Charakterystyka ruchu turystycznego

charakterystyka ruchu turystycznego

W literaturze poświęconej turystyce można spotkać wiele definicji ruchu turystycznego. Cechą wspólną tych teorii jest określenie ruchu turystycznego jako przemieszczania się ludzi. Często autorzy podkreślają, iż jest to przemieszczanie się niewymuszone przez czynniki zewnętrzne i odnosi się do określonego obszaru, kierunku oraz okresu w którym trwa.
G. Gołembski charakteryzuje ruch turystyczny jako ogół dobrowolnych, czasowych przemieszczeń przestrzennych poza miejsce stałego zamieszkania, podejmowanych dla realizacji celów rekreacyjnych, poznawczych, zdrowotnych i rozrywkowych.
Natomiast według T. Łobożewicza i G. Bieńczyka, ruch turystyczny jest zjawiskiem złożonym i umożliwia bardzo różnorodny podział według różnych kryteriów. Najczęściej używanym kryterium podziału ruchu turystycznego jest czas trwania pobytu.
W podziale tym wyróżnia się ruch turystyczny:
 pobytowy,
 wycieczkowy,
 wypoczynek świąteczny.
Taki podział pozwala określić ruch turystyczny jako zjawisko społeczne polegające na czasowym przemieszczaniu się osób lub rzesz ludzkich z miejsca stałego pobytu w inne miejsce. Ogół różnorodnych form podróży wynika z indywidualnych potrzeb nie związanych jednak z celami zarobkowymi.
Ruch turystyczny prezentuje więc określony co do wielkości, struktury oraz rozmieszczenia
w czasie i przestrzeni popyt na dobra i usługi turystyczne. Upraszczając problem można powiedzieć, że kiedy człowiek wybiera się w góry, to mówimy, że uprawia turystykę. Jeśli wędrujących po górach są tysiące, to mamy do czynienia z ruchem turystycznym.
T. Łobożewicz dokonał podziału ruchu turystycznego z uwzględnieniem formy podróży, celu i czasu trwania działalności turystycznej (Rys.1).

Rys.1. Podziału ruchu turystycznego z uwzględnieniem formy podróży, celu i czasu trwania działalności turystycznej


Źródło: T.Łobożewicz, G.Bieńczyk, Podstawy turystyki, WSE, Warszawa 2001, s.88

S. Wodejko natomiast rozróżnił kryteria podziału ruchu turystycznego na opisujące podróż turystyczną i opisujące jej uczestników (tab.1,tab.2, tab.3).

Tab. 1. Podział ruchu turystycznego ze względu na kryteria opisujące podróż turystyczną
Kryteria opisujące podróż turystyczną Przykładowe rodzaje ruchu turystycznego
Cel podróży  turystyka wypoczynkowa
 turystyka poznawcza
 turystyka kwalifikowana
 turystyka w interesach
 turystyka zdrowotna
 turystyka motywacyjna
 turystyka etniczna
 turystyka wiejska
 turystyka ekologiczna
 turystyka religijna i pielgrzymkowa
Źródło: B.Meyer (red.), Obsługa…, tamże s. 42

Tab. 2. Podział ruchu turystycznego ze względu na kryteria opisujące podróż turystyczną
Kryteria opisujące podróż turystyczną Przykładowe rodzaje ruchu turystycznego
Charakter podróży w zależności od miejsca zamieszkania  ruch krajowy
 ruch zagraniczny
w zależności od czasu trwania podróży  ruch krótko-, średnio-, oraz długopobytowy
 wycieczki, wyjazdy krótkie i długie
w zależności od okresu wyjazdu  turystyka sezonowa oraz pozasezonowa
 turystyka letnia i zimowa
 turystyka weekendowa
Sposób organizacji podróży ze względu na organizatora  turystyka indywidualna
 turystyka zorganizowana
ze względu na wielkość grupy  turystyka samotnicza
 turystyka grupowa
 turystyka rodzinna
ze względu na sposób finansowania  ruch w całości finansowany przez uczestników
 turystyka socjalna
Elementy składowe podróży  ruch turystyczny ze względu na miejsce docelowe
 ruch turystyczny ze względu na bazę noclegową
 ruch turystyczny ze względu na wykorzystywany środek transportu
Źródło: B.Meyer (red.), Obsługa…, tamże s. 42


