Pozytywizm

Pozytywizm.
Pozytywizm - ideologia, praktyka, literatura. 1) Pozytywizm (od łac. positivos - oparty uzasadniony) potężny prąd kulturowy, który rozwinął się w II poł. XIX w. najpierw w Anglii i we Francji, a później w innych krajach europejskich. 2) Najwybitniejsi propagatorzy pozytywizmu na świecie: August Comte [kąt] - autor dzieła „Wykład filozofii pozytywnej”, w którym przedstawił zasadę pozytywnego myślenia, Herbert Spencer, John Stuart Mill, Hipolit Taine [ten], Henryk Tomasz Buckle [bakl]. 3) Podstawowe zasady pozytywistycznej ideologii i światopoglądu: a) scjentyzm (łac. scientia - wiedz_ - rezygnacja z metafizyki czyli kalkulacji myślowych oderwanych od rzeczywistości na rzecz wiedzy zdobywanej drogą nauki; b) ewolucjonizm (łac. ewolutio - rozwinięcie) - stopniowe przekształcanie się wszelkich form życia w coraz wyższe i doskonalsze; c) utylitaryzm (łac. utilitas - pożytek) - propagujący przekonanie, że każdy człowiek powinien pracować w dostępnym mu zakresie i według swoich możliwości na korzyść społeczeństwa. 4) Spopularyzowanie tych podstawowych założeń pozytywistycznego światopoglądu na ziemiach polskich po odpowiednim przystosowaniu ich do warunków zaistniałych po klęsce powstania styczniowego. 5) Lata 1864 - 1890 jako czas trwania i rozwoju literatury realizmu i naturalizmu. 6) Podłoże rozwoju literatury pozytywistycznej na ziemiach polskich: a) klęska powstania styczniowego, którą wielu Polaków utożsamiało z fiaskiem nadziei na odzyskanie niepodległości; b) niezwykle uciążliwe dla Polaków represje popowstaniowe - zsyłanie uczestników tego zrywu na Sybir, konfiskata ich majątków, nasilenie akcji rusyfikacji i germanizacji; c) drastyczne ograniczenie swobód politycznych szczególnie pod zaborem rosyjskim i pruskim (nazwanie ziem wchodzących w skład dawnego Królestwa Polskiego Krajem Nadwiślańskim, przymusowe wprowadzenie do szkół i urzędów jęz. Rosyjskiego); zdecydowanie więcej swobód miała Galicja pozostająca pod zaborem austryjackim, w którym istniała jednakże przysłowiowa nędza galicyjska; d) wiążący się z taką sytuacją wzrost popularności przeświadczenia, że zrywy niepodległościowe są zbędnym przelewem krwi, wobec tego w sytuacji jaka się wytworzyła Polacy winni skoncentrować uwagę na staraniach prowadzących do podniesienia poziomu gospodarczego kraju. 7) Opracowanie teoretycznych założeń polskiego pozytywizmu (poz. Warszawski) przez grupę młodych studentów Szkoły Głównej skupionych wokół warszawskiego czasopisma „Przegląd Tygodniowy”, którego naczelnym redaktorem był Adam Wiślicki (w tym też czasopiśmie Aleksander Świętochowski opublikował artykuł „My i wy”, w którym określił główne założenia programu „Młodych” czyli zwolenników pozytywizmu oraz ich stosunek do „Starych” obrońców przebrzmiałych już haseł). 8) Podstawowe hasła ideologii polskiego pozytywizmu: a) praca u podstaw - realizacja tych haseł sprowadzała się do pracy dla ludzi i nad ludem uważanym za podstawę społeczeństwa (mieli nią kierować, a także wykonywać dziedzice i duchowni, którzy żyli najbliżej tego ludu i w związku z tym najlepiej go znali); b) praca organiczna - hasła nawiązujące do założeń utylitaryzmu; jego zwolennicy traktowali społeczeństwo jako organizm biologiczny, którego elementy składowe , a więc poszczególne warstwy miały ze sobą współpracować tworząc korzystne dla wszystkich dzieło postępu; c) kult pracy, nauki i oświaty wynikający z przekonania o konieczności mających doprowadzić do materialnego wzbogacenia kraju i podniesienia ogólnego poziomu wiedzy jego obywateli reprezentujących wszystkie warstwy społeczne; d) emancypacja kobiet czyli żądanie dla nich prawa do podejmowania pracy zarobkowej i samodzielnego decydowania o własnym losie (popularność tego hasła wiązała się z sytuacją po powstaniu styczniowym, wielu mężczyzn zabito bądź wywieziono na Sybir, kobiety musiały decydować o losie rodziny i zapewniać im warunki egzystencji); e) emancypacja Żydów czyli nawoływanie do zaangażowania ich w pracę o podniesienie poziomu gospodarczego kraju oraz aktywne uczestnictwo w życiu społecznym. 9) Realizm i naturalizm jako kierunki literackie bardzo popularne w II poł. XIX w. (dzieła powstałe w tym okresie nazywamy literaturą realizmu i naturalizmu) 10) Podstawowe założenia i znamienne cechy realizmu, którego pierwszym propagatorem był Honoriusz Balzak: a) zgodność przedstawionych w literaturze obrazów z rzeczywistością; b) prezentacja typowych dla epoki problemów ekonomiczno-społecznych c) wynikająca z niej typowość postaci i sytuacji. 11) Cechy naturalizmu, którego twórcą był Emil Zola autor „Germinal”, „Teresa Raquin” [rakę] oraz 20-tomowego cyklu powieści „Dzieje rodziny Rougon Macquartów” [rugę makarów]: a) niezwykle szczegółowe, fotograficzne i wierne odtwarzanie obrazów rzeczywistości (szczegółowość ta prowadziła do pomijania ważnych problemów ekonomiczno-społecznych); b) propagowanie powrotu do natury, uwypuklenie podobieństw między światem ludzkim i zwierzęcym; c) wynikające z podkreślenia tych podobieństw, eksponowanie bezwzględnej walki o byt, w której zwyciężają silniejsi. 12) Popularyzowanie założeń naturalizmu w polskiej literaturze przez Antoniego Sygietyńskiego, współpracującego z czasopismem „Wędrowiec” (z czasopismem współdziałał znany krytyk literacki Stanisław Witkiewicz). 13) Najwybitniejsi przedstawiciele literatury realizmu w krajach europejskich: a) we Francji: H. Balzak, Gustaw Flauber [flober] autor „Pani Bovery” oraz powieści historycznej „Salambo”, Henryk Beyle Stendhal „Czerwone i czarne”, „Pustelnica Parmeńska”, Guy de Moupassant [guj de mopasaii] autor wielu nowel z życia drobnych urzędników prowansalskich i chłopów; b) w Anglii - Thackeray [tekrej] „Targowisko próżności”, Karol Dickens: „Klub Pickwicka”, „Dawid Copperfild”, „Opowieść wigilijna”; c) w Rosji: Fiodor Dostojewski („Biesy”, „Bracia Karamazow”, „Idiota”, „Zbrodnia i kara”), Aleksy Tołstoj („Zmartwychwstanie”, „Droga przez mękę”), Lew Tołstoj („Anna Karenina”, „Wojna i pokój”), Iwan Turgieniew („Zapiski myśliwego”, „Szlacheckie gniazdo”), Antoni Czechow - autor dramatów („Wiśniowy sad”, „Wujaszek Wania”, „Trzy siostry”) i opowiadań z życia rosyjskich urzędników i chłopów („Sala nr 6”, „Kapral Priszbiejew”, „W parowie”).
