowego było największym zmianą w dotychczasowym sposobie prowadzenia walki. Podczas czteroletniej kampanii formacje lotnicze przeszły też największe przeobrażenia, od pierwszych, pojedynczych samolotów, z bardzo słabymi silnikami, do szybkich i zwrotnych maszyn, uzbrojonych szybkostrzelnymi karabinami maszynowymi. W 1918 roku każde państwo uczestniczące w wojnie dysponowało już własnymi siłami powietrznymi, które nie służyły już tylko (tak jak jeszcze kilka lat wcześniej) do przeprowadzania zwiadu, ale przede wszystkim do ataków naziemnych, bombowych czy tzw. myśliwskich, mających na celu wyłącznie niszczenie samolotów przeciwnika.

Podobną rolę zaczęła odgrywać marynarka wojenna, zwłaszcza wobec konieczności osłaniania własnych szlaków transportowych i prób niszczenia dostaw morskich. Zjawiska te stworzyły podwaliny pod rozwój współczesnej walki na morzu. Niemcy użyli pierwszych łodzi podwodnych, tzw. U-Bootów. Do ich niszczenia zaczęto stosować bomby głębinowe. Pojawiło się również lotnictwo morskie i pierwsze, bardzo jeszcze niedoskonałe lotniskowce. Dzisiaj okręty podwodne i lotniskowce są podstawą floty każdego mocarstwa, a wymyślony przez Aliantów system konwojów, którymi broniono się przed atakami łodzi podwodnych, na szeroką skalę zaczęto stosować podczas II wojny światowej.

Walki I wojny światowej toczące się głównie w okopach, stały się bezpośrednim powodem rozwoju kolejnego typu broni jakim były czołgi i transportery opancerzone. Pojazdy pancerne odporne na ogień karabinu maszynowego, z powodzeniem mogły przedrzeć się przez system zasieków i okopów i z łatwością wtargnąć na teren wroga. Pierwsze czołgi zostały użyte przez Brytyjczyków w bitwie nad Sommą. Były jednak jeszcze wówczas bardzo zawodne i łatwe do zniszczenia. Ich znaczenie szybko jednak zaczęło rosnąć. Doskonalone i unowocześniane, stały się niebawem podstawowym rodzajem uzbrojenia wszystkich współczesnych armii świata.

W słynnej bitwie pod Cambrai (trwającej od 20 listopada 1917 roku), do wsparcia i niszczenia z drugiej strony czołgów, użyto samolotów. Mimo iż atak zakończył się fiaskiem, miało to olbrzymie znaczenie dla ukształtowania się współczesnych doktryn walki na lądzie.

Masowe użycie gazów bojowych pozostawiło widoczny ślad w psychice żołnierzy. Cichy i niewidzialny zabójca potrafił bowiem w kilka minut zdziesiątkować całą armię. W dość specyficzny sposób w działaniach bojowych zaczęto używać także inny wynalazek, jakim było kino. Za własnymi liniami okopów Niemcy ustawiali projektory, które na obłokach dymu wyświetlały obrazy Matki Boskiej. W tej sytuacji katoliccy Francuzi mieli bardzo poważne opory by atakować ich pozycje.

Podsumowując charakter działań wojennych podczas I wojny światowej zwrócić należy uwagę na trzy zasadnicze kwestie, które zmieniły całkowicie oblicze wojny. Po pierwsze, stosowanie broni dotąd nie znanej: dalekosiężnych armat, wozów pancernych, gazów bojowych i samolotów. Taki arsenał uzbrojenia kolosalnie zwiększył ilość zabitych i rannych, także wśród ludności cywilnej. Dotychczasowa brawura zaczęła mniej się liczyć niż ilość uzbrojenia i siła ognia. Zmiany te doprowadziły do tragicznych bitew stali i ognia. Podczas straszliwych walk pod Verdun, w 1916 roku, tysiące armat bombardowało systematycznie teren wyrzucając do 50 ton pocisków na jeden hektar. Wynikiem wielomiesięcznego ostrzału artyleryjskiego była śmierć ponad 700 tys. żołnierzy francuskich i niemieckich.