Tab. 3. Podział ruchu turystycznego ze względu na kryteria opisujące uczestników podróży
Kryteria opisujące podróż turystyczną Przykładowe rodzaje ruchu turystycznego
Struktura demograficzna  turystyka dzieci
 turystyka młodzieży
 turystyka emerytów
Struktura społeczno – zawodowa  turystyka mieszkańców miast
 turystyka mieszkańców wsi
 turystyka nauczycieli
 turystyka kadry zarządzającej
Struktura dochodowa  turystyka ludzi zamożnych
 turystyka ludzi średniozamożnych
 turystyka socjalna
Źródło: B.Meyer (red.), Obsługa…, tamże s. 42

W literaturze spotyka się wiele klasyfikacji migracji turystycznych. Ciekawy podział migracji przedstawił w swojej publikacji T. Paleczny definiując cztery typy turystów:
 typ motyla, charakteryzuje się pragnieniem zdobycia jak największej ilości wrażeń, poznania wielu nowych miejsc. Tacy turyści często przenoszą się z miejsca w miejsce, korzystając z ofert objazdowych i nie zagrzewając długo czasu w jednym miejscu;
 typ przelotnego ptaka, charakteryzuje się przywiązaniem do pewnych poznanych już miejsc i chęcią powrotu w te tereny. Turystów tego typu fascynują i przyciągają zarówno walory krajobrazu i klimatu, jak i mieszkańcy regionu, ich obyczaje i kultura;
 typ rezydenta, przejawia się czasowym osiedlaniem w regionach turystycznych. Pobyt czasowy często z różnych powodów przeradza się w trwałe osiedlenie. Turyści tego typu często budują własne domy w ośrodkach letniskowych. Stają się inwestorami i stałymi użytkownikami infrastruktury turystycznej w wybranym regionie;
 typ anonimowego konsumenta, obrazuje turystów nastawionych na obsługę standardową, najchętniej podróżujących w grupie. Moda, promocja, reklama i możliwości finansowe są głównym determinantem ich działania. Wyjeżdżają nie tam gdzie chcą, lecz tam, gdzie jest w danej chwili wolne miejsce oraz preferencyjne zniżki.
Natomiast zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Turystyki (WTO) wyróżnia się trzy formy migracji turystycznych:
 turystykę krajową, to znaczy podróże mieszkańców po własnym kraju;
 turystykę przyjazdową – przyjazdy do danego kraju osób mieszkających stale gdzie indziej;
 turystykę wyjazdową – wyjazdy mieszkańców danego kraju do innych krajów (za granicę).

Ważnym elementem mającym duży wpływ na ruch turystyczny jest sezonowość decydująca o ekonomicznych efektach gospodarki turystycznej. Na sezonowość niewątpliwie ogromny wpływ ma klimat, za sprawą którego w pewnych regionach mogą być uprawiane tylko niektóre formy turystyki. Natomiast czynniki klimatyczne powodują powstawanie kilku sezonów turystycznych w ciągu roku. Poza klimatem na sezonowość wpływają unormowania administracyjne związane z wakacjami i feriami. W Polsce stosowany jest podział tych okresów według województw. Takie rozwiązanie pozwala zmniejszyć obciążenie regionów turystycznych. Sezonowość można rozpatrywać zarówno ze względu na pozytywne jak i negatywne jej aspekty. Duże natężenie ruchu turystycznego prowadzi do przeciążenia sieci usług m.in. gastronomicznych i transportowych. Zwiększa się degradacja środowiska, wzrasta poziom hałasu i zanieczyszczeń, natężenie środków transportu tworzy korki uliczne. Wzrost liczebności turystów może powodować spadek jakości świadczonych usług za sprawą zbyt małej ilości pracowników. Sezonowość również może powodować wzrost bezrobocia w tzw. martwych sezonach, gdyż właściciele bazy turystycznej często zwalniają swoich pracowników w tym okresie.
Natomiast pozytywnymi skutkami sezonowości jest możliwość regenerowania się środowiska naturalnego w czasie „martwego sezonu”, ponadto jest to czas konserwacji i ewentualnych napraw infrastruktury turystycznej. W czasie sezonu natomiast wzrasta zatrudnienie bezrobotnych i studentów.

