Gospodarka rynkowa i jej charakterystyczne cechy.

Gospodarka rynkowa, system gospodarczy, w którym alokacja zasobów czynników wytwórczych (pracy, ziemi i kapitału) pomiędzy alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów pomiędzy poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku, przy niewielkim wpływie państwa. W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych, oraz dla kogo (tak zwane kardynalne pytania ekonomii), podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku: m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, stopy zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości. Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa - taka jednak współcześnie nie istnieje. Podstawą gospodarki rynkowej jest prywatna własność czynników wytwórczych.
Gospodarka rynkowa powinna się cechować trzema wyróżnikami ustrojowymi:
Racjonalność ekonomiczna.
Żeby ten warunek był spełniony konieczna jest dominacja prywatnej własności. Tylko ona zapewnia troskę i odpowiedzialność właścicieli. Przedsiębiorstwa państwowe nigdy nie były w stanie w pełni przestrzegać zasad racjonalności mikroekonomicznej.
Charakter pieniężny.
Gospodarka rynkowa jest oparta na pieniądzu. Pełni on rolę parametru, wyceny dokonywane za jego pomocą są zawsze miarodajne dla oceny efektów gospodarowania. Wielkości pieniężne w gospodarce rynkowej są podstawą podejmowania decyzji gospodarczych.
Mechanizm rynkowy.
Powinien mieć on zdolność do ciągłego równoważenia gospodarki, do weryfikacji oferty, do dostarczania argumentów do podejmowania decyzji. Możemy wyróżnić 3 główne typy gospodarki rynkowej.

Neoliberalna gospodarka rynkowa.
Współczesny neoliberalizm jest spadkobiercą wcześniejszych XIX wiecznych systemów liberalnych. Docenia rolę państwa, ale tylko jako twórcy i strażnika ustroju. Odrzuca niemal w całości państwową gestię w gospodarce. Neoliberalizm jest reakcją na nadmierny interwencjonizm i jego ekonomiczne skutki - wzrost deficytu budżetowego, długu publicznego i inflacji. Hasłem neoliberałów jest: deregulacja, czyli powrót do samoczynności mechanizmów ekonomicznych, odchodzenie od modelu państwa opiekuńczego jako zmniejszającego aktywność i kreatywność ludzi. Gospodarka powinna być więc wolna od ingerencji państwa w mechanizm rynkowy, regulowana jedynie polityką pieniężno-kredytową banku centralnego i potrzebami budżetu państwa. Od strony teoretycznej współczesny neoliberalizm oparty jest na tzw. ekonomii podażowej Zadaniem państwa w tej koncepcji nie jest stymulacja popytu, ale tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi podaży i aktywności wytwórców, zmuszonych konkurencją do obniżania kosztów produkcji i cen.
Neoliberalny model gospodarki rynkowej nie jest realizowany w wielu krajach. Jednak tam gdzie koncepcje neoliberalne wprowadzono w życie efekt był tylko jeden: ogromny sukces gospodarczy! Model sprawdził się zarówno w krajach o słabym jak i o dużym poziomie rozwoju. Dzięki neoliberałom Chile z najbiedniejszego kraju Ameryki Południowej stały się najbogatszym krajem tego kontynentu, a 60% obywateli określa siebie jako "klasę średnią". Wytrąca to argumenty z ręki tych, co twierdzą, że neoliberalizm powoduje ubóstwo szerokich warstw społecznych i koncentrację bogactwa w rękach nielicznych. Spektakularne sukcesy neoliberalizm odniósł przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, gdzie pierwsze reformy wdrożyli Ronald Reagan i Margaret Thatcher. Od początku lat 90. neoliberalizm realizuje również Nowa Zelandia.

