Starożytność

"Nie muszę mówić, że wszystkie problemy współczesnej Europy ukształtowały się, tak jak pojmujemy je dzisiaj w Wiekach Średnich... Średniowiecze jest naszym wiekiem dziecięcym, do którego trzeba ciągle powracać, by poznać historię naszych schorzeń." Umberto Eco

Nazwę średniowiecza (z łac. media tempora - wieki średnie) wprowadzili twórcy renesansowi, dla oznaczenia okresu rozciągającego się pomiędzy antykiem a nowymi czasami Odrodzenia.

Przyjęta nazwa stanowiła wyraz pogardy w stosunku do poprzedniej epoki, której zarzucano odejście od kultury antycznej i jej zniekształcenie, a także uległość w stosunku do barbarzyńskich zdobywców cesarstwa rzymskiego.

Średniowiecze określano jako wiek "bezpłodny, mroczny i ciemny". Dopiero późniejsze badania nad tą epoką, przeprowadzone w XVIII i XIX w. doprowadziły do zmiany tego poglądu. Szczególnie podkreślano wielkość i potęgę średniowiecznej sztuki. Mimo, że nadal pozostawała stara nazwa, nie posiadała ona już tak ujemnego zabarwienia.

Okres średniowiecza poprzedzało kilka ważnych wydarzeń historycznych. W roku 306 wstępuje na tron Konstantyn Wielki, który zapewnia wolność wyznania chrześcijanom (tzw. edykt mediolański - 313 r.). Ponadto przenosi on stolicę imperium z Rzymu do Bizancjum (Konstantynopola).

Zmiana ta jest jedną z przyczyn, które w roku 395 doprowadziły do powstania rozłamu w Europie i powstania dwóch kręgów kulturowych: wschodniego, opartego na kulturze greckiej i zachodniego, wspieranego kulturą łacińską.

Za zasadniczą datę, rozpoczynającą okres średniowiecza uznaje się jednak rok 476 - oznaczający upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie.

Średniowiecze w Polsce obejmuje okres od X do XV w.. Rok 966 to chrzest Polski, jej wejście w krąg kultury łacińskiej, zrównanie w prawach z innymi państwami chrześcijańskimi. Jako koniec okresu średniowiecza przyjmuje się rok 1453, wiążący się z upadkiem Konstantynopola i ostatecznym zlikwidowaniem Cesarstwa Bizantyjskiego. Jednak niekiedy podaje się dwie inne daty: r. 1450 - wynalezienie druku oraz rok 1492 - odkrycia Ameryki.

W tej stosunkowo długo trwającej epoce wyróżnia się trzy okresy: wczesnego średniowiecza (V - X w.), jego rozkwitu (XI - XIII w.) i zmierzchu (XIV - XV w.). Stulecia od XI do XIV to okres sporu o władzę pomiędzy papiestwem i cesarstwem.

Mimo tego ówczesna Europa, rozwarstwiona stanowo i monarchicznie, stanowiła jednak pewnego rodzaju wspólnotę, spojoną tą samą religią i zwierzchnictwem Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadnarodową kulturę. osiągnięcia myśli ludzkiej, filozofii i literatury.

Średniowiecze to okres bardzo ważnych przemian ustrojowych w całej Europie: rozpowszechnia się feudalizm, a społeczeństwo dzieli się na odrębne stany, coraz bardziej różnicujące się zakresem przywilejów i pozycją społeczną. Naczelne miejsce w hierarchii społecznej zajmują rycerstwo (które w późniejszym okresie, ok. XIII i XIV w. przekształci się w szlachtę) oraz duchowieństwo. Znacznie niżej stoją mieszczanie i chłopi, tworzące tzw. stany niższe.

Średniowiecze to okres, w którym zarysowuje się, obejmująca niemalże cały kontynent, walka między władzą kościelną a świecką (spór papiestwa z cesarstwem). Z walki tej zwycięsko wychodzi papiestwo.

Kultura średniowiecza, ze względu na dominację władzy kościelnej, staje się kulturą uniwersalną, ponadnarodową, spójną i połączoną wspólnymi celami ideowo - religijnymi. Tak więc, pomimo widocznego rozwarstwienia stanowego i zróżnicowania obyczajowego, kultura średniowiecza zdaje się być czynnikiem raczej łączącym niż dzielącym Europę.

Jest to okres rozkwitu gospodarczego kraju, rozwoju miast, budownictwa świeckiego, architektury i sztuki. Wzrasta znaczenie kraju na arenie międzynarodowej. Intensywnie rozwija się szkolnictwo, powstają szkoły przy klasztorach i kościołach. Miały one na celu przygotowanie do stanu duchownego.

