Jakie kryteria oceny wartości człowieka proponuje Eliza Orzeszkowa w powieści "Nad Niemnem".

Bohaterów powieści „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy: pozytywnych i negatywnych. Czytając książkę podświadomie czujemy, którzy są dobrzy, a którzy nie bardzo. Należy się jednak zastanowić, co o tym decyduje? Jakie są kryteria oceny wartości człowieka, którymi posłużyła się autorka aby wyraźnie przedstawić nam postaci i ich charaktery?

Grupę bohaterów pozytywnych stanowią: Benedykt i Witold Korczyńscy, Marta Korczyńska, Andrzejowa Korczyńska, Justyna Orzelska, Maria Kirłowa, a także wszyscy mieszkańcy Bohatyrowiczów. Jakie są wspólne cechy tych tak przecież różnych bohaterów? Moim zdaniem taką cechą jest to, że nie wstydzą się oni pracy. Co więcej, uważają pracę za jedyną prawidłową drogę rozwoju człowieka. Dzięki pracy nabierają szacunku do siebie i innych ludzi, a także ich pracy, dzięki niej inaczej patrzy się na świat. Drugą cechą łączącą tych bohaterów jest patriotyzm. Są oni przywiązani do swojej ziemi, wiąże się z nią wiele wspomnień, także tych tragicznych związanych z powstaniem.

Benedykt Korczyński tylko dzięki swej ciężkiej pracy utrzymuje całe gospodarstwo. Kosztuje go to dużo – nie tylko jest bardzo zmęczony ciągłą walką o byt, ale i żona przestała go przez to kochać. Stało się tak, gdyż Emilia Korczyńska ma zupełnie inny system wartości – dla niej, jak i dla całej grupy bohaterów negatywnych, najważniejsze są rzeczy „wzniosłe i piękne”, podróże, dalekie krainy, kultura francuska, poezja, malarstwo. Do tej drugiej grupy zaliczają się również: Teresa Plińska, Bolesław Kirło, Zygmunt Korczński, Teofil Różyc, Darzeccy. Dla nich praca jest czymś hańbiącym, co poniża ich, jest czymś odpowiednim dla chłopów, ale nie dla ludzi z ich towarzystwa. Dlatego też nie bardzo szanują Benedykta, odnoszą się do niego z niejaką wyniosłością, uważają się za lepszych. Nie są też przywiązani do ojczyzny – równie dobrze mogliby mieszkać we Francji czy innych krajach zachodnich, gdzie jest rozwinięta tak wielbiona przez nich wysoka kultura i obyczaje.

Autorka przedstawia nam różnice między bohaterami na zasadzie kontrastu – np. małżeństwo Kirłów. Maria to kobieta pracująca – sama zajmuje się gospodarstwem, dogląda zwierząt, opiekuje się dziećmi, ma bardzo niewiele służby. Jest samodzielna, odważna, niezależna. Zmusiły ją do tego okoliczności – mąż zupełnie nie zajmuje się domem, woli spędzać czas na zabawach i odwiedzinach u znajomych. Maria jednak nie jest nieszczęśliwa – kocha swoje dzieci i mimo że nie starcza jej na wiele rzeczy to jest gotowa poświęcić dla nich wszystko, to dla nich ciężko pracuje. Nie jest to jednak praca traktowana jako zło konieczne, tylko Maria jest po prostu kobietą czynu i lubi to robić. Natomiast mąż jest jej przeciwieństwem – nie robi zupełnie nic dla domu, jeździ po okolicznych dworkach i spędza tam całe dnie, umie prawić komplementy i schlebiać tym którzy go przyjmują, dzięki czemu jest przez nich lubiany. Jest postacią negatywną w utworze – z brakiem pracowitości wiążą się też inne złe cechy. Naśmiewa się z biednych, robi złośliwe uwagi tym którzy nie mogą mu odpowiedzieć tym samym. Autorka celowo dała tej postaci takie wady, aby uwidocznić co naprawdę ma wartość. Mąż, który nie pracuje, budzi odrazę, natomiast żona ciężko pracująca jest szczęśliwa i sympatyczna.

Inną parą przeciwnych charakterów są Andrzejowa Korczyńska i jej syn Zygmunt. Matka jest wdową, straciła męża w powstaniu styczniowym. Nie wychodzi jednak za mąż ponownie, bo uważa to za zdradę ideałów męża którym była zawsze wierna i zawsze je realizowała. Przez 20 lat po kilka godzin dziennie uczyła wiejskie dzieci czytać i pisać. Należała do arystokracji, ale chciała robić coś dla prostych ludzi, a jedynym problemem było jej wychowanie – mimo najszczerszych chęci nie umiała zniżyć się do poziomu chłopów i np. porozmawiać z nimi w ich domu. Ale dzieci to co innego – tutaj nie miała oporów i chętnie przebywała z wiejskimi maluchami wychowując je u siebie. Andrzejowa realizowała hasło pracy u postaw – nad ludem i dla ludu. Uważała to za swój patriotyczny obowiązek, za powinność wobec ojczyzny. W ten sposób była wierna mężowi, który dla tej samej ojczyzny poświęcił swe życie. Natomiast ich syn jest zupełnie inny. Wychowywała go w duchu salonów i wyższych sfer – uczyła manier, poczucia estetyki, sztuki, zachowania się w towarzystwie. Nie wpajała mu jednak miłości do ojczyzny – z tego powodu doznaje okrutnego zawodu, gdy syn oświadcza jej iż uważa że to co zrobił ojciec było głupie i niepotrzebne, że był wariatem który poświęcił życie bez sensu. Gdy Andrzej, który dla niej jest świętością, uosobieniem najwyższych wartości, zostaje przez syna tak wyzwany, w Andrzejowej budzi się odraza – przestaje kochać Zygmunta, dopiero teraz widzi jaki naprawdę jest. Sama nie ma już na niego żadnego wpływu, więc wyrzeka się go . Tutaj autorka również przedstawia nam 2 osoby, bliskie sobie, ale zupełnie różne, w celu porównania: Andrzejowa pracuje z ludem, którym Zygmunt się brzydzi; jest wierna ideałom patriotycznym, których on nie uznaje, nadal kocha męża, którym syn gardzi. Nie mamy wątpliwości która z tych postaci jest pozytywna – pusty i wypaczony Zygmunt budzi nawet gniew swoim zachowaniem, zaś jego matka, nawet jeśli nie jest w pełni wzorem do naśladowania, na pewno zasługuje na współczucie.