„Nad Niemnem” E. Orzeszkowej - geneza powieści. 1) Szlacheckie pochodzenie Elizy z Pawłowskich Orzeszkowej ur. 6 Vi 1841r. w Milkowszczynie (pochodziła z zamożnej rodziny ziemskiej, ojciec jej zmarł gdy miała 3 lata, matka Franciszka wyszła po raz drugi za mąż, nie zajmowała się praktycznie dziećmi, dlatego Eliza przywiązała się do starszej siostry Klementyny, która umarła a jej śmierć Eliza przeżyła bardzo głęboko; w latach 1852-1857 uczyła się na pensji w Warszawie, gdzie zaprzyjaźniła się z późniejszą wielką poetką polską Marią Wasiłowską Konopnicką). 2) Najważniejsze fakty z życia Orzeszkowej od 1858r: a) wczesne małżeństwo z ziemianinem Piotrem Orzeszką i zamieszkanie w rodzinnym majątku męża w Ludwinowie, gdzie spędziła okres powstania; b) aktywne uczestnictwo w organizowaniu pomocy uczestnikom powstania styczniowego ( we dworze zorganizowała szpital polowy i ułatwiła przedostanie się do Królestwa Romualdowi Trauguttowi); c) zesłanie Piotra Orzeszki na Sybir w 1864r. (jego majątek został skonfiskowany w związku z czym Orzeszkowa powróciła do rodzinnej Milkowszczyzny; d) pogłębienie wiedzy dzięki zbiorom bibliotecznym ojca; e) przeniesienie się na stałe do Grodna 1869r. po sprzedaży Milkowszczyzny (dzięki wyjątkowej pracowitości stale się kształciła i utrzymywała stosunki z najwybitniejszymi przedstawicielami kultury polskiej, a jednocześnie znalazła się obok Sienkiewicza i Prusa w czołówce pisarzy współczesnych); f) powtórne małżeństwo z mecenasem i wieloletnim przyjacielem Stanisławem Nachorskim; g) śmierć w Grodnie 18 V 1910r. po ciężkiej chorobie serca (została pochowana w Grodnie). 3) Przynależność pisarki do grupy najwybitniejszych twórców literatury polskiej II poł. XIX w. (obok Prusa, Sienkiewicza, Asnyka i Konopnickiej). 4) Twórczość E. Orzeszkowej: a) zbiory nowel: „Obrazek z lat głodowych” (tym utworem zadebiutowała w 1866r. dwa lata później ukazała się jej pierwsza powieść „Ostatnia miłość”, a po niej następne „Na prowincji”, „W klatce”, „Pamiętnik Wacławy” ,utwory o tematyce społeczno-obyczajowej „Pan Graba”, „Na dnie sumienia”); b) powieści o charakterze tendencyjnym „Marta”, „Eli Makower”; c) utwory z tzw. grupy : „Widm” ukazały się w latach 1881-1884 - „Zygmunt Ławicz i jego koledzy”; d) powieści i nowele związane tematycznie z powstaniem styczniowym „Nad Niemnem”, „Gloria victis”; e) utwory prezentujące problemy życia mieszkańców wsi „Niziny”, „Dziurdziowie”. 5) „Nad Niemnem” - najpopularniejsza powieść E. Orzeszkowej (powieść ta ukazywała się w ciągu całego 1887r. w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” pierwsze wydanie książkowe ukazało się później). 6) Pierwszy zamysł tytułu utworu „Mezalians” związany z chęcią przedstawienia w nim wyłącznie problemów społeczno-obyczajowych i koncentracji uwagi na sprawach małżeństwa szlachcica zagrodowego ze szlachcianką herbową. 7) Rozrost pierwotnej fabuły utworu na skutek wprowadzenia do niego wątku walki narodowowyzwoleńczej i pomniejszych wątków (w sferze tematycznej Orzeszkowa zaprezentowała ówczesne obywatelstwo i szlachtę zagrodową, botanikę i rok 1863). 8) Najważniejsze przyczyny napisania tej powieści: a) sytuacja jaka zapanowała na ziemiach polskich po klęsce powstania styczniowego ( liczne represje wobec jego uczestników, a nawet wspierających tylko akcję powstańczą, nasilenie się wszelkich przejawów rusyfikacji); b) ciągle żywy w twórczości Orzeszkowej kult powstania kontrastujący z przekonaniami pewnej części ideologii polskiego pozytywizmu uważających zrywy narodowowyzwoleńcze za zbędny przelew krwi; c) przekonanie samej autorki o tym, że pozytywistyczne hasła właściwie rozumiane i wcielane w praktykę życiową mogą odegrać rolę pozytywną w życiu narodu; d) chęć skłonienia Polaków do podejmowania starań mających na celu przeciwstawienie się wynarodowieniu; e) spędzenie dłuższego czasu w majątku Miniewicze pod Grodnem należącym do przyjaciół pisarki Kamieńskich, częste jej wizyty w położonym w sąsiedztwie majątku Bohatyrowiczów (zamążpójście służącej pisarki za jednego z owych Bohatyrowiczów); f) przyrodnicze upodobania a nawet zamiłowania pisarki (stąd duża ilość szczegółowych opisów przyrody w powieści). 9) Miejsce akcji „Nad Niemnem” - dwór Benedykta Korczyńskiego i jego rodziny w Korczynie, Osowce pani Andrzejowej Korczyńskiej, Olszyna Kirłów, zaścianek Bohatyrowiczów.
Obrazy przeszłości i ich rola w „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej. 1) Podział przeszłości stanowiącej przedakcję „Nad Niemnem” na: a) dalszą sięgającą XV w.; b) bliższą bezpośrednio poprzedzającą akcję właściwą związaną z powstaniem styczniowym. 2) Przedstawione w utworze obrazy przeszłości dalszej i bliższej oraz związane ze sposobem ich prezentacji idee: a) historia Jana i Cecylii, przodków Bohatyrowiczów, którzy przybyli w XV w. znad Wisły do puszczy nadniemeńskiej (nieznane było ich nazwisko widoczne to było w tym, że obawiali się pościgu i chcieli znaleźć schronienie w puszczy; postawa i mowa Cecylii wskazywała na jej szlacheckie pochodzenie, natomiast wygląd Jana świadczył o tym, że wywodził się z pospólstwa); dzięki swej pracowitości zmienili znaczny obszar puszczy w uprawne pola i stali się założycielami bogatej osady oraz rodzicami 6 córek i 6 synów; za bohaterstwo Jana i Cecylii król Zygmunt August nadał ich potomkom nazwisko Bohatyrowiczów i herb szlachecki (autorka propaguje kult pracy, a jednocześnie założenia utylitaryzmu w pochwale pożytecznej działalności założycieli narodu, która przyniosła korzyść nie tylko im samym, ale także innym); b) wzmianka o losie Franciszka Bohatyrowicza - żołnierza napoleońskiego. Który wracając z wyprawy na Moskwę zamarzł niemal w progu rodzinnego domu (hołd dla uczestników walk za wolność waszą i naszą , kult walk narodowowyzwoleńczych); c) wspomnienia z czasów Stanisława Korczyńskiego ojca Dominika, Benedykta i Andrzeja, który bardzo dbał o to, aby jego synowie otrzymali wyższe wykształcenie; wszystkich trzech wysłał do „wyższych zakładów naukowych”; Benedykt ukończył szkołę agronomiczną zaś Dominik studiował prawo (kult nauki); d) okres poprzedzający bezpośrednio wybuch powstania styczniowego, nastąpiło wówczas w ramach wspólnych przygotowań do zrywu zacieśnienie kontaktów między dworem Korczyńskich i zaściankiem Bohatyrowiczów; mieszkańcy zaścianka buli częstymi gośćmi we dworze, nawiązała się przyjaźń między Andrzejem Korczyńskim a Jerzym Bohatyrowiczem, planowano małżeństwo Marty Korczyńskiej z Anzelmem Bohatyrowiczem (idea patriotyzmu i demokratyzmu); e) epizod z pożegnania mieszkańców Korczyna i zaścianka z powstańcami (Marta Korczyńska żegnając Anzelma zawiesiła mu na szyi medalik, pan Andrzej Korczyński żegnał się ze swoją żoną i synem Zygmuntem, zaś Jerzy Bohatyrowicz z żoną i synem Janem, który miał wówczas 7 lat); f) epizod z walk powstańczych przedstawiający jedną z bitew jaka rozegrała się w nadniemeńskim lesie; poległo w niej 40-stu powstańców których złożono we wspólnej mogile otoczonej czcią przez okoliczną ludność (relację o tych wydarzeniach przekazał Jan Justynie Orzelskiej, gdy wspólnie płynęli odwiedzić mogiłę ten obraz przeszłości jest wyrazem hołdu dla uczestników powstania styczniowego); g) wspomnienie o uczestnictwie Dominika Korczyńskiego dziadka Benedykta nie tylko w kampanii napoleońskiej, ale także w powstaniu listopadowym (brał w nim udział razem z Jakubem Bohatyrowiczem).