W tym czasie powstaje Akademia Krakowska (1364 r.), zreformowana w roku 1400, będąca jedną z najważniejszych szkół wyższych w Europie. Z Akademii tej wywodził się m.in. Mikołaj Kopernik.

Średniowieczna literatura jest nam znana z tej niewielkiej jej części, która dochowała się do dzisiejszych czasów.

Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego często dopisywano na pustych kartach inne teksty, i to w różnym, często nie zawsze zaznaczonym, czasie. Jej społeczny zasięg, ze względu na jej jednoegzemplarzowość, był bardzo ograniczony. Także bardzo wysoki był koszt jej wytworzenia, związany z ogromnym nakładem pracy. Pojedyńcza księga osiągała niekiedy cenę, będącą równowartością kilku wsi.

Średniowieczna literatura polska, tworzona zarówno w języku łacińskim, jak i polskim, rozwijała się nieco później (bo od XI w.) od innych literatur europejskich. Mimo to zachowała zasadnicze do nich podobieństwo, co wynikało z obowiązującego wówczas modelu literatury.

Rozmaitość zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej i świeckiej, na obecność utworów różnogatunkowych, w tym prozaicznych i wierszowanych.

Dostrzec można także wpływ dzieł obcojęzycznych, które przyswoiła sobie literatura polska - takich jak "Psałterze" czy też tłumaczenie Biblii. Należy podkreślić szybki rozwój literatury świeckiej, a także jej szeroką tematykę (sprawy społeczne, stanowe, obyczajowe, a nawet miłosne).

Literatura była wrażliwa na realia i aktualne wydarzenia w kraju. Posiadła także zdolność sprawnego, a nawet artystycznego wyrażania nowych treści. W bardzo krótkim okresie czasu, zwłaszcza w XV w. pojawiło się wiele utworów, w tym duża ilość wybitnych. Odegrały one doniosłą rolę w kształtowaniu się naszego języka, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej. Przygotowały wreszcie grunt dla dynamicznego rozwoju literatury w kolejnej epoce - renesansie.


Kultura Średniowiecza
Średniowiecze jest najdłuższą epoką w dziejach kultury świata. Trwa ono od IV/V do XV w. Wykształciły się wtedy takie pojęcia jak honor czy rycerskość. Epoka ta obecnie odsunięta na margines, dała podwaliny dzisiejszej cywilizacji.