wycieczki
Mianem wycieczki określamy każde celowe i zorganizowane wyjście z codziennego otoczenia. Jest ona podstawową formą działalności turystycznej. Terminem tym określa się krótką przechadzkę, przejażdżkę lub dłuższy wypad jednej lub większej liczby osób poza miejsce zamieszkania w celach poznawczych lub wypoczynkowych. Ze względu na czas trwania rozróżnia się wycieczki jedno- lub wielogodzinne, jedno- i wielodniowe.
Turystyka ma szerokie możliwości oddziaływania na osobowość człowieka ponieważ, z jej uprawianiem związana jest wspólnota przeżyć i więzy koleżeństwa. Wspólne wyprawy turystyczne jednoczą grupę i budują poczucie odpowiedzialności za towarzyszy, a także kształtują postawy opiekuńcze. Dlatego też wycieczki są doskonałym elementem procesu dydaktyczno – wychowawczego w placówkach edukacyjnych. Organizatorami wycieczek najczęściej są szkoły i placówki oświatowo – wychowawcze, organizacje społeczne, przedsiębiorstwa turystyczne, zakłady pracy, organizacje młodzieżowe, towarzystwa
i stowarzyszenia, których uzupełniającym działaniem wśród własnych członków jest organizowanie czynnego wypoczynku. Organizatorem wycieczek może być także kościół.
Cele wycieczek sprowadzają się do poznawczych, kształcących i wychowawczych. Podziału wycieczek można też dokonać ze względu na środek lokomocji, wówczas dzielimy je na piesze, autokarowe, kolejowe, rowerowe. Natomiast w zależności od miejsca zamieszkania uczestników, można mówić o wycieczkach bliższych i dalszych.
Do specyficznych form turystyki zalicza się wycieczki poznawcze, tzw. „study tour”,
w programie których dominuje realizacja zainteresowań zawodowych uczestników – np. lekarzy, dziennikarzy, inżynierów i in.
Mirosław Kaliński dzieli wycieczki również ze względu na liczbę uczestników rozróżniając wycieczki indywidualne i zbiorowe. Natomiast rozpatrując kwestie poznawcze, rozróżnia wycieczki historyczne, geograficzne, biologiczne itd. Mając na uwadze tematykę wycieczki dokonuje podziału na wycieczki:
 dotyczące dziejów politycznych,
 dotyczące kultury (architektura, malarstwo, rzeźba itd.),
 dotyczące zagadnień społeczno-gospodarczych.
Szereg zasad przeprowadzania wycieczek obrazuje poniższy rysunek (rys.2.).
Rys.2. Zasady przeprowadzania wycieczek

Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Kaliński, Wycieczki dają okazję do rozwoju, w: Edukacja i Dialog, Warszawa, nr 5/1994


Poza zasadami głównymi można dodatkowo wskazać zasady dopełniające:
 integracji uczuciowej i kulturowej,
 kompleksowego oddziaływania na osobowość,
 zaufania do krajoznawców,
 partnerstwa w rozwiązywaniu problemów,
 uogólnienia doświadczeń poznawczo-emocjonalnych.
Omawiając ten rodzaj ruchu turystycznego można mówić o wpływie sezonowości na wybór miejsca docelowego wycieczki. Badania ruchu wycieczkowego wykazały, że latem wycieczki dążą głównie nad morze i w góry, w pozostałych porach roku przeważnie do regionów zurbanizowanych. Należy również zaznaczyć, że mieszkańcy dużych aglomeracji szukają miejsc wolnych od wzmożonego ruchu, tłoku i hałasu. Natomiast mieszkańcy wsi, których codziennością jest cisza i przyjazne czyste środowisko szukają odmienności w dużych miastach, gdzie mają możliwość korzystania z różnorodnych form rozrywki i rekreacji (kina, teatry, filharmonie, salony odnowy biologicznej itp.).
Dobra i udana wycieczka powinna być starannie przygotowana. Wycieczka wyjazdowa wymaga zarówno zabezpieczenia środka transportu, szczegółowego wyliczenia kosztów ogólnych i kosztów przypadających na jednego jej uczestnika, a także załatwienia wszelkich formalności związanych ze zwiedzaniem; wyżywieniem i noclegami (np. uzgodnienie terminu i czasu przybycia, uzyskania zniżek, sporządzenie wykazów uczestników wycieczki itp.). Przed wyjściem w teren należy przemyśleć cel oraz tematykę krajoznawczą. Starannie należy przygotować program, wybrać i opracować program wycieczki, kosztorys wydatków, przygotować niezbędny ekwipunek, wyposażenie i sprzęt dodatkowy. Każda wycieczka powinna mieć ścisłe określony cel, dostosowany do potrzeb, wieku i poziomu intelektualnego uczestników. Wycieczki poza wymienianymi już wcześniej walorami wychowawczymi, poznawczymi i kształtującymi zapewniają korzyści zdrowotne, ponieważ uczestnicy w trakcie wycieczki przebywają w ruchu i na „świeżym” powietrzu.