Dwór i zaścianek szlachecki w „Nad Niemnem”. 1) Czas akcji utworu stanowiącej współczesność w „Nad Niemnem”: a) okres po upływie 23 lat od klęski powstania styczniowego (wskazuje na to wiek wdowieństwa pani Andrzejowej, czas w ciągu którego nie widzieli się Marta i Anzelm, lata Jana Bohatyrowicza 30 -letniego mężczyzny, który w czasie powstania był 7 letnim chłopcem). 2) Elementy składowe współczesności przedstawionej w utworze: a) życie dworku w Korczynie; b) zaścianek Bohatyrowiczów; c) obrazy przyrody. 3) Wiążący się z różnymi sposobami prezentacji współczesności podział społeczeństwa na szlachtę herbową i zaściankową. 4) Grupy występujące w obrębie szlachty herbowej: a) arystokracja reprezentowana przez Teofila Różyca oraz Klotyldę żonę Z. Korczyńskiego; b) szlachta zamożna - pani Andrzejowa Korczyńska jej syn Zygmunt mający pretensje arystokratyczne, podobnie jak bogata rodzina Darzeckich; c) szlachta średniozamożna - Benedykt Korczyński i większość gości na imieninach pani Emilii; d) szlachta zubożała, której przedstawicielką była Kirłowa właścicielka Olszynki; e) rezydenci pochodzenia szlacheckiego - Justyna Orzelska i jej ojciec, Marta Korczyńska . 5) Typowe cechy życia szlachty (najwięcej informacji na ten temat zawiera opis imienin pani Emilii Korczyńskiej, na których zgromadziła się znaczna część przedstawicieli tej grupy społecznej: a) konieczność podejmowania usilnych starań zmierzających ku temu aby utrzymać się na okrojonych reformą uwłaszczeniową majątkach (nieustanna obawa Benedykta, aby zdążyć na czas uiścić opłaty bankowe i zapobiec tym samym przekazaniu majątku w obce ręce); b) borykania się z trudnościami finansowymi widoczne nie tylko w wyglądzie zewnętrznym gości pani Emilii (ich ubrania były niemodne i nosiły ślady licznych przeróbek, twarze ogorzałe od słońca na skutek tego, że osobiście nadzorowali prace polowe), ale także w ich widocznym odzwyczajeniu się od wykwintnych form zachowania w większym towarzystwie; c) hulaszczy tryb życia niektórych reprezentantów tej grupy społecznej jak np. arystokraty Różyca, który w ciągu krótkiego czasu roztrwonił większą część swego milionowego niegdyś majątku; d) podejmowanie przez niektórych reprezentantów zamożnej szlachty prób naśladowania życia arystokratów (zagraniczne wojaże Darzeckich i Zygmunta Korczyńskiego, skłonność do kosmopolityzmu widoczna szczególnie w postawie syna pani Andrzejowej wypowiadającego się z lekceważeniem o polskich pejzażach) 6) Najbardziej znamienne cechy życia szlachty zaściankowej reprezentowanej przez rody Bohatyrowiczów, Domontów, Jaśmontów, Staniewiczów, Starzyńskich: a) tryb życia nie różniący się właściwie niczym istotnym od chłopskiego (sami uprawiali posiadaną rolę i to stanowiło źródło ich utrzymania); b) akcentowanie swej przynależności do warstwy szlacheckiej i będące tego konsekwencją zadowolenie z kontaktów z reprezentantami szlachty herbowej (ciągle żywy obraz przyjaźni Jerzego Bohatyrowicza z Andrzejem Korczyńskim, zadowolenie z odwiedzin Justyny i Witolda w zaścianku, a także z ich uczestnictwa w weselu Elżuni Bohatyrowiczówny); c) wynikające z tego przeświadczenie lekceważenia w stosunku do chłopów (tak właśnie lekceważąco, a nawet pogardliwie odnosili się do Ładysia, którego żoną była chłopka); d) kultywowanie tradycji zarówno patriotycznych (kult mogiły), jak też obyczajowej (wesele Elżuni); e) niedosyt ziemi i wynikające z niego konflikty zarówno ze dworem (procesy sądowe z Benedyktem), jak też między samymi przedstawicielami zaścianka (między Fabianem Bohatyrowiczem a Ładysiem).
Przyroda i jej rola w „Nad Niemnem”. 1) Logiczne umotywowanie dużej ilości opisów przyrody wprowadzonych do powieści czasem trwania akcji, który przypada na letnie miesiące od końca czerwca (przyjazd dzieci Korczyńskich na wakacje, imieniny Emilii, zielone jeszcze kłosy zbóż) do końca sierpnia (planowany powrót Witolda do szkoły, siew zbóż, dojrzała jarzębina we włosach Justyny w czasie wesela Elżuni Bohatyrowiczówny). 2) Obrazy i elementy przyrody będące najczęściej przedmiotem opisu: a) sam Niemen z którym pisarka była silnie związana uczuciowo, czemu dała wyraz w wierszu zamieszczonym w „Tygodniku Ilustrowanym”; b)nadniemeńskie pola, łąki i lasy; c) zjawiska atmosferyczne np. burza; d) parów przy końcu którego znajdował się grób Jana i Cecylii. 3) Rola wyznaczona przez pisarkę opisom przyrody: a) występują w roli bohatera jak np. Niemen, którego taką funkcję sygnalizuje już tytuł powieści (nad jego brzegami osiedlili się Jan i Cecylia, przy końcu nadniemeńskiego parowu znajdował się ich grób, na brzegu tej rzeki zebrali się członkowie jednej z partii powstańczych, w nadniemeńskim lesie rozegrała się jedna z powstańczych bitew, której pozostałością była mogiła 40-stu tam poległych, dzięki tej rzece udało się ocalić od niewoli czy nawet śmierci Anzelmowi, gdy nocą przepłynął ją, również nad brzegiem Niemna Jan oświadczył się Justynie); b) wpływają kojąco na stany emocjonalne postaci (Justyna odzyskała równowagę wewnętrzną po imieninach pani Emilii, gdy znalazła się na polnej ścieżce wśród zbóż, Witold również odzyskał równowagę wewnętrzną po sprzeczce z ojcem powziąwszy zamiar wypłynięcia na rzekę i łowienia ryb); c) spełnia rolę tła rozgrywających się wydarzeń, d) pogłębia charakterystykę postaci (przywiązanie do przyrody nadniemeńskiej jest jednocześnie wyznacznikiem patriotyzmu Benedykta i jego syna Witolda, zaś Zygmunt Korczyński zachwycający się krajobrazem włoskim, a nie umiejącym dostrzec żadnych uroków w polskiej przyrodzie, określał się jednocześnie jako kosmopolita).
Pozytywistyczna ideologia „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej. 1) „Nad Niemnem” jako utwór powstały w okresie w którym ujawniła się niesprawdzalność haseł pozytywistycznych w praktyce życiowej. 2) Sprzeczne z takimi odczuciami ogółu wyeksponowanie w całej powieści przekonania autorki, że hasła te właściwie realizowane mogłyby jednak odegrać konstruktywną rolę w życiu społecznym. 3) Hasła polskiego pozytywizmu propagowane przez Orzeszkową w powieści: a) praca u podstaw - wcielał w życie to hasło Witold Korczyński wyjaśniający chłopu Maksymowi zasadę działania żniwiarki, pani Andrzejowa Korczyńska i Maria Kirlanka nauczające chłopskie dzieci, a także Justyna Orzelska nosząca się z zamiarem podnoszenia poziomu oświaty w zaścianku Bohatyrowiczów po zamążpójściu za Jana; b) praca organiczna - hasło to realizował Benedykt Korczyński usiłujący nie dopuścić do przekazania majątku w obce ręce, a także jego syn Witold podejmujący wiele starań, których ostatecznym efektem było doprowadzenie do zgody między dworem a zaściankiem; c) kult pracy widoczny w traktowaniu stosunku do niej jako najważniejszego miernika ludzkiej wartości; tak więc za bohaterstwo pracy potomkowie Jana i Cecylii otrzymali herb szlachecki i nazwisko Bohatyrowiczów, jako wartościowych przedstawiła autorka tych reprezentantów społeczeństwa, którzy nie unikali obowiązków i wypełniali je rzetelnie (Benedykt Korczyński i jego kuzynka Marta, Kirłowa) zaś bezwartościowymi były jednostki prowadzące pasożytniczy tryb życia np.: Emilia Korczyńska, Kirło, a nawet Zygmunt Korczyński usiłujący usprawiedliwić swoje nieróbstwo brakiem podniet wizualnych w krajobrazie polskim; stosunek do pracy potraktowała autorka jako czynnik rzutujący na wartość i sens życia, a nawet możliwość przeżywania szczęścia (złe samopoczucie Justyny, gdy nie miała określonych obowiązków we dworze i jego zdecydowana poprawa z chwilą włączenia się do pracy żniwiarzy w zaścianku, Marta Korczyńska, która w młodości bała się pracy straciła szansę szczęśliwego życia z Anzelmem); d) kult nauki widoczny nie tylko w postawie Stanisława Korczyńskiego dbającego o zapewnienie wyższego wykształcenia swoim synom ale także w postępowaniu Benedykta Korczyńskiego, który dla pogłębienia swojej wiedzy rolniczej czytał specjalistyczne czasopisma, a także w zachowaniu jego syna cieszącego się, że może dzielić się z innymi wiedzą (rozmowa z Marysią Kirlanką); e) emancypacja kobiet - Witold krytykujący niewłaściwe wychowanie swojej siostry i panien Darzeckich, które nazywał światowymi srokami i sugerował, że społeczeństwo nie będzie miało z nich żadnego pożytku, Justyna Orzelska podejmująca samodzielnie ważną decyzję życiową, a mianowicie zamążpójście za Jana Bohatyrowicza, Kirłowa w ten sposób planująca przygotowanie swoich córek do życia, aby się mogły stać samodzielne. 4) Pozostający w sprzeczności z przekonaniem części ideologów polskiego pozytywizmu kult walk narodowowyzwoleńczych widoczny w hołdzie dla ich uczestników na przestrzeni lat (wojen napoleońskich, powstania listopadowego), a szczególnie wyeksponowany w sposobie przedstawienia zarówno poległych jak i żyjących uczestników powstania styczniowego; autorka wyeksponowała pełen czci stosunek ludności z okolic nadniemeńskich do znajdującej się w tamtejszym lesie mogiły powstańczej; stosunek do spraw powstańczych uczyniła jednym z najważniejszych kryteriów wartości człowieka (tak więc bezwartościową jednostką był Zygmunt Korczyński nazywający swojego ojca-powstańca szaleńcem, a także myślący tylko o rozrywkach i przyjemnościach Różyc, czy kosmopolita Darzecki, natomiast jako godnych czci bohaterów ukazała autorka Andrzeja Korczyńskiego, Jerzego Bohatyrowicza którzy polegli, a także Anzelma Bohatyrowicza, któremu udało się ocalić). 5) Polemiczne w stosunku do niektórych założeń pozytywizmu wykazanie niesłuszności przekonania o możliwości podejmowania współpracy ekonomicznej z wrogiem (możliwość taką odrzucił zdecydowanie Benedykt, któremu brat Dominik proponował polepszenie warunków życia dzięki przejściu na służbę cara).
