Polskie Państwo Podziemne - Delegatura Rządu na Kraj, Armia Krajowa, Rada Jedności Narodowej

Polskie Państwo Podziemne z okresu II wojny światowej składało się z trzech zasadniczych członów:
1. Delegatura Rządu RP na Kraj (administracja),
2. Związek walki Zbrojnej → Armia Krajowa (Siły Zbrojne w kraju),
3. Polityczny Komitet Porozumiewawczy → Rada Jedności Narodowej (zalążek podziemnego parlamentu).

Delegatura Rządu RP na Kraj
W lutym 1940 roku we Francji powstał projekt delegatury krajowej. W dwa miesiące później uformowano zalążek wymiaru sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego. Z kolei 16 czerwca 1940 roku do Warszawy dotarł płk Jan Skorobohaty-Jakubowski, Tymczasowy Delegat Rządu. Wkrótce powołano Zbiorową Delegaturę Rządu, w której skład weszli reprezentanci „grubej czwórki” politycznej – Polskiej Partii Socjalistycznej(PPS), Stronnictwa Narodowego(SN), Stronnictwa Ludowego(SL), Stronnictwa Pracy(SP) - oraz Komendant Główny ZWZ. Jednak we wrześniu 1940 roku członkowie Delegatury Zbiorowej uznali, że „tylko jednoosobowy reprezentant [...] może być odpowiedzialny za pracę rządu”.

Kandydatem na Głównego Delegata Rządu został Cyryl Ratajski. Nominacja Ratajskiego z 3 grudnia 1940 roku zakończyła długotrwały i skomplikowany etap konstytuowania się Delegatury Rządu. Odtąd w Polskim Państwie Podziemnym funkcjonowała - równolegle do konspiracji wojskowej oraz porozumienia partii i stronnictw - terenowa reprezentacja rządu emigracyjnego. Jej istnienie podkreślało ciągłość struktur państwowych Rzeczypospolitej, a zarazem akcentowało dążenie do odzyskania niepodległości i suwerenności.

30 lipca 1942 roku Rada Ministrów przyjęła prezydencki dekret o tymczasowej organizacji władz na ziemiach polskich. Niestety, niebawem z obowiązków Głównego Delegata Rządu musiał zrezygnować schorowany Ratajski. Nowy Delegat Główny - Jan Piekałkiewicz z SL - objął urząd 17 września 1942 roku. 19 lutego 1943 roku został jednak aresztowany przez gestapo; zmarł torturowany podczas śledztwa. Kolejnym Pełnomocnikiem Rządu został Jan Stanisław Jankowski („Soból”) z SP.
Od wiosny 1944 Delegat Rządu Jankowski występował w randze wicepremiera. Do powołanej latem tego roku Krajowej Rady Ministrów weszli trzej zastępcy Delegata Rządu: Adam Bień (z SL), Stanisław Jasiukowicz (z SN), Antoni Pajdak (z PPS).

Coraz sprawniej funkcjonowały departamenty delegatury - o kompetencjach ministerstw rządowych. Centralny aparat delegatury stanowiły: Departament Prezydialny, Departament Spraw Wewnętrznych, Departament Sprawiedliwości, Departament Pracy i Opieki Społecznej, Departament Rolnictwa, Departament Skarbu, Departament Przemysłu i Handlu, Departament Poczt i Telegrafów, Departament Likwidacji Skutków Wojny, Departament Komunikacji, Departament Informacji i Prasy, Departament Robót Publicznych i Odbudowy, Departament Oświaty i Kultury, Departament Obrony Narodowej.

Równocześnie rozbudowywano aparat terenowy delegatury. Podstawową jednostką stały się okręgi (województwa) - było ich szesnaście - którym podlegały starostwa oraz wydzielone delegatury grodzkie. Z początkiem 1944 roku personel „sieci administracyjnej” Delegatury Rządu liczył ponad 15 000 ludzi. Większość z pracowników podziemia rządowego stanowili ludzie, którzy ze względu na wiek znaleźli się poza strukturami konspiracyjnego wojska. Inna sprawa, że podczas werbunku do administracji rządowej brano pod uwagę fachowość i doświadczenie.

Do ważnych obowiązków bieżących Delegatury Rządu należało przygotowanie do objęcia władzy cywilnej w chwili ustania okupacji, ale także pomoc i ochrona przed grabieżą kulturalną i gospodarczą ze strony okupanta, propaganda i akcje charytatywne. Sprawnie funkcjonowały organa bezpieczeństwa Delegatury Rządu: Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, który stanowił konspiracyjną policję, Straż Samorządowa - podziemna policja terytorialna oraz Straż Obywatelska.

Z początkiem 1944 roku zaistniały Komisje Badania i Rejestracji Zbrodni Okupanta w Polsce (kryptonim „Niezapominajka”). Ich zadaniem było zbierać i opracowywać materiały o okupacyjnym terrorze i zbrodniach. Szczególną rolę pełnił Departament Informacji i Prasy. Przeciwstawiał się propagandzie okupacyjnej, przekazywał społeczeństwu rzetelne informacje, podtrzymywał nadzieję i wolę walki. Departament redagował też „Rzeczpospolitą Polską”, centralny organ Delegatury Rządu.