Ten mityczny czas Rolanda, Izoldy czy króla Artura dał nam wzorce postępowania, pokazał bohaterów i ich życie. O ich życiu, obyczajach i religii teraz opowiem. Całość kultury wieków średnich cechuje dążenie do porządku, harmonii, syntezy. Po zamęcie spowodowanym wędrówkami ludów, upadkiem Cesarstwa Rzymskiego w roku 476 człowiek pragnie spokoju, dąży do równowagi. Chaos zwalczano stopniowo. Pierwszym miejscem, gdzie ludzie znaleźli ową harmonię był Kościół. To właśnie scholastyka uporządkowała kwestię wiary. Powstały trzy nurty filozoficzne: tomizm, augustynizm i franciszkanizm . Nawet istnienie zła nie podważyło wiary ludzi w uporządkowanie ich świata. Drabina bytów sprawiła, że zaczęto wierzyć także w anioły. Miały one zamieszkiwać nie tylko caelum empyreum ale także resztę kosmosu. Całość średniowiecznego świata jest oparta na hierarchii: na górze znajduje się król dalej są książęta, hrabiowie, baronowie, a na końcu prosty lud. W drabinie owej najniżej byli poganie. Ład i harmonia Europy były narzucane w kolejnych wyprawach krzyżowych. To, czego zabraniano w Europie, było dopuszczalne na ziemi pogan. Kościół stawiał przed sobą trudną misję nawracania na drogę wiary katolickiej. Największym bohaterem i symbolem średniowiecza był rycerz. Na podstawie francuskich chansons de gestes znamy ethos rycerski. Ten bohater powinien być dobrze urodzony, lub na swój tytuł zasłużyć w bitwach. Tytuł jednak nie był bardzo szanowany, w późniejszych czasach można go było kupić, natomiast Stefan Czarnowski twierdzi, iż wystarczyło posiadać pół polskiego powiatu, by tytułować się królem. Rycerz miał promieniować wdziękiem i urodą, nosić bogato zdobioną zbroję i klejnoty. Niezbędna była także siła (zbroja ważyła 60-80 kilo), którą posiadał od dziecka oraz odwaga. Powinien być także zaprzątnięty ciągłym szukaniem sławy niczym jeden z rycerzy z ballad Marie de France - "Skoro tu wojna, tu zostanę". Sposób myślenia tych ludzi jest przesiąknięty przekonaniem, że rycerstwo rządzi światem. Ważna jest również hojność, o której Czarnowski pisze "Mniejszym złem jest ruina niż skąpstwo". Powszechne stało się też podejmowanie się dziwnych ślubów np. Huizing pisze o grupie rycerzy, która ślubowała nie uciekać z pola walki więcej niż na odległość 50 akrów. Dziewięćdziesięciu z nich miało przypłacić ten ślub życiem. Podobnie wywiązywano się z zemsty za każdą rzekomą lub autentyczną zniewagę. Kiedy ojczym Rolanda przegrał sprawę powierzoną sądowi Bożemu, został powieszony z całą rodziną. Król nie był aż tak bohaterski, szukał oparcia w jakimś z rycerzy np. postać Jana Kazimierza w Potopie Sienkiewicza. Znamy kilka kodeksów rycerskich np. autorstwa Eustachego Deschampsa z roku 1346. W nim to czytamy, że musi on być lojalny, walczyć w słusznej sprawie, szukać udziału w turniejach i walczyć dla damy swego serca, unikać skazy, być hojnym, sprawiedliwym, szukać towarzystwa walecznych i się od nich uczyć. Obowiązywały zasady fair play "Nie zabiję nigdy rycerza, który spadł z konia - woła Lancelot - Broń mnie Boże przed taką niesławą" po czym sam zsiada z wierzchowca. Rycerzowi w zbroi nie wolno się było cofać, więc jadąc na rekonesans zbroi kłaść nie mógł. Innym dziwnym ściśle przestrzeganym obyczajem było pozostawanie zwycięzcy na placu boju, co w przypadku wojsk miało ogromne znaczenie strategiczne. W obecnych czasach brak nam rycerzy walczących dla swej damy, brakuje nam odwagi, honoru oraz altruizmu. Może powinniśmy na nowo odnaleźć tą pierwszą chrześcijańską epokę. Z pewnością pomogło by to wielu z nas. Ostatnim z obowiązków rycerza przeze mnie wymienionych jest być zakochanym. W czasach średniowiecza pojawia się specyficzny wizerunek kobiety. Ma ona podobne zęby do kości słoniowej, czoło do mleka, szyję do śniegu, oczy do gwiazd, usta do róży. Jest to opis autorstwa Mateusza z Vendome, a opisywaną była Helena. Blondynki ze względu na rzadkość występowania były wyżej cenione. W stosunkach damsko-męskich inne jest patrzenie na miłość. Rozróżniana jest ona na cielesną i duchową. Rycerz ma bowiem małżonkę oraz kochankę - damę swego serca. Przykładem tego zwyczaju może być król Edward III, który zakochany w żonie sąsiada założył Zakon Rycerzy Podwiązki.

Schyłek średniowiecza oswajał ludzi ze śmiercią. Dużą rolę odgrywały tu klęski żywiołowe, o których sądzono, że są karą boską. Pierwsza epidemia dżumy miała miejsce w roku 1305, następne nawiedzały Europę co dwa-trzy lata, a liczba ofiar w danym mieście zawsze przekraczała połowę jego mieszkańców. Zarazom tym często towarzyszył głód. Do tego stanu rzeczy doskonale pasowała postawa Kościoła. Przekazywał on nauki dotyczące sztuki zarówno życia, jak i umierania, gdzie śmierć stała się wybawieniem. Popularne stało się "oczyszczanie duszy" przez umęczanie ciała np. w tańcach śmierci (danse macabre). Cały świat pojmowano w kategoriach teologicznych. Społeczeństwo było chrześcijańskie zarówno w swoich instytucjach, poglądach, wierzeniach, zwyczajach. Papiestwo posiadało władzę mocą autorytetu prawa bożego (lud boży rządzi się prawem bożym). Xlll w. to okres absolutnej przewagi Kościoła nad państwami. Państwa były kościelne. Ludzie średniowiecza byli podzieleni na stany, z których każdy miał swoje uprawnienia i swoje powinności (król stał na straży całości). Zgodnie ze swoimi uprawnieniami stan duchowny był powołany do prowadzenia wiernych do zbawienia wiekuistego, stąd miał takie uprawnienia: nauczanie prawd wiary i wymaganie dyscypliny. Ludzie średniowiecza spostrzegali świat w kategoriach zbawienie lub potępienie poprzez odpowiednie postępowanie. Człowiek średniowiecza jeśli chciał osiągnąć zbawienie musiał wykonywać nakazy wiary (spełniać godności powołania). Ludzie średniowiecza nie pytali się dlaczego?, pytali się po co? Ludzie średniowiecza uważali, że każdy byt ma swą naturalną godność, swoje powołanie, każdy byt czemuś służy i do czegoś zmierza. "Deszcz pada po to, aby trawa była zielona, trawa jest po to, aby się mogli nią paść bydlątka, bydło jest po to, aby ludzie mogli je spożywać, a ludzie dostali nieśmiertelną duszę, aby wieźć ją w kierunku zbawienia wiekuistego", tak więc ludzie zadawali sobie pytania - co istnieje?, co jest bytem, i jak istnieje, czyli jaka jest natura rzeczy i jaka jest jej godność powołania. Ludzi średniowiecza fascynowało również jak się mają pojęcia do rzeczywistości?.