A. Asnyk wobec romantyzmu i pozytywizmu - analiza programowych wierszy poety. 1) A. Asnyk jako wybitny twórca poezji polskiej okresu pozytywizmu (ur. w Kaliszu 11 września 1838r., jego ojciec z pochodzenia ziemianin został zesłany na Syberię za udział w powstaniu listopadowym, a po powrocie do kraju zajął się kupiectwem; Asnyk ukończył szkołę rolną w Kaliszu, po czym rozpoczął studia w Instytucie Agronomicznym, a potem w Akademii Medyko - Chirurgicznej w Warszawie; był więziony w Cytadeli za udział w ruch konspiracyjno - politycznym mającym na celu przygotowanie narodu do walki o niepodległość; po uwolnieniu podjął studia ekonomiczno - społeczne w Heidelbergu, na wieść o wybuchu powstania w 1863r. powrócił do kraju, należał do grupy „czerwonych”, którzy dokonywali zamachów na „biały Rząd Narodowy”; po upadku powstania skończył studia w Heidelbergu i w 1866r. uzyskał dyplom doktora filozofii; osiadł w 1870 w Krakowie, był m.in. posłem do Sejmu Krajowego w Galicji; w 1875r. poślubił córkę lekarza Zofię Kaczorowską, która po roku zmarła; A. Asnyk zmarł w Krakowie 2 sierpnia 1897r., pochowano go na Skałce). 2) Twórczość A. Asnyka: a) utwory liryczne wydane w czterech tomach (wyróżnia się wśród nich cykl sonetów zatytułowany „Nad głębinami”, „Sen grobów”, „epilog do snu grobów”, liryki o charakterze osobistym, jak np. „Między nami nic nie było”, a także wiersze programowe tj. „Daremne żale”, „Do młodych”); b) utwory dramatyczne - „Gałązka heliotropu”, „Kiejstut”. Daremne żale 1) Utwór adresowany do epigonów, czyli naśladowców minionej już epoki romantyzmu pragnących w nieskończoność przedłużać trwałość jej ideałów. 2) Widoczna w wierszu chęć uświadomienia tym pełnym bezzasadnego żalu ludziom, że dezaktualizację jednych przy jednoczesnym tworzeniu się nowych ideałów powinni uznać za naturalną kolej rzeczy wynikającą z rozwoju cywilizacyjnego i ciągłego postępu ludzkości (nie zdoła ogień, ani miecz powstrzymać myśli w biegu). 3) Apel skierowany do owych epigonów, aby zamiast żałować tego, co już minęło, włączyli się aktywnie do tworzenia nowej lepszej rzeczywistości, tworzenia nowych wartości (trzeba z żywymi naprzód iść pożycie sięgać nowe). Do młodych. 1) Nadanie wierszowi charakteru apelu skierowanemu do młodych ideologów nowej epoki, czyli pozytywizmu aby: a) nie zaprzestali dążyć do odkrycia, spopularyzowania nowych prawd i wartości, które wzbogacą ich wiedzę o świecie, staną się formą utracyjnego życia; b) nie rezygnowali z dążeń tego typu mimo świadomości, że odkrywanie nowych prawd wykaże niejednokrotnie bezsens wielu pięknych mitów czy legend zgodnie z ideałami epoki, której służą; c) dbali przede wszystkim o podniesienie poziomu wiedzy i tworzenie doskonałego kształtu przyszłości; d) nie lekceważyli ideałów i dorobku minionej epoki (ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, choć macie sami doskonałe wznieść); e) pogodzili się z odchodzącym w przeszłość światem na zasadzie prawdziwej mądrości skłaniającej do uświadomienia sobie, że również ideały młodych przestaną być kiedyś aktualne (i wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi, w cierpieniach pogasną znów).
Filozoficzny charakter sonetów A. Asnyka z cyklu „Nad głębinami”. Sonet XIII 1) Refleksje poety na temat trwałości pewnych wzorów ideowych, osobowych czy intelektualnych, które pod różnymi postaciami występują w kolejnych epokach stając się przykładem do naśladowania dla następnych pokoleń (grób proroka, mędrca, bohatera, jasnych żywotów staje się kołyską). 2) Uznanie tej ciągłości kultowego i ideowego dorobku ludzkości za bardzo istotną wartość życia (żywi nas zasób słów plemion długiej). 3) Końcowe stwierdzenie (uwypuklające główną myśl utworu) traktujące dorobek współczesności jako źródło z którego będą czerpać następne pokolenia (a z naszych czynów i naszej zasługi korzystać będą znów następcy nasi). Sonet XXIX 1) Określenie warunków zachowania przez naród duchowej niezależności wtedy, gdy znalazł się w politycznej niewoli: a) zachowanie pragnienia odzyskania niepodległego bytu i poczucia swej godności; b) zdecydowane przeciwstawienie się tendencjom do biernego pogodzenia się z niewolą do poddania się rozpaczy skłaniającej ku dobrowolnemu samobójstwu ducha (tym określeniem nazwał poeta zgodę na życie w niewoli).
Idee humanitaryzmu w nowelistyce B. Prusa. 1) Przynależność B. Prusa do grupy najwybitniejszych twórców literatury realizmu w Polsce (ur. 20 sierpnia 1847r. w Hrubieszowie jako Aleksander Głowacki; jego ojciec Antoni Głowacki był dworskim oficjalistą). 2) Fakty z życia B. Prusa: a) dzieciństwo spędzone po śmierci matki i ojca u babki w Puławach, a następnie u ciotki w Lublinie (nauka w Powiatowej Szkole Realnej), b) wyjazd do Kielc z bratem Leonem i nauka w Gimnazjum Klasycznym, c) udział w Powstaniu Styczniowym i pobyt w szpitalu w Siedlcach; d) krótki pobyt w więzieniu w Lublinie w towarzystwie skazanych na śmierć przez rozstrzelanie lub powieszenie, e) powrót do Lublina i kontynuacja nauki w tamtejszym gimnazjum; f) studia w warszawskiej Szkole Głównej na wydziale matematyczno-fizyczny, a następnie w Puławach w Instytucie Gospodarstwa Leśnego i Rolnictwa, g) przerwanie w roku 1870 nauki i całkowite poświęcenie się twórczości; h) związek z dziennikarstwem (po okresowej współpracy z różnymi czasopismami rozpoczął pisać cotygodniowe felietony, zostały one później nazwane „Kronikami tygodniowymi” przez samego zaś autora określane mianem „pracy parobczej” dlatego też podpisywał się pseudonimem B. Prus; obok felietonów uprawiał inne formy dziennikarskie, np. publicystykę społeczną, krytykę literacką i artystyczną np. „Ogniem i mieczem powieść z dawnych lat H. Sienkiewicza”); i) małżeństwo w 1875r. po latach narzeczeństwa z kuzynką Oktawią Trębicką i zamieszkanie w Warszawie; j) nagła śmierć pisarza 19 maja 1912r. (pochowany został na warszawskich Powązkach; na nagrobku widnieje napis „Serce serc”). 3) Niezwykle emocjonalny stosunek tego pisarza do prezentowanych w swoich utworach problemów ludzkiego życia, a przede wszystkim cierpień i krzywd warstw najniższych i pokrzywdzonych jako przyczyny umieszczenia na jego tablicy nagrobkowej napisu „serce serc”. 4. Twórczość B. Prusa: a) nowelistyka: „Antek”, „Kamizelka”, „Katarynka”, „Michałko”, „Żywy telegraf”, „Na wakacjach”; b) powieściopisarstwo - opublikowanie w 1880r. powieści pt. „Chybiona powieść”, potem nazwaną „Anielką”, ukazanie się na łamach „Wędrowca” „Placówki” i „Lalki” w odcinkach w „Kurierze dziennym” „Emancypantek”; d) druk w „Tygodniku Ilustrowanym” „Faraona” i „Dzieci”. 5. Nowele jako znacząca część dorobku pisarskiego B. Prusa związana tematycznie, podobnie jak cała jego twórczość, z różnorodnymi problemami współczesnego autorowi życia, przede wszystkim zaś z warunkami egzystencji warstw niższych. 6. Tematyka nowel Prusa: a) prezentacja trudnego losu wiejskich dzieci nie mających warunków do rozwijania swoich uzdolnień i talentów („Antek”); b) sugestywne przedstawienie trudów codziennego życia reprezentantów warstw niższych przy jednoczesnym eksponowaniu konieczności udzielania im pomocy przez reprezentantów klas wyższych („Katarynka”); c) poświęcenie uwagi różnorodnym przeżyciom dzieci („Na wakacjach”, „Żywy telegraf”, „Przygoda Stasia”); d) wykazanie moralnej wyższości reprezentantów ludu nad przedstawicielami innych sfer społecznych („Michałko”). 7. Treść poznanych nowel: a) „Kamizelka” – sugestywny obraz tragedii młodego małżeństwa reprezentującego najniższej sfery urzędnicze, młody mąż zachorował na gruźlicę i na skutek braku środków potrzebnych na jego leczenie musiał umrzeć, wcześniej jednakże małżonkowie powodowani wzajemną miłością podejmowali starania mające na celu stwarzanie pozorów, że nie następuje pogorszenie w stanie zdrowia (mąż przesuwał klamerkę kamizelki, żona zaś skracała jej pasek), b) „Katarynka” – skrócona historia losu niewidomej dziewczynki, córki ubogiej szwaczki, której matka nie miała środków na to, aby uczyć dziecko i tylko dzięki przypadkowi zajął się nią bogaty mecenas Tomasz, który postanowił sfinansować leczenie dziecka (pozwolił także wpuszczać na podwórze katarynki, gdyż zauważył, że dźwięki katarynki sprawiają radość niewidomemu dziecku). 8. Będące wyrazem wrażliwości uczuciowej B. Prusa wyeksponowanie niezwykle trudnego losu przedstawicieli warstw najniższych prowadzących do tragedii: a) uwypuklenie trudności materialnych z jakimi musieli borykać się ludzie, wykazujący się przecież pracowitością, podejmujący wysiłki zmierzające do poprawienia ich statutu materialnego (matka niewidomej dziewczynki prawie nieustannie pracowała, młody urzędnik prawie nieustannie pracowała, młody urzędnik brał do domu dodatkowe prace, jego żona udzielała lekcji, później szyła), b) będące miarą tragizmu losy tych ludzi podkreślenie faktu, że mimo tych wielkich wysiłków nie stać ich było na ratowanie zdrowia czy nawet życia osób najbliższych (matka nie miała pieniędzy na opłacenie specjalistów, którzy przywróciliby jej córce wzrok, z tych samych powodów młody urzędnik chorujący na gruźlicę nie mógł wyjechać na wieś, chociaż to nie przywróciłoby jego życia), c) widoczny w sposobie przedstawienia postaci pana Tomasza moralny nakaz reagowania na cierpienie czy krzywdę innych, udzielania im pomocy zawsze kiedy jej potrzebują (pan Tomasz postanowił dotrzeć do specjalistów, którzy zbadaliby niewidomą dziewczynkę i pokrył koszty jej leczenia), d) znamienne dla wielu nowel B. Prusa przejawy pesymizmu widoczne w prezentacji beznadziejności losu warstw najniższych (pewne akcenty optymistyczne znajdziemy tylko w „Katarynce”).