Kolejną parą przeciwstawnych charakterów są dwaj konkurenci do ręki Justyny – Jan Bohatyrowicz i Teofil Różyc. Janek to prosty chłop, który ciężko pracuje na polu i w gospodarstwie. Jest bardzo uczciwy, sprawiedliwy i dzielny. Nie ma zbytniego doświadczenia w obchodzeniu się z kobietami, gdyż nie bywa w salonach z racji swego pochodzenia, dlatego ma do nich inny stosunek niż arystokrata Różyc. Bardzo je szanuje, nie patrzy kategoriami zysku z małżeństwa, tylko rzeczywistych wartości jakie sobą prezentują. Janka wychował wysiłek, jest żywym przykładem na to że praca uszlachetnia. Nie ma potrzeby nigdy kłamać, jego świat jest prosty, ale dzięki temu dobry i szczery, wszystko jest jasne i nikt nikogo nie oszukuje. Janek jest też patriotą – jego ojciec zginął w powstaniu, sam często odwiedza jego mogiłę w lesie i wie jakiej sprawie ojciec poświęcił życie. Jeśli zaszłaby taka potrzeba, zrobiłby to samo. Natomiast Różyc nie pracuje, żyje w świecie salonów, w świecie, gdzie króluje kłamstwo, obłuda, nieszczere uczucia, chęć zysku kosztem drugiego człowieka. Jest to zły świat, z którego pragnie się wyrwać Justyna, bo nie widzi tam spełnienia swego życia, nie widzi tam celu, i nie przypadkiem wybiera właśnie Janka. Wybór Justyny jest także wyborem autorki. Pokazuje ona nam dwa światy – arystokracji i prostych ludzi. Dzięki przemianie Justyny widzimy w kierunku którego świata powinniśmy zmierzać, który ma w sobie więcej wartości i który daje prawdziwe szczęście. Na przykładzie wymienionych par bohaterów Orzeszkowa ukazuje nam różnice między tymi dwoma sposobami życia, wyznacza też drogę jaką powinniśmy iść aby nasza rzeczywistość była lepsza. Wśród arystokracji praktycznie nie ma ludzi szczęśliwych, każdy ma jakieś problemy, jest czymś znudzony, czegoś mu brakuje. Natomiast w Bohatyrowiczach, mimo iż ludzie żyją ubogo, to czują się spełnieni, życie jakie wiodą daje im satysfakcję. W powieści pojawia się jeszcze jeden wątek związany z pracą – legenda o Janie i Cecylii.

Jan i Cecylia to para ludzi którzy przybyli na Litwę z Polski w połowie XV wieku. Nikt nic o nich nie wiedział, czego tu szukają ani kim są. Osiedlili się głęboko w puszczy i zbudowali tu małą chatkę, zajmowali się wyrabianiem narzędzi i prymitywną uprawą roślin. Z biegiem czasu ich życie zmienia się – rodzi im się 6 synów i 6 córek, karczują las, zasiewają pola, hodują zwierzęta. Anzelm Bohatyrowicz, dzięki któremu poznajemy tę historię, mówi że nikt nie jest sobie w stanie nawet wyobrazić przez co przeszli – musieli walczyć z dzikimi zwierzętami, pogodą, lasem. Wykonali niewyobrażalnie wielką pracę podporządkowując sobie kawałek lasu. Wydzierając go naturze pokonali tak ogromne trudności, że król polski Zygmunt August, przebywając w okolicy, odwiedził ich i pełen podziwu nadał im szlachectwo, herb, nazwisko Bohatyrowiczów i ziemię na własność. Tym samym nagrodził ich patriotyczną postawę – nie wyjechali do cywilizowanych krajów, gdzie żyłoby im się lekko i przyjemnie, tylko powędrowali w dziką puszczę i stworzyli tam od podstaw polską osadę, która dała początek dużej wsi i nowemu rodowi.

Z powyższych przykładów widać, że dwa główne kryteria, którymi posłużyła się Eliza Orzeszkowa w ocenie wartości człowieka, to praca i patriotyzm. Dzięki pracy człowiek szlachetnieje, wyrabia sobie dobry charakter, jest odporny na złe wpływy otoczenia, szanuje innych i nie pozwala omotać się światu który nie zawsze proponuje wzorce zgodne z etyką. Natomiast dzięki patriotyzmowi ma cel w życiu – może się czemuś poświęcić, ma o co walczyć i dla czego żyć i umierać. Są to zawsze aktualne wartości, a w czasach kiedy powstała powieść miały one szczególne znaczenie – autorka widziała w nich siłę do wyzwolenia Polski spod zaborów i stworzenia nowego, lepszego świata.