Druga wielka zmiana dotyczyła zaplecza frontów. Aby zwyciężyć należało włączyć do wojny wszystkich i dlatego ś jak nigdy dotąd ś wysiłek wojenny spadł na ludność cywilną. Po to by przemysł mógł produkować na potrzeby machiny wojennej, kobiety musiały zastąpić mężczyzn w fabrykach. Na skutek powszechnych braków w zaopatrzeniu, zwłaszcza żywności, wojna przestała być tylko sprawą żołnierzy, odbijała się na wszystkich. Wraz z pierwszą wojną światową skończył się zatem okres konfliktów ograniczonych niemal wyłącznie do kilku pól bitewnych. Wojna stała się totalna i wszechogarniająca.

W wojnie na niespotykaną dotąd skalę starano się również wykorzystać różnorodne akcje propagandowe. Afisze, ulotki, kartki pocztowe, filmy, w każdym z walczących obozów próbowały przedstawiać pozytywny obraz ojczyzny i bardzo negatywny obraz wroga. Wszystkie środki były więc dobre, aby wzmóc wolę zwycięstwa wśród swoich i zasiać zwątpienie u przeciwnika.

Najważniejsze skutki I wojny światowej

Pierwsza wojna światowa była największym z dotychczasowych konfliktów na świecie. Ogółem po obu stronach walczyło ponad 65 milionów ludzi. W gruzach legło wiele miast i miasteczek Europy Zachodniej i środkowej, zwłaszcza tych, które znalazły się blisko linii frontu.

Trwająca ponad cztery lata wojna poniosła za sobą olbrzymie i niespotykane dotąd straty w ludziach, zwłaszcza wśród ludności cywilnej. Liczba zabitych cywili sięgnęła 10 mln, zaś żołnierzy 8 mln. Po zakończeniu wojny ponad 8 mln inwalidów wojennych znalazło się bez możliwości zarobku, z niską (lub żadną) rentą od państwa. Zachęcająco zatem zaczęły brzmieć takie hasła i ideologie jak, socjalizm, komunizm, czy faszyzm.

W wyniku I wojny światowej obalono monarchie i proklamowano republiki. Przed wojną było w Europie 19 monarchii i 3 republiki, zaś po wojnie odpowiednio 13 monarchii i aż 14 republik.

W lutym 1917 roku w pozostającej w stanie wojny, choć bez większych sukcesów militarnych, Rosji doszło do buntów i manifestacji, które przerodziły się w rewolucję. W jej wyniku abdykował Car Mikołaj II, a rząd tymczasowy powołał ustrój republikański. Ponieważ położenie ludności nie poprawiało się, szybko popularność zyskali ci, którzy obiecywali chleb i pokój. Tak doszło do wybuchu Rewolucji Paśdziernikowej, na której czele stanął zawodowy rewolucjonista Włodzimierz Lenin. Nowa rewolucyjna władza w Rosji skonfiskowała ziemie obszarników, znacjonalizowała przemysł, handel i banki. Za cenę utraty dużych terytoriów na zachodzie w marcu 1918 roku Lenin podpisał pokój z mocarstwami centralnymi i Rosja praktycznie wycofała się z wojny.

W Niemczech zapatrzonych w wydarzenia w Rosji, pojawiły się pod koniec wojny oznaki i próby przewrotu rewolucyjnego. W ich wyniku abdykował i opuścił kraj cesarz Wilhelm II. Na skutek traktatów pokojowych Niemcy, na które spadł główny ciężar odpowiedzialności za wywołanie wojny, miały zostać zdemilitaryzowane, pozbawione przemysłu zbrojeniowego o maksymalnie 100-tysięcznej armii. Zmuszone zostały także do oddania Francji Alzacji i Lotaryngii, Belgii zagłębia Saary, zaś na rzecz Francji, Anglii i Japonii wszystkich swych dawnych posiadłości kolonialnych.

W wyniku wojny, areną walk narodowo-wyzwoleńczych, stało się coraz słabsze i doznające szeregu klęsk imperium austro-węgierskie. Poszczególne narody wchodzące w skład dawnej monarchii zaczęły ogłaszać niepodległość i praktycznie nikt im w tym nawet nie próbował przeszkadzać. W paśdzierniku 1918 roku powstała Republika Czechosłowacji, zaś Serbia przejęła Chorwację i Słowenię, tworząc razem Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czyli pierwszą Jugosławię. Węgry odłączyły się od Austrii, ale musiały oddać niektóre ziemie Słowakom, Rumunom i Serbom, w wyniku czego miały tylko 1/3 swego terytorium sprzed wojny. Austria stała się republiką posiadającą zaledwie 1/6 swego terytorium sprzed wojny. Stała się więc państwem małym i niewiele znaczącym. Nic więc dziwnego, iż wkrótce dostała się w orbitę wpływów niemieckich. Wielkie straty terytorialne poniosła Turcja, zwłaszcza iż własne państwa utworzyły m.in. Armenia i Gruzja. Kosztem Turcji zwiększyły swe terytoria Grecja i Bułgaria.

