Kryteria oceny człowieka w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej
Autorka utworu pokazała ówczesne stosunki społeczne. Dokonała oceny środowiska ziemiańskiego, w tym arystokracji. Eliza Orzeszkowa w „Nad Niemnem” wyraża pogląd, że praca jest najwyższą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje życiu sens i szczęście.
Zatem autorka tej powieści podzieliła bohaterów wg kryterium pracy, na:
-tych co gardzili pracą,
-tych co szanowali pracę.
Do postaci, które reprezentują pogląd absorbujący wartość pracy należą:
1) Benedykt Korczyński – jest dobrym gospodarzem, ciężko pracuje aby zapewnić rodzinie byt, jest patriotą toteż pracuje wydajniej chociażby dlatego, że musi zapłacić kontrybucję, ma satysfakcję z pracy, ma świadomość, że jego życie jest wartościowe. Ma szacunek do siebie i wykonywanej pracy.
2) Marta Korczyńska – pracowała przez całe życie, był to jedyny sens egzystencji jaki miała. Praca pozwoliła zapomnieć o miłości, którą odrzuciła, spełnienie instynktu macierzyńskiego (miała być żoną Anzelma), praca jest dla niej rodzajem spłacenia długu wobec Benedykta (mieszka u niego).
3) Witold Korczyński – uczy się by po skończeniu szkoły przejąć Korczyn. Jego poglądy zbliżone są do poglądów Benedykta. Pragnie zreformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym zadanie i obowiązek. Tylko ciężka praca i nieustanna troska dziedzica pozwolą utrzymać majątek i dawny status dworu.
4) Anzlem i Janek Bohatyrowicze – praca jest dla nich sensem życia. Zakodowała się w nich od samego początku (ich przodkowie Jan I Cecylia Bohatyrowicze własnymi rękami wykarczowali bór i założyli osadę , która była najpiękniejszą, ich dzieci nie opuszczały osady a kolejne pokolenia karczowały dalej lasy by poszerzać osadę, praca połączyła Jana i Cecylię). Praca przyniosła im szacunek, nobilitowała ich. Ich życie wypełnione jest pracą, która przynosi im zmęczenie i udrękę ale zarazem zdrowie , piękno fizyczne i moralne oraz satysfakcję i szczęście.
5) Justyna Orzelska – wartość pracy i jej uzdrawiającą siłę najlepiej obrazują losy właśnie tej bohaterki Autorka stawia ją wobec trudnego wyboru. Justyna może zostać kochanką Zygmunta, może wyjść za mąż za arystokratę, Różyca, może wybrać Janka Boharytowicza i razem z nim wieść wypełnione ciężka pracą życie. Justyn a odrzuca Różyca i Zygmunta – wybiera Bohatyrowicza. Decyzja Justyny jest decyzją programową mającą na celu podkreślenie, że nie pławienie w dostatku jest przeznaczeniem człowieka, ale ciężka praca. Praca pozwala Justynie odnaleźć najważniejszą prawdę o sobie. Podoba się jej życie pełne pracy a nie eleganckie i sztuczne.
Autorka „Nad Niemnem” ukazała w swej powieści również postacie, które miały odmienny stosunek do pracy, a mianowicie byli jej wrogami. Gardzili nią , ponieważ uważali, że są szlachecko urodzeni. Należą do nich:
1. Emilia Korczyńska – spędza czas na lekturze francuskich romansów i marzeniach. Jest rozhisteryzowaną hipochondryczką, która martwi się tylko o siebie. Jest wiecznie chora i narzekająca. Może gdyby pracowała, zapomniała by o swoich problemach.
2. Różyc - brak pracy, nadmiar pieniędzy powodują w nim apatię, niechęć do życia. Zdemoralizował się poprzez hazard, czuje się słaby, oświadcza się Justynie mając nadzieję, że ona go podniesie z narkomanii. Nie umie szanować ludzi, którzy pracują i pieniędzy.
3. Zygmunt Korczyński – zarozumiały do nieprzyzwoitości malarz. Jest nieszczęśliwy, nie może znaleźć natchnienia z dala od Paryża świadomy, że Polska jest prowincją, zaściankiem. Jest kosmopolitą. Nigdy nie pracował i nie umie docenić Polski. Może gdyby pracował na ziemi polskiej to byłby z nią związany i by bronił jej. Nie czuje szacunku dla decyzji ojca, którzy bierze udział w powstaniu. Gardzi prostymi ludźmi, myśli, że stoi wyżej, nad nimi. Jest człowiekiem słabym, nie walczy z trudnościami.
4. Kirło – jest próżny o wielko panieńskich manierach. Brak pracy powoduje, że pieniędzmi jakie posiada zarządza zbyt pochopnie. Nie czuje ich wartości jako ciężko zarobionych toteż doprowadza do swojego bankructwa.
Podsumowując, ludzie stroniący od pracy nie mogą stać się gwarantami ładu. Orzeszkowa nie pozostawia czytelnikowi wyboru, opłacalność pracy została klarownie wyrażona.