Społeczna gospodarka rynkowa.
Jest to niewątpliwie bardzo ciekawa koncepcja funkcjonowania gospodarki rynkowej. Należy się jej przyjrzeć choćby dlatego, że wokół tego typu gospodarki narosło wiele różnego rodzaju nieporozumień. A przecież nie bez powodu zwolenników "czystej" społecznej gospodarki rynkowej zalicza się czasami do neoliberałów! Głównym założeniem społecznej gospodarki rynkowej jest możliwość i konieczność pogodzenia twardej logiki zasad liberalnej gospodarki rynkowej, swobodnego działania jej mechanizmów z zabezpieczeniem określonego poziomu świadczeń socjalnych i zapewnieniem w ten sposób spokoju społecznego. Odrzuca się jednak zarówno własność państwową, jak i ingerowanie państwa w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Teoretyczne źródła społecznej gospodarki rynkowej tkwią w tzw. ordoliberalizmie.
Ordoliberalizm odniósł ogromne sukcesy w Niemczech Zachodnich. Koncepcję tą wdrażał Ludwik Erhard, który nie dopuścił do nacjonalizacji przedsiębiorstw i ograniczenia mechanizmu rynkowego. Dlatego rozbite po wojnie Niemcy szybko stały się najbardziej rozwiniętym krajem europejskim. Trzeba więc jeszcze raz podkreślić, że społeczna gospodarka rynkowa nie ma nic wspólnego z socjalizmem i interwencjonizmem państwowym, a dzięki bezkrytycznemu zaufaniu do mechanizmów rynkowych pozwala odnieść gospodarczy sukces. Pewnym powrotem do korzeni tej koncepcji jest opublikowany w 1999 roku przez Blaira i Schroedera "Manifest socjaldemokratyczny", który wbrew nazwie jest odwrotem od koncepcji tzw. trzeciej drogi i próbą powrotu do mechanizmów wolnorynkowych.

- Socjaldemokratyczna (interwencjonistyczna) gospodarka rynkowa.
Jej podstawą jest przyjęcie założenia tkwiącego w tzw. ekonomii dobrobytu, iż korzyści społeczne wynikające z pewnego ograniczenia wolności gospodarczej będą większe niż straty. W praktyce państwa realizujące ten model gospodarki rynkowej mają bardzo wysoką stopę redystrybucji budżetowej, ogromne długi publiczne, nadmierne świadczenia socjalne, wysokie obciążenia fiskalne przedsiębiorstw. Powoduje to ogólnie spadek stopy inwestycji i wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie spadek konkurencyjności danej gospodarki. W sferze społecznej model ten powoduje demoralizację części społeczeństwa, tzw. kulturę bezrobocia, spadek aktywności i kreatywności.
Model ten, realizowany w większości krajów Europy Zachodniej odniósł jednak porażkę. Dlatego następuje powolne wycofywanie się z jego niektórych założeń. Napotyka to jednak na duży opór zarówno przyzwyczajonego do świadczeń socjalnych społeczeństwa jak i przywiązanych do mirażu państwa opiekuńczego polityków. Czasami niektórzy teoretycy ekonomii wyróżniają również dodatkowy typ gospodarki rynkowej: gospodarka rynkowa "azjatyckich tygrysów". Cechuje się ona z jednej strony daleko posunięta wolność gospodarcza, a z drugiej autokratyzmem państwa, także w sferze polityki gospodarczej. Ingerencja państwa (w przeciwieństwie do interwencjonizmu) preferuje przedsiębiorców, a nie pracowników najemnych, których niskie płace i wymagania powinny zapewnić sukces inwestycyjny i eksportowy. Gospodarki "azjatyckich tygrysów" powinny ewaluować w kierunku jednego z trzech głównych typów gospodarki rynkowej. Można jedynie przypuszczać, że najbliżej krajom tym jest do gospodarki neoliberalnej.

Cechy gospodarki rynkowej Mimo tak wielu modeli, mimo różnego stopnia interwencjonizmu państwowego, trzeba jednak stwierdzić, że wszystkie przedstawione wyżej typy gospodarki rynkowej zachowują istotne cechy ustrojowe i funkcjonalne, jak: dominacja prywatnej własności, rachunku mikroekonomicznego, praca na własny rachunek i odpowiedzialność, wymienialność pieniądza i mechanizm rynkowy jako główna forma funkcjonowania gospodarki. Tak więc mimo przeróżnych stereotypów nie możemy nazwać gospodarek krajów zachodnioeuropejskich socjalistycznymi. Proste porównanie wyników ekonomicznych wypada jednak druzgocąco: zarówno państwa neoliberalne jak i państwa realizujące model społecznej gospodarki rynkowej rozwijają się o wiele szybciej i powoli uciekają krajom europejskim.