Były dwie szkoły myślenia: nominaliści (NURT ARYSTOTELESOWSKI), którzy uważali, że istnieją tylko byty jednostkowe, pojęcia są tylko nazwami i realiści (NURT PLATOŃSKI) (res - rzecz), którzy twierdzili, że pojęcia są bytami rzeczywistymi, natomiast byty jednostkowe są tylko egzemplikacją (uprzykładowieniem). Takim trwałym bytem dla realistów było państwo, Kościół, urząd, natomiast kolejne pokolenia były tylko przejawem tego urzędu.
Augustynizm (4-5w.) Filozofia św. Augustyna ukazuje sytuację człowieka we wszechświecie jako dramatyczną. Człowiek jako istota filozofująca rozmyśla nad swoim położeniem w czasie (odniesionym do wieczności), nad swoim dramatycznym, niejasnym miejscem na granicy bytów. Bytów wyższych (Aniołowie) i niższych (zwierzęta). To położenie między bytami powodowało uczucie wew. Rozdarcia konflikt między cielesnością i duchowością. Kierunek ten nawiązywał do platońskiego idealizmu. Ośrodkiem myśli czynił Boga. Uznawał oddzielność ducha i ciała, woli, uczucia i rozumu (dualizm) i oczywiście wyższość ducha nad materią. Celem człowieka uczynił poznanie Boga, ale także i siebie samego. Jego filozofię cechował subiektywizm, dualizm i woluntaryzm (uznanie, że właściwą natura człowieka jest wolna wola). Zgodne z duchem augustynizmu były min. praktyki ascetyczne.


Tomizm

Filozofia św. Tomasza z Akwinu (1225 - 1274 - 13 w) Inspiracją była dlań filozofia Arystotelesa. Wysunął on wniosek, że takie a nie inne umiejscowienie człowieka między bytami wyższym i niższym jest celowe i naturalne. W przeciwieństwie do Augustyna istnienia Boga nie uznawał za tezę oczywistą, daną człowiekowi z góry, ale prawdę wymagającą rozumowego dowodzenia. Negował dualizm. Uznawał fizyczną jedność człowieka. Głosił pierwszeństwo rozumu nad wolą. Wyznacznikami jego fil. Były: Obiektywizm, odrzucenie dualizmu ciała i duszy, intelektualizm i empiryzm (doświadczenie metodą poznania). Z jego fil. Zgodne są więc ustrojowo - społ. Koncepcje drabiny feudalnej a także scholastyka


Głosił idee wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia. Naczelne założenia tej postawy to miłosierdzie, ubóstwo i braterstwo.

Franciszek zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa.

Zbiór legend z życia świętego pt. Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu zostały spisane przez anonimowego Włocha w 14w.

W średniowieczu uważano, że istnieje tylko jedna prawda dostępna ludzkiemu rozumowi, obejmuje ona obszar od materii do Trójcy Św. (od doświadczenia zmysłowego do mistycznej intuicji poznania nadprzyrodzonego)
Przeświadczenie to opierało się na jeszcze głębszej prawdzie, że umysł ludzki jest zdolny nawiązać kontakt z rzeczywistością, która jest poza nim. Zrozumienie tej rzeczywistości zarówno w dziedzinie metafizyki jak i etyki można wyrazić w terminach ważnych poza wszystkie czasy.