„Lalka” B. Prusa – geneza powieści. 1. „Lalka” reprezentująca nurt realizmu krytycznego powieści Prusa, której pierwsze wydanie miało książkowe ukazało się w 1890r. (jest to jednocześnie jego najpopularniejszy utwór, którego pierwotny tytuł brzmi „Trzy pokolenia”. 2. Przyczyny napisania utworu: a) doskonała znajomość współczesnych autorowi stosunków ekonomiczno-społecznych i jego zdecydowanie krytyczny osąd występujących w nich nieprawidłowości, b) chęć ukazania jak to określił sam pisarz „naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu” (w powieści występują reprezentanci trzech pokoleń tych idealistów, dlatego też utwór miał nosić pierwotnie tytuł „Trzy pokolenia”, c) zaczerpnięta z prasy wiadomość o procesie o lalkę jaki miał miejsce w Brnie; zainspirowała ona powieściowy wątek konfliktu i procesu pomiędzy Stawską, a baronową Krzeszowską, d) silny emocjonalny związek Prusa z W-wą, który znalazł swój zewnętrzny wyraz w prezentacji niezwykle realistycznego obrazu niemal wszystkich przejawów jej życia, e) osobiste przeżycia autora związane z uczestnictwem w powstaniu styczniowym (uczestnikiem tego zrywu jest również bohater „Lalki”), f) zainteresowanie się Prusa naukami ścisłymi (znalazło ono wyraz nie tylko w wyeksponowaniu w powieści kultu nauki i naukowców, ale także w zamiarze napisania powieści pt.: „Sława” przedstawiającej dalszy ciąg losów Wokulskiego już jako człowieka poświęconego bez reszt badaniom naukowym). 3. Czas i miejsce akcji – lata 1878-1879; W-wa, Paryż, Zasławek, Skierniewice i ponownie W-wa.
Przedakcja i jej rola w „Lalce”. 1. Przedakcja w utworze literackim – wydarzenia poprzedzające akcję właściwą przedstawioną w prologu albo w formie wstawek do akcji właściwej (tak właśnie został przedstawiony w „Lalce” „Pamiętnik starego subiekta”, którego poszczególne momenty przerywają tok akcji). 2. Sytuacje i wydarzenia stanowiące przedakcję utworu: a) obraz subiektów pracujących w sklepie starego Mincla, który traktował subiektów niemal jak członków swojej rodziny, ale jednocześnie domagał się od nich pracowitości i obowiązkowości, domagał się także bezwzględnej oszczędności, wprowadził ich w tajniki handlu poświęcając na to swój czas, b) wspomnienia romantycznej miłości prezesowej Zasławskiej do stryja Wokulskiego głównego bohatera „Lalki”, który był ubogim oficerem, ona zaś panną z arystokratycznego rodu i dlatego nie pozwolono na ich małżeństwo, c) ciągle żywy w rodzinie Rzeckiego kult Napoleona (ojciec Rzeckiego i pan Raczek byli żołnierzami napoleońskimi, ten kult wodza ojciec przekazał synowi przygotowując go do służby żołnierskiej i walki o wolność), d) wzmianka o powstaniu na Węgrzech w okresie Wiosny Ludów, w którym brał udział Ignacy Rzecki wraz ze swym przyjacielem Augustem Katzem, e) informacja o przygotowaniach powstania styczniowego, o akcji sabotażowej zwanej „skokiem z nowego zjazdu”, w której uczestniczył Wokulski, a także w samym powstaniu (na skutek tego został skazany na pobyt na Syberii w okolicach Irkucka), f) wojna rosyjsko-turecka w czasie, której Wokulski pełnił funkcję dostawcy żywności dla wojska, powiększył majątek odziedziczony po Minclach i stał się bogatym człowiekiem. 3. Rola wydarzeń: a) ilustrują przemiany jakie dokonały się w osobowości bohatera: hołdował on ideałom dwóch epok, na które przypadło jego życie: romantyzmu (romantyczny kult walk narodowowyzwoleńczych, którego przejawem było uczestnictwo w powstaniu) i pozytywizmu (poświęcił się dla dobra całego społeczeństwa), b) propagują kult walk sprzeczny z założeniami ideologii polskiego pozytywizmu, c) pogłębiają przemiany jakie się dokonały w stosunkach ekonomicznych (przemiana niewielkiego sklepu Minclów w duży magazyn Wokulskiego a następnie w spółkę do handlu ze Wschodem) i społecznych.
Stanisław Wokulski – romantyk czy pozytywista? 1. Najważniejsze fakty z życia St. Wokulskiego: a) praca w piwnicy Hopfera, b) wstąpienie do Szkoły Przygotowawczej, c) nauka w Szkole Głównej i udział w powstaniu styczniowym, d) pobyt w Irkucku (studiowanie nauk przyrodniczych), e) powrót do kraju i małżeństwo z wdową po Minclu, f) śmierć żony i odziedziczenie po niej majątku, g) miłość do Izabeli Łęckiej, h) zrobienie fortuny na wojnie rosyjsko-tureckiej, i) powrót do W-wy, j) założenie nowego sklepu oraz spółki do handlu ze Wschodem, k) podjęcie usiłowania dostania się w strefy arystokracji, l) wyjazd do Paryża spowodowany flirtami Izabeli i Starskiego, ł) znajomość z Geistem, m) powrót do W-wy spowodowany otrzymaniem listu od prezesowej Zasławskiej i pobyt w Zasławku, n) uzyskanie od Izabeli zgody na małżeństwo, ń) wspólny wyjazd do Krakowa, o) udaremnienie próby samobójstwa, p) wyjazd Wokulskiego w nieznanym kierunku. 2. Wpływ dwóch epok tj. romantyzmu i pozytywizmu na ukształtowanie się postawy życiowej Wokulskiego (jego lata młodzieńcze przypadły na okres romantyzmu, zaś wiek dojrzały na czas pozytywizmu). 3. Cechy osobowości bohatera ukształtowane pod wpływem romantyzmu: a) wynikające z kultu walk narodowowyzwoleńczych uczestnictwo w powstaniu styczniowym, b) typowo romantyczne pojmowanie i przeżywanie miłości (zakochał się w Izabeli Łęckiej od pierwszego wejrzenia, tęsknił i marzył patrząc na gwiazdy podczas pobytu w Bułgarii, idealizował przedmiot miłości rozpatrywany przez pryzmat poezji romantycznej, szukał śladów Izabeli na polanie w Zasławku i w Łazienkach, bardzo cierpiał z powodu braku uczuciowej wzajemności), c) podjęcie próby samobójstwa jako wyraz chęci ostatecznego oderwania się od świata będącego przyczyną cierpień, d) bunt przeciwko nieprawidłowościom występującym w otaczającym bohatera życiu (przede wszystkim zaś przeciwko wartościowaniu człowieka nie na podstawie jego prawidłowych zasług, ale urodzenia i stanu majątkowego, e) wysadzenie w powietrze ruin zamku w Zasławku i wyjazd w nieznanym kierunku jako wyraz zerwania z przeszłością i otoczeniem będącym przyczyną cierpień. 4. Bohater „Lalki” jako pozytywista: a) rezygnacja z romantycznego kultu walk narodowowyzwoleńczych na rzecz zgodnej z założeniami utylitaryzmu pracy dla dobra ogółu społeczeństwa, b) typowo pozytywistyczny kult pracy, dzięki której bohater nie tylko zdobył duży majątek i znaczną pozycję w społeczeństwie, ale także wykształcenie (szczególnie rozległą wiedzę w dziedzinie przyrody) wynikał z niego surowy osąd pasożytniczego trybu życia arystokracji, c) kult nauki (pomimo zdecydowanie niesprzyjających warunków podjął naukę w Szkole Przygotowawczej, a później studia w Szkole Głównej, podjął trud samokształcenia na zesłaniu w Irkucku, interesował się wynikami naukowymi Ochockiego i przeznaczył na nie znaczną sumę w testamencie, marzyła mu się współpraca z francuskim naukowcem Geistem), d) wcielenie w życie podstawowych haseł polskiego pozytywizmu, pracy u podstaw (pomoc udzielona przedstawicielom lumpenproletariatu), pracy organicznej (założenie spółki do handlu ze Wschodem), emancypacja kobiet (pomoc udzielona pani Stawskiej, która dzięki temu uczyła się samodzielności) i Żydów (eksponowanie przyjaźni z Henrykiem Szlangbaumem, któremu sprzedał sklep), e) gotowość do przezwyciężenia życiowych trudów (symboliczną ich zapowiedzią było wydostanie się Wokulskiego z piwnicy Hopfera).