turystyka weekendowa
Wypoczynkiem weekendowym nazywane są najprostsze formy ruchu turystycznego, polegające na sobotnio – niedzielnym lub świątecznym, jednodniowym (znacznie rzadziej półtora lub dwudniowym) wyjeździe poza teren zamieszkania. Wyjazdy takie odbywają się w sposób zorganizowany lub indywidualny. Terytorialny zasięg wyjazdów weekendowych mieści się w granicach 50 – 80 km od miejsca zamieszkania. Głównym celem podróży są tereny przygotowane do tego typu wypoczynku uposażone w obiekty i urządzenia mające na celu rekreację fizyczną, a także wyposażone w infrastrukturę dla rodzin z dziećmi. Planując wypoczynek weekendowy nie należy organizować wyjazdu w miejsca bardzo oddalone od miejsca zamieszkania, ze względu na zbyt długi czas poświęcany na sam dojazd.
W ostatnich latach obserwujemy stały wzrost popularności turystyki weekendowej i wypoczynku świątecznego, wynikający z postępującego zapotrzebowania na krótkotrwały odpoczynek poza miejscem zamieszkania. Ważnym bodźcem pobudzającym popyt na tego rodzaju turystykę jest chęć regeneracji zarówno sił fizycznych, jak i psychicznych współczesnego człowieka, a także walka ze stresem poprzez aktywny wypoczynek. Turystyka weekendowała stała się charakterystycznym zjawiskiem społecznym krajów zurbanizowanych, wpływającym silnie na jakość i styl życia. Czas wolny w końcu tygodnia wywiera wielki wpływ na życie indywidualne ludzi i całych grup społecznych, na gospodarkę i kulturę. Bez wątpienia układ świąt i dni wolnych w kalendarzu zachęca do organizowania niedługich wypoczynków bez zaangażowania przysługującego urlopu wypoczynkowego. Warto zaznaczyć, że wzrost zamożności społeczeństwa oraz rozwój rynku turystycznego wpływa na rozkwit turystyki weekendowej. Dodatkowo jest on stymulowany przez firmy pracujące na tym rynku, poprzez liczne promocje i udogodnienia pozwalające na korzystanie z ich ofert również osobom, które dotychczas z różnych przyczyn nie mogły sobie pozwolić na taką formę wypoczynku. Paleta pobytów weekendowych jest niezwykle szeroka i może być adresowana praktycznie do każdej grupy społecznej w każdym stopniu zamożności.
W sferze wypoczynku weekendowego obserwuje się również szereg nieprawidłowości. T. Łobożewicz i G.Bieńczyk wskazuję wiele dysfunkcji związanych z turystycznymi lub rekreacyjnymi wyjazdami, a mianowicie:
 wybór na miejsce wypoczynku terenów o największej atrakcyjności przyrodniczej, które powinny być chronione, a ich użytkowanie limitowane (działania spontaniczne),
 pobyt dużych grup niedoświadczonych turystów na najcenniejszych terenach (dewaluacja wzorów wypoczynku),
 budowa „drugich domów” z naruszeniem prawa budowlanego (dezorganizacja przestrzeni),
 kolizja interesów w ośrodkach wczasowych i uzdrowiskach miedzy wczasowiczami i kuracjuszami, a napływającymi na krótki pobyt uczestnikami ruchu weekendowego,
 brak lub niedostatek bazy rekreacyjnej nie pozwalający odciążyć terenów rekreacyjnych „wrażliwych” na zadeptanie (eksplozja wyjazdowego ruchu wypoczynkowego),
 brak lub niedostateczne sprzężenie terenów i urządzeń rekreacyjnych z walorami kulturowymi i przyrodniczymi w jeden spójny system użytkowania.
Turystyka weekendowa wpływa również niekorzystnie na miejscowości turystyczne, które ze względu na przeciążenia spowodowane napływem dużej ilości turystów weekendowych w konsekwencji tracą urlopowiczów. Rozwiązaniem tego problemu może być stworzenie nowych terenów atrakcyjnych krajobrazowo i łatwo dostępnych komunikacyjnie, przeznaczonych głównie dla turystów weekendowych.