Jednym z najpoważniejszych skutków wojny była zatem gruntowana przebudowa mapy politycznej Europy. Powróciła na nią niepodległa Polska, utworzone zostały Jugosławia, Czechosłowacja, Finlandia Litwa, Łotwa i Estonia, zaś na Wyspach Brytyjskich ś Irlandia. Powstawanie nowych państw było przejawem woli wielu narodów do samostanowienia i niepodległości, która ze szczególną siłą objawiła się podczas trwania wojny. Każde z nich chciało mieć niepodległe państwo. Problemy pojawiały się jednak przy wytyczaniu nowych granic, zwłaszcza tam gdzie różne narodowości współzamieszkiwały na małym terytorium. Tak więc Czechosłowacja stała się w pomniejszonej skali tym czym przed wojną były Austro-Węgry, państwem wielonarodowym, w którym znaleśli się nie tylko Czesi i Słowacy, ale również Niemcy, Węgrzy, Ukraińcy i Polacy. Jugosławia łączyła ludność bośniacką, chorwacką, serbską, macedońską i albańską. W Polsce wschodniej mieszkali liczni Ukraińcy i Białorusini. Mniejszości etniczne rozproszone w wielu krajach Europy czuły się często pokrzywdzone i stawały się przyczyną ciągłych napięć i ukrytych konfliktów. Zaznaczyć bowiem trzeba, iż traktatowym rozstrzygnięciom granicznym, podpisanym po I wojnie światowej, towarzyszyły prawie wszędzie niepokoje wewnętrzne i konflikty zbrojne. Nowa równowaga w Europie była niezmiernie krucha, głównie dlatego, że ruchy narodowe utrudniały poszukiwanie kompromisów. Egoizm narodowy panował dalej w Europie. Nie było też mowy o rozbrojeniu. Zasada samostanowienia narodów też często nie była szanowana.

Do tego doszły ostre problemy gospodarcze i finansowe. Wojna pochłonęła znaczne sumy, a gospodarkę wojenną trzeba było przestawić na warunki pokojowe. Nowe granice rozczłonkowały dawne strefy wpływów ekonomicznych. Zwycięskie mocarstwa zmuszały pokonanych do płacenia reparacji wojennych. Gospodarka krajów odradzała się z bardzo wielkim trudem, szalało bezrobocie i inflacja. W tej perspektywie rozwiały się nadzieje na pokój. Nowy porządek europejski był zatem zagrożony zanim został na dobre zaprowadzony.

System wersalski (nazywany tak od miejsca obrad konferencji pokojowej, która zakończyła wojnę) miał przetrwać długie lata, jednak zaczął się rozpadać już kilka lat po zakończeniu wojny. Nad dopilnowaniem porządku wersalskiego, czuwać miała Liga Narodów, której projektodawcą był amerykański prezydent Wilson. Organizacja ta miała zagwarantować pokój, dzięki ustanowieniu prawa obowiązującego wszystkich oraz wprowadzeniu zasad pokojowego arbitrażu.

Liga Narodów była pierwszą organizacją mającą na celu powiązanie państw europejskich i całego świata systemem zbiorowego bezpieczeństwa. Jednak jej wpływy były niestety bardzo ograniczone, gdyż nie przystąpiły do niej Stany Zjednoczone. O ile Liga Narodów ustaliła nowe zasady regulujące stosunki międzynarodowe, o tyle nie była w stanie zmienić rzeczywistości politycznej Europy, nic zdołała sprostać stawianych przed nią oczekiwaniom i nie była w stanie uchronić na dłużej pokoju w Europie.

Tak więc porządek wersalski, wprowadzony w Europie na skutek zakończenia I wojny światowej, nieuchronnie zmierzał do nowego konfliktu ogólnoeuropejskiego. W 1919 roku, kiedy dobiegała końca konferencja pokojowa w Wersalu, nikt nawet nie przypuszczał, iż nowy system w Europie przetrwa zaledwie 20 lat.