Przekrój społeczeństwa w „Lalce” B. Prusa. 1. Dogłębna charakterystyka społeczeństwa przedstawiona w „Lalce” rozpatrywanego z punktu widzenia przynależności do określonych pokoleń, klas społecznych i narodowości. 2. Reprezentanci poszczególnych pokoleń i ich charakterystyczne cechy: a) najstarsi (prezesowa Zasławska, Rzecki, Tomasz Łęcki); pracowitość i uczciwość widoczna przede wszystkim w postawie Rzeckiego i prezesowej Zasławskiej, kult walk narodowowyzwoleńczych (Ignacy Rzecki), przywiązanie do tradycji, typowo romantyczne podejmowanie i przeżywanie miłości trwającej, aż po grób (uczucia prezesowej Zasławskiej do stryja St. Wokulskiego), b) średnie (jego typowym przedstawicielem jest St. Wokulski), rezygnacja z romantycznego kultu walk narodowowyzwoleńczych na rzecz pracy nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju (przynoszącej korzyści nie tylko jednostce, ale także społeczeństwu), c) najmłodsze (Ochocki, Kliein, Lisiecki, studenci) pozytywistyczny kult nauki, fascynacja założeniami socjalizmu, krytyczny stosunek do niesprawiedliwości społecznej, nieuczciwego sposobu zdobywania majątków (wskazują na to wypowiedzi studentów na temat bogactwa Wokulskiego). 3. Charakterystyczne cechy reprezentantów grup społecznych: a) arystokracji (I. Łęcka i jej ojciec, prezesowa Zasławska, hrabina Karolowa, baron Dalski, Ewelina Janocka, hrabia Liciński, Ochocki, Starski); pasożytniczy i hulaszczy tryb życia prowadzący z reguły do ruiny majątkowej (Łęcki, który nie miał funduszy na posag dla swej córki musiał się zapożyczyć nawet u służby), niechęć do wszelkiej pracy i oddawaniu się jakimkolwiek pożytecznym zajęciom (zajmujący się badaniami naukowymi Ochocki uważany był za dziwaka), niemoralny tryb życia wiążący się często z poszukiwaniem możliwości zawarcia korzystnego finansowo małżeństwa (Ewelina Janocka, która decydowała się na małżeństwo ze starym baronem, a flirtowała ze Starskim, podobnie jak I, Łęcka postępująca nieuczciwie wobec St. Wokulskiego, gdy został już jej narzeczonym, brak skłonności czy nawet chęci do podjęcia jakichkolwiek starań mających na celu dobro kraju (książę mówiący dużo o nieszczęśliwym kraju, a nie robiący dla niego nic), pogarda dla reprezentantów warstw niższych (np.: Wokulski), przeświadczenie, że ich reprezentanci żyją po to, aby służyć arystokracji (rozmyślania I. Łęckiej), b) mieszczaństwo (Wokulski, ajent Szprot, radca Węgrowicz, fabrykant powozów Deklewski) – zdecydowana niechęć do wszelkich ryzykownych czy choćby tylko nowatorskich przedsięwzięć (pełne niechęci wypowiedzi na temat Wokulskiego, który zaryzykował całym majątkiem chcąc się wzbogacić na wojnie rosyjsko-tureckiej) wskazująca na bierność i akceptację zastanego stanu rzeczy, c) tzw. lumpenproletariat – ludzie bez określonego stałego zawodu czy źródła dochodów (Węgiełek, Marysia, dwaj bracia Wysoccy – dróżnik ze Skierniewic, furman z W-wy) – brak możliwości, a także umiejętności wpływania na bieg własnego życia oraz wynikająca stąd konieczność biernego oczekiwania na efekty filantropijnych ludzi pokroju Wokulskiego. 4. Reprezentanci innych narodowości przedstawieni w utworze: a) Niemcy – stary Mincel, jego matka i dwaj bratankowie Jan i Franz oraz Małgorzata Pfeifer, b) Żydzi – stary Szlangbaum, jego syna Henryk i wnuk Michaś, dr Schuman, c) Rosjanie – Suzin, z którym Wokulskiego łączyły nie tylko interesy handlowe ale i przyjaźń. 5. Stosunek Prusa do przedstawionego w utworze społeczeństwa: a) niezwykle krytyczna, surowa ocena arystokracji, wśród której licznych reprezentantów ukazał jedynie dwie pozytywne postacie (prezesowa Zasławska i Julian Ochocki), b) zobiektywizowany osąd reprezentantów obcych narodowości, a przede wszystkim Żydów, autor podkreślił więc, że ze względów humanistycznych należy traktować na równi z Polakami, przestrzegał jednocześnie przed ich skłonnością do nieuczciwości w handlu (po przejęciu magazynu Wokulskiego przez Szlangbauma pojawiły się w nim towary o niższej jakości i wyższej cenie).
„Lalka” jako powieść o W-wie. 1. Uzasadnienie słuszności określenia „Lalki” powieścią o W-wie przedstawionym w niej szczegółowym, wnikliwym i wszechstronnym obrazem życia tego miasta, z którym Prusa łączyły niezwykle silne więzi emocjonalne (spędził w nim większość część swojego życia). 2. Różnorodność obrazów, faktów, scen i sytuacji przedstawionych w powieści, a składających się na życie miasta w owym czasie: a) szczegółowy opis dzielnic, ulic (zarówno głównych jak też zupełnie bocznych), pałaców, gmachów użyteczności publicznej czy pomników – kolumny Zygmunta, posągu Kopernika przed pałacem Staszica, Łazienek, Powiśla, Plac Zgody, Alei Ujazdowskich i Świętokrzyskiej, b) drobiazgowe odtwarzanie wnętrz zarówno salonów arystokratycznych (Łęckich, hrabiny Karolowej) jak też mieszkań reprezentantów mieszczaństwa (Pani Stawskiej, pokoiku studentów czy Rzeckiego), c) różnorodne obrazy i sceny z życia mieszkańców W-wy, rozprawy sądowe, licytacje, wyścigi konne, przedstawienia teatralne, spotkania towarzyskie, d) opis pracy w różnych sklepach (starego Mincla, magazynu Wokulskiego, kwiaciarni Hozera, sklepie galanteryjnym, składzie herbaty Nowickiego – o tych ostatnich są tylko wzmianki), e) zasygnalizowanie typowego dla owych czasów konfliktu między Polakami i Żydami (stosunek subiektów do Henryka Szlangbauma), e) wzmianki o wybitnych lekarzach tamtego okresu (Tytusie Chałbińskim i Ignacym Baranowskim), aktorze Rossim, skrzypku Molinarim oraz wyższych uczelniach (Szkoła Główna i Akademia Medyko-Chirurgiczna), instytucjach użyteczności publicznej (Resursa Kupiecka), o kolei warszawsko-wiedeńskiej i warszawsko-bydgowskiej, o wydawanych wówczas gazetach („Kurier W-wski”, „Codzienny”).