Na organizację turystyki weekendowej i świątecznej istotny wpływ wywierają środki lokomocji. Dlatego też tak istotne są szlaki komunikacyjne i dostosowanie ich do potrzeb turystyki. Początkowe etapy rozwoju turystyki weekendowej wiązały się z wykorzystywaniem połączeń kolejowych (głównie wąskotorowych). Wraz z rozwojem kolei wzrastał zasięg turystyki świątecznej. Drugim środkiem lokomocji przeznaczonym dla przejazdów masowych był transport kołowy obsługiwany przez PKS. Docierał do większej rzeszy ludzi, a ponadto w weekendy i święta przewoźnik oferował dodatkowe połączenia. Obecnie główną rolę w tego typu turystyce odgrywa samochód osobowy. Daje on możliwość odwiedzania rejonów bardziej oddalonych i mniej dostępnych dla masowych środków komunikacyjnych, a jednocześnie wymusił na miejscowościach turystycznych dostosowanie swoich ofert do potrzeb zmotoryzowanych turystów.
Pobyty turystyczne
Turystyka pobytowa polega na przemieszczaniu się turystów z miejsca stałego pobytu do jednej miejscowości, w której realizowane są podstawowe cele wyjazdu. Turystyka pobytowa obejmuje wczasy dzieci i młodzieży, wczasy organizowane dla rodzin, indywidualne wczasy ludzi w średnim wieku oraz wczas ludzi starszych. Pobyty turystyczne obejmują również wczasy rehabilitacyjne, lecznicze i sanatoryjne a także wczasy specjalistyczne np. żeglarskie, jeździeckie, szachowe, językowe itp. Do najbardziej popularnych form turystyki pobytowej zaliczyć należy: kolonie, pobyty sanatoryjne, biwaki itp.
Turystyka pobytowa i wycieczkowa w Polsce była związana głównie z działalnością Funduszu Wczasów Pracowniczych, dużych biur podróży, m.in. Orbis, Gromada, młodzieżowych biur podróży oraz masowych organizacji turystycznych, głównie PTTK.
Słowo wczasy pochodzi od staropolskiego słowa wywczasy. Pod tym określeniem rozumie się szereg różnorodnych, dobrowolnych działań człowieka, o różnym stopniu nasilenia, których wspólnym celem jest wypoczynek. Wczasy odbywają się w obiektach wczasowych różnych typów, które wraz z urządzeniami służącymi wczasowiczom tworzą bazę wczasową. Cechą wczasów jest stały pobyt w jednej miejscowości przez okres kilku dni (wczasy świąteczne) lub 2-3 tygodni w przypadku pozostałych form omawianego wypoczynku. Wczasowicze przyjeżdżając do ośrodka wypoczynkowego oczekują ciekawej i dostosowanej do ich wymagań oferty. Organizatorzy wypoczynku powinni zadbać, by ich propozycja była różnorodna i dostosowana zarówno do warunków obiektu, otoczenia jak i klimatu. Niezbędne jest przygotowanie infrastruktury rekreacyjnej i kadry przygotowanej do prowadzenia różnych form zajęć.
Biorąc pod uwagę fakt, że coraz większy odsetek społeczeństwa boryka się z chorobami cywilizacyjnymi należy kłaść duży nacisk na wypoczynek. Wypoczynek urlopowy służyć powinien nie tylko regulacji utraconych sił psychofizycznych, ale również do realizacji zamierzeń wymagających większej ilości czasu wolnego potrzebnego do samorealizacji. Na racjonalny wypoczynek, zgodnie z obecnym stanem wiedzy, składają się następujące czynniki:
 żywienie,
 relaks psychiczny,
 aktywność ruchowa,
 zmian środowiska geograficznego,
 zaspokojenie potrzeb intelektualnych i kulturalnych,
 odnowa biologiczna.