W terenie funkcjonowały organa sądownicze delegatury, Cywilne Sądy Specjalne i Komisje Sądzące Walki Podziemnej. Pilnowały przestrzegania podziemnych kodeksów postępowania. Miały prawo wydawania wyroków śmierci, orzekały również infamię, udzielały nagan i upomnień. Departamenty oraz wszystkie okręgi delegatury zostały wymiernie wzmocnione na przełomie lat 1943 i 1944 dzięki scaleniu aparatu administracji zmilitaryzowanej AK - „Teczki”. Podziemna ekspozytura rządowa przejęła wówczas zespoły zdyscyplinowanych, doświadczonych w pracy konspiracyjnej fachowców.

Koniec Delegatury okazał się tragiczny- po konferencji jałtańskiej z terroru niemieckiego Polska przeszła na terror sowiecki, czego świadectwem jest chociażby proces „16” przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Związek Walki Zbrojnej → Armia Krajowa
Armia Krajowa stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski [SZP] w utworzony 13 XI 1939 Związek Walki Zbrojnej [ZWZ], który rozkazem Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego z 14 II 1942 przemianowany został na Armię Krajową [AK].

AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi RP na Uchodźstwie.

Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania narodowego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec. Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. „Józef Godziemba” Kazimierz Sosnowski, który po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża.
W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części:
1. Okupację niemiecką – pod komendę płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie
2. Okupację sowiecką - pod komendę gen. Michała Tokarzewskiego-Kaszewicza z siedzibą we Lwowie (został aresztowany w drodze z Warszawy do Lwowa przez NKWD)

30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorki, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.

Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.

Komendantami Głównymi ZWZ – Dowódcami AK w Kraju byli:
• Gen. Bryg. Stefan „GROT” Rowecki (II 1942 r.- 30 VI 1943 r.)
• Gen. Bryg. Tadeusz „BÓR” Komorowski (30 VI 1943 r.- 2 X 1944 r.)
• Gen. Bryg. Leopold „KOBRA” Okulicki (2 X 1944 r. 19 I 1945 r.)

Armia Krajowa na szeroką skalę prowadziła akcje szkoleniowe, dywersyjne, sabotażowe i bojowe. Działalność propagandowa prowadzona była przez Biuro Informacji i Propagandy (BiP). Wydawano czasopisma: Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie, Insurekcję, Żołnierz Polski. AK na wielką skalę rozwinęła wywiad, który stał się polską specjalnością i przyniósł aliantom duże korzyści.

Partyzantka AK działała na terytorium całego państwa polskiego, które zostało podzielone na:
• Obszary (kilka województw)
• Okręgi (województwo)
• Obwody (powiaty) [na początku 1944 było 280]
• Placówki (gminy), które składały się z 2- 3 plutonów liczących po 35- 60 żołnierzy.

Żołnierze AK pochodzili z zaciągu ochotniczego. Jako podstawowe zadanie armia postawiła sobie walkę o odzyskanie niepodległości i odbudowę demokratycznego państwa.

Pod koniec wojny AK liczyła 380tys. żołnierzy. Była to największa podziemna armia świata. Charakteryzowała się wysokim morale, zdyscyplinowaniem, dużą wartością bojową.

Kadra oficerska rekrutowała się spośród oficerów przedwojennych, oficerów przeszkolonych w Wielkiej Brytanii i przerzuconych do kraju oraz wykształconych na konspiracyjnych Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Zastępczych Kursach Szkoły Podoficerów Piechoty. W ramach AK istniała też Wojskowa Służba Kobiet. Armii Krajowej podlegały Szare Szeregi- zakonspirowana organizacja harcerska prowadząca różne formy (zależne od grup wiekowych) walki z okupantem.

Organem komendanta była Komenda Główna złożona z następujących oddziałów:
1. Organizacyjny - zajmował się planowaniem i organizacją działań, sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: Centralne Biuro Legalizacyjne, Wojskowa Służba Kobiet oraz Szefostwo Służby Sprawiedliwości i Duszpasterstwa.
2. Informacyjno- Wywiadowczy - zajmował się sprawami bezpieczeństwa, wywiadu ofensywnego, kontrwywiadu, legalizacji i łączności.
3. Operacyjno- Szkoleniowy - planował i przygotowywał działania związane z bieżącą walką zbrojną i przyszłym powstaniem powszechnym [ogólnonarodowym] oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni.
4. Zaopatrzeniowy [Kwatermistrzowski] - koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną, Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba Ochrony Powstania [WOSP]

5. Łączności:
• O [Operacyjna] - zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską.
• K [Konspiracyjna]
6. Biuro Informacji Propagandy - kierowało działalnością propagandową.
7. Finansów i Kontroli - zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych.
8. Szefostwo Biur Wojskowych „Taczka”, ”Głóg”, ”Róża”, ”Zeszyt”
9. Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywizji]

Dowództwo AK utrzymywało stałą łączność z Rządem RP w Londynie i z Wodzem Naczelnym. AK uważana była za ramię zbrojne rządu emigracyjnego i nierozłączną część Polskich Sił Zbrojnych podległą naczelnemu wodzowi.