„Lalka jako dzieło realizmu krytycznego. 1. Przynależność „Lalki” do dzieł realizmu krytycznego zdeterminowana przedstawieniem w tym utworze wiernego obrazu rzeczywistości, a jednocześnie zdecydowanie krytyczna ocena niepozytywnych zjawisk w niej występujących. 2. Typowe zjawiska, procesy i sytuacje określające realizm utworu: a) znamienne dla epoki przekształcenie się niewielkiego sklepu Minclów w duży magazyn Wokulskiego, a następnie w spółkę do handlu ze Wschodem, b) charakterystyczne przejawy życia obyczajowego (pojedynki, wyścigi, bale), c) znamienne dla epoki pozytywizmu zdobywanie majątków i liczącej się pozycji w społeczeństwie przez reprezentantów mieszczaństwa czy w ogóle warstw niższych (takich, którzy się wykazywali energią i przedsiębiorczością), d) niezadowolenie wywołane stosunkami kapitalistycznymi pojawienie się zwolenników idei socjalizmu (studenci, subiekci), e) typowość dla poszczególnych grup społecznych. 3. Uwypuklająca realizm powieści indywidualizacja języka: a) niemieckie zwroty w wypowiedziach członków rodziny Minclów, b) francuskie i angielskie zwroty w dialogach reprezentantów arystokracji, c) gwara parobka z Zasławka, d) żydowski żargon w korespondencji Szlangbauma z wnukiem, e) tzw. szadzenie w wypowiedziach służącego Wokulskiego („roszół”- rosół). 4. Fakty określające ten utwór jako powieść realizmu krytycznego: a) zdecydowanie krytyczna ocena arystokracji (przede wszystkim jej pasożytniczego trybu życia); wśród rozległej galerii postaci reprezentujących tę grupę społeczną występują tylko dwie pozytywne jednostki tj. prezesowa Zasławska i Julian Ochocki, b) potępienie kultu pieniądza wśród Żydów oraz ich nieuczciwości w sprawach handlowych (sytuacja panująca w sklepie Wokulskiego przejętym przez H. Szlangbauma), c) niedocenianie jednostek naprawdę wartościowych wykazujących się poważnymi zainteresowaniami, przedsiębiorczością i pracowitością (arystokracja uważała Ochockiego za dziwaka tylko dlatego, że miał zainteresowania naukowe, do Wokulskiego zaś mimo stwarzanych pozorów odnosiła się z pogardą, uważała go za parweniusza i drobnomieszczanina), d) rosnące kontrasty np.: między pasożytniczym i komfortowym trybem życia arystokracji, a nędzą egzystencji mieszkańców Powiśla, która to nędza powodowała wiele wynaturzeń, a także trudnościami z jakimi musieli się borykać reprezentanci lumpenproletariatu uzależnieni od charytatywnej działalności filantropijnie nastawionych przedstawicieli grup ludzi (jak np.: Wokulski), e) dążenie Żydów do wyparcia Polaków z handlu. 5. Wmurowanie tablicy pamiątkowej na domie warszawskim, w którym rzekomo mieszkał Wokulski i Rzecki jako miara realizmu „Lalki” (w czasach nam współczesnych powstał sklep o nazwie „Wokulski”). 6. Realizm psychologiczny w sposobie ukazania typowych reprezentantów różnych warstw społecznych w dwóch różnych epokach.
Pozytywistyczna ideologia „Lalki”. 1. Poglądy i pokolenia Prusa określające ideologię „Lalki” związane z programem polskiego pozytywizmu: a) przeświadczenie o społecznych korzyściach wynikających z właściwej interpretacji i umiejętnego wcielania w życie podstawowych haseł pozytywizmu (praca organiczna, praca u podstaw, kult nauki i pracy, emancypacja kobiet i Żydów – wszystkie te hasła realizował Wokulski), b) niezwykle surowa, krytyczna ocena współczesnego autorowi społeczeństwa, wśród którego reprezentantów tylko jednostki wykazywały się cechami pozytywnymi (prezesowa Zasławska i Julian Ochocki w arystokracji, Wokulski i Rzecki w mieszczaństwie), c) potępienie niewłaściwego stosunku do nauki i naukowców (Wokulski pragnący studiować w Szkole Głównej stał się przedmiotem kpin ze strony bywalców piwnicy Hopfera, po powrocie z Syberii został odrzucony przez grono kupieckie z uwagi na swoje zainteresowania naukowe; arystokraci uważali J. Ochockiego z dziwaka tylko dlatego, że interesował się nauką), d) dopuszczenie możliwości współpracy z wrogiem na gruncie ekonomicznym zgodnie z poglądami części ideologów polskiego pozytywizmu (spółka do handlu ze Wschodem, współpraca Wokulskiego z Suzinem), e) przeciwstawienie pozornemu pesymizmowi zakończenia akcji powieści (umarli lub wyjechali wartościowi ludzie typu Rzeckiego, Wokulskiego, Ochockiego, pozostali podejrzani w sensie moralnym w rodzaju H. Szlangbauma czy Maruszewicza) optymizm Prusa pozytywisty przeświadczonego o tym, że to co naprawdę wartościowe nie ulegnie unicestwieniu (wskazuje na to z kieszeni zmarłego I. Rzeckiego list Węgiełka ze słowami: „Non omnis moriar”- „nie wszystek umarłem”), f) sprzeczne z założeniami pozytywizmu propagowanie kultu walk narodowowyzwoleńczych, przedstawienie w pozytywnym świetle uczestników walk w myśl hasła „Za wolność waszą i naszą” (ojciec Rzeckiego, pan Raczek, sam I. Rzecki i A. Katz), a także uczestnika powstania styczniowego (Stanisława Wokulskiego).
Wartości artystyczne „Lalki”. 1. Realistyczne odtwarzanie życia społeczeństwa polskiego II połowy XIX w. (przeze wszystkim W-wy). 2. Realizm psychologiczny w sposobie prezentacji przeżyć wewnętrznych postaci (rozterek i niepokojów Wokulskiego przeżywającego romantyczną miłość do Izabeli Łęckiej). 3. Wyznaczenie „Pamiętnikom starego subiekta” ważnego elementu kompozycyjnego – czynnika wiążącego przeszłość z współczesnością (Rzecki wspomina o wydarzeniach i sytuacjach minionych, a jednocześnie zamieszcza komentarze do wydarzeń, wypadków rozgrywających się we współczesności). 4. Celowe zastosowanie kontrastów w sposobie przedstawienia niektórych postaci (Starski – Ochocki, Stawska – Krzeszowska). 5. Humor wprowadzający nastrój odprężenia (rozprawa sądowa z udziałem baronowej Krzeszowskiej i studentów, wyprowadzanie się studentów z kamienicy baronowej). 6. Zróżnicowanie rozległej galerii postaci wyposażonych zarówno w cechy typowe (hulaszczy tryb życia Starskiego czy Krzeszowskiego, kosmopolityzm Licińskiego) jak też w indywidualne (energia i przedsiębiorczość Wokulskiego, rzetelność i uczciwość Rzeckiego). 7. Indywidualizacja języka. 8. Nadanie cech reprezentatywności sytuacjom i problemom z życia W-wy II połowy XIX w. 9. Pogłębienie wymowy ideowej utworu przy pomocy wspomnień stanowiących przedakcję.