Niejednokrotnie po urlopie wiele ludzi nadal cierpi na przygnębienie, zmęczenie i stany niepokoju, co stanowi objaw przedwczesnego starzenia się społeczeństwa. Jak podaje T.Łobożewicz już w wieku 60 lat około 10% Polaków nie jest w stanie samodzielnie opuścić swojego mieszkania. Na taką sytuację niewątpliwie ogromny wpływ wywiera nieprawidłowy tryb życia (stres, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, niewłaściwa dieta, brak wysiłku fizycznego itd.). W celu poprawy tego stanu rzeczy należy poprawić sprawność psychofizyczną i sukcesywnie zmieniać tryb życia. Pomocny tu będzie wypoczynek rewitalizacyjny zapewniający fizjoterapię, dietoterapię i psychoterapię. Celem takich wczasów jest doprowadzenie do regeneracji całego organizmu nie tylko z punktu widzenia kosmetyki, ale i usprawnienie gospodarki tlenowej oraz poprawę wydolności układu krążenia.
Wczasy rewitalizacyjne zawierają w swojej ofercie szereg zabiegów mających za zadanie:
 poprawę: funkcjonowania układu krążenia, oddychania, przemiany materii, termoregulacji oraz ukrwienia skóry,
 poprawę sprawności i wydolności fizycznej,
 poprawę funkcjonowania układu nerwowego,
 zwalczanie stanów zapalnych i bólu,
 poprawę funkcjonowania i wydolności całego ciała i poszczególnych narządów,
 wzmacnianie odporności.
Do osiągania zamierzonego celu służą:
 fizjoterapie,
 wodolecznictwo,
 balneoterapia,
 kuracje pitnymi wodami mineralnymi,
 inhalacje,
 światłolecznictwo,
 masaże,
 hartowanie,
 naturalny mikroklimat itp.
Poza bezpośrednim działaniem ważnym elementem jest tutaj również działanie pośrednie mające na celu naukę różnych sposobów samodzielnej regeneracji.
Istotnymi elementami pobytów turystycznych są obozy, kolonie letnie i zimowiska. Są to formy wypoczynku sezonowego o charakterze zbiorowym, głównie przeznaczone dla młodzieży i dzieci. Mają na celu zapewnienie młodym ludziom zróżnicowanej i ciekawej oferty rekreacyjnej oraz przygotowanie do samodzielnego organizowania sobie wypoczynku w przyszłości. Dzieci uczą się funkcjonowania w społeczeństwie, samodzielności oraz zawiązują nowe znajomości. Kolonie kształtują u nich szereg umiejętności i nawyków, w tym także:
 nawyk aktywnego spędzania czasu wolnego,
 jak żyć zgodnie z normami higieny fizycznej i psychicznej,
 jak podnosić sprawność i odporność organizmu,
 jak doskonalić zdrowie
 jak dzielić czas między pracę a wypoczynek.
Warto także zauważyć, że kolonie i obozy dają dzieciom i młodzieży możliwość rozwijania pasji i zainteresowań oraz poznawania nowego otoczenia i zmagania się z sytuacjami,
z którymi do tej pory nie miały do czynienia.
Natomiast zimowiska są formą wypoczynku zimowego uczniów starszych, organizowaną w okresie ferii szkolnych. Wczasy zimowe mają różny charakter. Programy wypoczynku przypominają najczęściej tradycyjne wczasy zimowe dorosłych,
a organizacyjnie zbliżone są do wypoczynku kolonijnego. Ferie zimowe zwykle trwają od 10 do 14 dni, w czasie których pedagodzy muszą zrealizować założenia wychowawcze
i programowe. W założeniach tych należy jednak pamiętać, że jest to czas odpoczynku od szkoły, zatem zajęcia nie powinny mieć charakteru lekcji. Atrakcyjność ferii zależy przede wszystkim od kadry wychowawców i ich zaangażowania. Należy pamiętać, że czas wolny dostarcza psychice dziecka nowych przeżyć i ma bezpośredni wpływ na jego temperament oraz charakter. Dzięki uczestnictwu w zabawach dzieci odznaczające się bojaźliwością, lenistwem, niezaradnością, skłonnością do samotności mają możliwość osłabienia lub całkowitego pozbycia się tych cech.