Istniała do 19 I 1945 r., została rozwiązana rozkazem Komendanta Głównego Leopolda Okulickiego.

Polityczny Komitet Porozumiewawczy → Rada Jedności Narodowej.
W trudnych warunkach okupacji podjęły działalność partie polityczne. Wprawdzie 27 września 1939 roku oficjalnie rozwiązano Polską Partię Socjalistyczną, ale równocześnie powołano jej konspiracyjną mutację PPS-Wolność, Równość, Niepodległość (PPS-WRN) - kryptonim „Koło”. Czołowymi działaczami PPS-WRN byli: Mieczysław Niedziałkowski (zginął w Palmirach), Kazimierz Pużak i Zygmunt Zaremba. Niemal natychmiast po klęsce wrześniowej odbudowało swoje szeregi Stronnictwo Ludowe, przyjmując nazwę SL „Roch”, kryptonim „Trójkąt”. Czołowymi działaczami byli: Maciej Rataj (stracony w Palmirach w czerwcu 1940 roku), Józef Niećko, Józef Grudziński i Stanisław Osiecki. SL „Roch” było najbardziej masową partią okresu okupacji. Stronnictwo Narodowe - kryptonim „Kwadrat”, miało ambicje zdobycia poważnych wpływów, a jego czołowymi działaczami byli: Aleksander Dębski, Roman Rybarski, Mieczysław Trajdos. Konspiracyjną działalność podjęło także Stronnictwo Pracy, które choć mniejsze liczebnie odgrywało w podziemiu istotną rolę, gdyż z SP związany był przed wojną W. Sikorski. Czołowi działacze SP w konspiracji to: Cyryl Ratajski i Jan Stanisław Jankowski. Wymienione partie odgrywały główną rolę w życiu konspiracji polskiej i dla koordynacji poczynań powołały strukturę ponadpartyjną w postaci Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, który rozpoczął działalność 26 lutego 1940 roku. W skład PKP wchodzili: gen. Stefan Rowecki (ZWZ), Kazimierz Pużak (PPS-WRN), Stefan Korboński (SL), Aleksander Dębski (SN) i Franciszek Kwieciński (od czerwca 1940 roku). PKP działał przy Delegaturze Rządu spełniając funkcje organu doradczego i opiniodawczego. W połowie sierpnia 1943 roku PKP przekształcony został w Krajową Reprezentację Polityczną (KRP), a ta dekretem delegata rządu na kraj z 9 stycznia 1944 roku przemianowana została na Radę Jedności Narodowej (RJN). Stała się ona, zgodnie ze wspomnianym dekretem, organem sprawującym funkcję podziemnego parlamentu, bez którego współdziałania nie mogły zapaść żadne zasadnicze decyzje polityczne. Miała być również organem kontrolnym w stosunku do Delegatury Rządu na Kraj, a następnie Krajowej Rady Ministrów, powołanej przez delegata rządu zgodnie z dekretem Prezydenta RP z 26 kwietnia 1944 roku o tymczasowej organizacji władz na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. 12 marca 1944 roku przyjęto regulamin RJN, a 15 marca ogłoszono jej deklarację programową „O co walczy naród polski” - głoszącą zasadę „wolności, całości, suwerenności i bezpieczeństwa oraz zdrowego rozwoju wewnętrznego Rzeczypospolitej”.
W skład RJN wchodziło 17 osób, po trzech przedstawicieli z SL, SN, PPS-WRN i SP oraz po 1 przedstawicielu organizacji: „Ojczyzna”, „Racławice”, „Zjednoczenie Demokratyczne”, Kościoła katolickiego i ruchu spółdzielczego. Przewodniczącym RJN był K. Pużak, a po jego aresztowaniu przez Rosjan J. Braun (SP). Po utworzeniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN) Rada rozwiązała się 1 lipca 45, kierując swą ostatnią odezwę, zawierającą Testament Polski Walczącej, do Polaków i Narodów Zjednoczonych.

Wyżej wymienione przeze mnie organy moim zdaniem odegrały najistotniejszą rolę w funkcjonowaniu Polskiego Państwa Podziemnego, jednakże w owym okresie istniały również różnego rodzaju organizacje polityczno-militarne, które odegrały swoją rolę, ale z powodu wojennej zawieruch nie były one skonsolidowane w takim stopniu, co wyżej wymienione.

Bibliografia:

1. Andrzej Ajnenkiel – „Konstytucje Polski 1791-1997”
Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2001r.
2. Juliusz Bardach, Bogusław Leśniodorski, Michał Pietrzak – „Historia ustroju i prawa polskiego” (wydanie V)
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2001r.