Problemy życia wsi pouwłaszczeniowej w „Szkicach węglem” H. Sienkiewicza. 1. Najważniejsze fakty z życia H. Sienkiewicza reprezentującego grupę najwybitniejszych polskich prozaików (ur. w 1848r. w Woli Okrzeńskiej na Podlasiu, zm. w szwajcarskim mieście Vavey w 1916r., pochodził jak znaczna część twórców naszej literatury ze zubożałej rodziny szlacheckiej): a) nauka w gimnazjum w W-wie, b) studia w Szkole Głównej (medycyna, filologia polska), c) podjęcie współpracy z warszawskimi czasopismami („Gazeta polska”, „Niwa”), d) wyjazd do Ameryki, e) podróże po krajach europejskich (Francja, Hiszpania, Niemcy, Włochy), f) zawarcie małżeństwa z Marią Szetkiewicz, g) pobyt w Afryce, h) uroczyste obchody 25-lecia pracy pisarskiej w 1900r. (otrzymanie w darze od narodu Oblęgorka w woj. Kieleckim), i) otrzymanie literackiej Nagrody Nobla w 1905r. za powieść „Quo vadis” (wyjazd do Szwajcarii po wybuchu I wojny światowej, uczestnictwo pisarza w organizacji tam pomocy dla ofiar w Polsce), j) śmierć w 1916r. w Vavey. 2. Twórczość Sienkiewicza (początkowo wydawał utwory pod pseudonimem „Litwos”): a) nowelistyka: „Stary sługa”, „Hania”, „Selim Mirza” (tzw. mała trylogia), „Za chlebem”, „Janko Muzykant”, „Latarnik”, „Orso”, „Sachem”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”, b) publicystyka: „Chwila obecna”, „Bez tytułu”, „Listy z podróży” (Afryka, Ameryka, Hiszpania), c) powieściowa: „Na morze” (debiuty powieściowy), „Trylogia”, „Quo vadis”, „Krzyżacy”, „Bez dogmatu”, „Rodzina Połanieckich”, „W pustyni i w puszczy”. 3. Szczególnie bujny rozwój tzw. małych form prozatorskich w literaturze doby pozytywizmu – nowele, opowiadania pisali wszyscy najwybitniejsi twórcy tego okresu: E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz. 4. Ważna rola twórczości nowelistycznej w całokształcie dorobku H. Sienkiewicza (właśnie nowele przyniosły mu literacki rozgłos). 5. Problemy współczesnego autorowi życia będące przedmiotem jego zainteresowań w nowelach: a) sytuacja wsi pańszczyźnianej („Szkice węglem”), b) dramatyczne losy utalentowanych dzieci nie mających warunków do rozwijania swoich zdolności („Janko Muzykant”), c) opuszczanie ojczyzny przez chłopów poszukujących na emigracji lepszych warunków do życia („Za chlebem”), d) dramatyczne losy polskich dzieci zmuszonych warunkami niewoli politycznej do posługiwania się w szkole językiem obcym („Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela”), e) ukazanie trudnego losu polskich emigrantów przebywających z dala od ojczyzny („Latarnik”), f) prezentacja godnego ubolewania losu plemion pozbawionych narodowości i zmuszonych do ulegania wobec sprawców tego faktu („Sachem”). 6. „Szkice węglem” – niezwykle sugestywny wycinek z życia chłopskiej rodziny Rzepów, którzy nie mogli liczyć na żadną pomoc z zewnątrz (pomocy tej nie udzielił im ani dziedzic, ani sąd gminny, ani ksiądz, ani też naczelnik) co skłoniło zrozpaczonego Rzepę perspektywą wieloletniej służby w wojsku carskim do zamordowania żony i syna oraz podpalenia dworu. 7. Problemy wsi pouwłaszczeniowej przedstawione w utworze: a) dające przykre następstwa w życiu chłopskim zasada nieinterwencji stosowana przez ziemiaństwo po reformie uwłaszczeniowej (dziedzic Skorabiewski oświadczył, że chłopi są dla niego sąsiadami i dlatego nie będzie się wtrącał w sprawy rodziny Rzepów, inni szlachcice zrezygnowali z możliwości uczestnictwa w posiedzeniach sądu gminnego, a tym samym wykluczenia możliwości podejmowania przezeń nieraz bzdurnych i sprzecznych z zasadami logiki decyzji, np.: sprawa wołów, które najadły się koniczyny w obcym polu, b) daleko posunięta ciemnota i ograniczoność umysłowa chłopów przejawiająca się w naiwnym spojrzeniu na stosunki międzyludzkie (Rzepowa szukała sprawiedliwości u wójta i pisarza, którzy chcieli wyprawić jej męża na długoletnią służbę wojskową, byli więc sprawcami nieszczęścia jaki dotknęło jej rodzinę), sam Rzepa nie znał przysługujących mu praw (nie wiedział, że dokument podpisany po pijanemu nie ma mocy prawnej, zaś on sam jako ojciec rodziny nie podlegał już służbie wojskowej), w traktowaniu jako wielkiego autorytetu Zołzikiewicza właśnie dlatego, że umiał czytać i pisać (list napisany przez wójta Buraka do wójta z sąsiedniej wsi), c) całkowita obojętność na los chłopski zarówno urzędników państwowych (naczelnik miasta Osłowiec bez jakiejkolwiek próby rozeznania się w sytuacji Rzepowej stwierdził, że musi być pijana i polecił jej się zwrócić ze swoją prośbą do urzędu gminnego, którego pracownicy byli sprawcami nieszczęść jej rodziny); jak też osób prywatnych dysponujących możliwościami udzielenia pomocy chłopskiej rodzinie (dziedzic Skorabiewski odmówił mieszania się w ich sprawy, ksiądz Czyżyk poradził Rzepowej aby z pokorą przyjęła wolę Boga karzącego jej męża za grzech pijaństwa). 8. Będące wyrazem uczuciowego zaangażowania pisarza w dramatyczne sprawy chłopskiego życia, ironia z jaką przedstawił pośrednich lub bezpośrednich sprawców ich krzywdy (jej wyznacznikiem są między innymi symptomatyczne nazwy i nazwiska – gmina Barania Głowa, miasteczko Osłowice, pisarz Zołzikiewicz, wójt Burak, a także sam tytuł noweli wskazuje na chęć zbulwersowania opinii publicznej dramatycznym naśladownictwem typowych zjawisk w życiu chłopów oraz tragicznych konsekwencji obojętności warstw wyższych.
Geneza „Potopu” H. Sienkiewicza. 1. Przynależność „Potopu” do trylogii historycznej napisanej przez H. Sienkiewicza w skład, której wchodzą: „Ogniem i mieczem” (w pierwotnym zamyśle miała to być tytuł „Wilcze gniazdo”) i „Pan Wołodyjowski”. 2. Praca pisarska nad trylogią 1883 – 1888. 3. Przyczyny i okoliczności napisania utworu: a) silny w rodzinie Sienkiewiczów kult walk narodowowyzwoleńczych (uczestniczy jego dziad, ojciec i brat), b) zainteresowania historyczne samego pisarza wzbudzone już w dzieciństwie lekturą znalezioną na strychu rodzinnego domu (dzieła Modrzewskiego, Górnickiego, Kochanowskiego), c) ciągłe pogłębianie historycznej wiedzy poprzez czytanie takich dzieł jak „Jadwiga i Jagiełło” Szajnochy, „Szkice historyczne” Kubali, d) szczególne zainteresowanie autora historią Polski II połowy XVII w. (już jako uczeń gimnazjum napisał wypracowanie na temat mowy Żółkiewskiego pod Cecorą, zaś jako dorosły literat stał się twórcą opowiadania pt.: „Niewola tatarska”, które można traktować jako zapowiedź treści trylogii), e) znajomość „Pamiętników J.Ch. Paska (występuje w nich również Kmicic noszący imię Samenka Kordeckiego) oraz „Nowej Gigantomachii” przeora Augusta Kordeckiego), f) chęć przeciwstawienia się jak to określił sam autor w rozmowie z duńskim pisarzem Brandensem: „szarej, mdłej codzienności naszej, obrazy przeszłości, w której były wielkie charaktery, wielkie zbrodnie i wielkie poświęcenia”, g) dążenie do przeciwstawienia się niektórym ideologom polskiego pozytywizmu głoszącym hasło rezygnacji z kultu walk narodowowyzwoleńczych, h) pragnienie podtrzymania na duchu w trudnym okresie po klęsce powstania styczniowego wyrażone bezpośrednio na kartach „Pana Wołodyjowskiego” zawierające stwierdzenie: „że wszystkie książki pisał przez wiele lat w niemałym trudzie ku pokrzepieniu serc”.
Ramy czasowe akcji „Potopu”. 1. Czas trwania najazdu szwedzkiego 1655-1660 (pokój w Oliwie). 2. Ramy czasowe „Potopu” - wkroczenie wojsk szwedzkich do Polski (pod wodzą Lewenhaupta na Litwę, Wrangla do Gdańska, Wittenberga do Wielkopolski) do napadu na Polskę księcia Siedmiogrodu Rakoczego i klęski wojsk w 1657r. pod Magierowem. 3. Rozszerzenie akcji właściwej przez wzmianki o wydarzeniach i postaciach z przeszłości – o Jeremim Wiśniowieckim w wojnie polsko-rosyjskiej w 1654r., w której brał udział Andrzej Kmicic (wojna ta ze względu na cenzurę carską została nazwana wojną z „septentrionami i hiperborejczykami”). 4. Fakty historyczne z okresu najazdu stanowiące tło akcji utworu: a) wkroczenie wojsk szwedzkich do Polski w lipcu 1655r. (zdrada Hieronima Radziejowskiego, kapitulacja pospolitego ruszenia pod Ujściem dowodzonego przez wojewodę poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego), b) zdrada Radziwiłłów, którzy w Kiejdanach poddali się panowaniu Karola Gustawa (bunt części pułkowników – patriotów, którzy rozpoczęli wojnę domową na Litwie), c) klęska wojsk królewskich pod Żarnowem, opuszczenie kraju przez Jana Kazimierza, który udał się do Głogowej, d) kapitulacja Krakowa, którego bronił Stefan Czarniecki, e) obrona Jasnej Góry, którą dowodził ksiądz August Kordecki (jako moment przełomowy w wojnie), f)powrót do kraju, ślubowanie we Lwowie, g) wydanie przez króla uniwersału wzywającego chłopów do walki ze Szwedami i konfederacja w Tyszowcach, h) oblężenie wojsk szwedzkich w widłach Sanu i Wisły przez wojska polskie pod dowództwem S. Czarnieckiego, i) zwycięstwo Polaków na Litwie, pod Warką, j) dwukrotne walki o W-wę, klęska Szwedów, k) wkroczenie do Polski Rakoczego i jego klęska pod Magierowem (1657r.).
Obraz społeczeństwa w „Potopie”. 1. Uwarunkowane zarzutami pod adresem pierwszej części trylogii (po ukazaniu się „Ogniem i mieczem” krytykowano Sienkiewicza za to, że skoncentrował uwagę tylko na jednej warstwie społecznej tj. szlachcie) przedstawienie w „Potopie” rozległej panoramy życia społecznego z uwzględnieniem wszystkich warstw społecznych. 2. Stosunek do spraw ojczyzny i przynależność do określonych warstw społecznych jako główne kryteria podziału społeczeństwa w tym utworze. 3. Grupy na jakie dzieli się społeczeństwo w II połowie XVII w.: a) król Jan Kazimierz i królowa ukazani w czasie pobytu na Śląsku w Głogowej, mimo, że władca Polski zajął zdecydowanie niewłaściwą postawę opuszczając kraj po najeździe szwedzkim, nie utracił jednakże szacunku ani nawet